در میان جریانهای فکری شکلدهندة تاریخ اندیشه اسلامی، کلام اگر نه مهمترین، دست کم یکی از مهمترینهاست. این امر خلاف انتظار نیست: طبعاً تاریخ اندیشة اسلامی تاریخ اندیشههای تکوینیافته حول یک دین است و در میان جریانهای فکری، الهیات یا کلام برآمده از یک دین نزدیکترین جریان فکری به آن و تنیدهشده در آن است. کلام متکفل پرداختن به مباحث پایه و عقیدتی و نظری دین است که از سویی با استدلالهای عقلی مستقل از دین یا مذهب سر و کار دارد و از سوی دیگر با استدلالهای نقلی مبتنی بر هر دین و مذهب. سیر مباحث کلامی هر دین یا مذهب، تاریخ ماجراهای فکری آن دین یا مذهب است.
بهرغم این اهمیت، در میان ما شناخت این جنبه از تاریخ اندیشهمان آن گونه که باید مورد توجه نبودهاست. بهموجب تلقی رایج، کلام طرح مباحث عمدتاً سادهشدة اعتقادی است. همین مباحث سادهشده را هم معمولاً خارج از سیاق تاریخی عرضه میکنند و بدین ترتیب اهمیت اصلی مباحث کلامی و زمینة تکوین و تطور آنها مغفول میماند. با مروری بر تاریخ اندیشة اسلامی و ماجراهای آن میتوان به اهمیت قاطع کلام نسبت به سایر زمینهها پی برد. مباحث کلامی از حیث سابقه و از حیث تأثیر اجتماعی از تعیینکنندهترین مباحث در میان مسلمانان بودهاست و تا به امروز هم به صورتهای گوناگون چنین است، از جمله با طرح مسئلة کلام جدید.
متأسفانه در میان آثار مولفان هموطن ما جای کتابهای تحقیقی و روشمند در حوزة کلام و تاریخ آن خالی به نظر میرسد و آنچه در این زمینه هست بیش از همه، آثار محققان اروپایی است و در مرتبة بعد محققان سایر کشورهای اسلامی. این فقدان نه فقط در مورد تاریخ کلام یا مباحث کلامی که حتی در زمینة تک نگاریهای قابل اتکا دربارة متکلمان نامدار محسوس است. گروه کلام و فرق بنیاد دایرةالمعارف اسلامی ـ که از تفکیک گروه معارف اسلامی این مؤسسه به سه گروه قرآن و حدیث، فقه و حقوق و کلام و فرق پدید آمد ـ در حد مقدورات خود کوشش برای تمهید مقدمات کاستن از مشکل پیشگفته را وجهه همت خود قرار داده است.
این گروه وظیفة تهیه و تولید مقاله برای مدخلهای کلامی و ادیانی دانشنامه را برعهده دارد. این مدخلها را میتوان ذیل این موضوعات طبقهبندی کرد: ادیان مرتبط با اسلام، مذاهب اسلامی، فرقههای موجود در جهان اسلام، متکلمان مهم مسلمان، مفاهیم و اصطلاحات مورد بحث در کلام اسلامی، کتابهای مهم کلامی، و متکلمان مهم غیرمسلمانی که با مسلمانان داد و ستد فکری داشتهاند. هشت شاخة موضوعی این گروه عبارت است از: اشاعره، معتزله؛ اصطلاحات و مفاهیم کلامی؛ شیعة امامیه، شیعة اسماعیلیه؛ زیدیه، شیخیه، بابیت و بهائیت، غلات، خوارج، نصیریه، دروزیه؛ ادیان (مسیحیت، یهودیت، زردشتی)؛ فرق (اعلام عام کلامی، سایر فرق کلامی)؛ اسماء و صفات الهی، سایر ادیان، اعلام و اصطلاحات عام ادیانی؛ و ماتریدیه، متنبیان و متمهدیان، کتابهای عام کلامی و ادیانی، مستشرقان.