زهراوی ، ابوالقاسم

معرف

پزشك اهل اندلس در قرن چهارم.
متن

زَهراوى، ابوالقاسم خلف بن عباس، پزشك اهل اندلس در قرن چهارم. دانسته ها درباره زندگى زهراوى بسيار اندك است. براساس شهرت او به زهراوى، مى دانيم كه در شهر الزهرا در نزديكى قُرطُبه (امروزه كوردوبا[۱] در جنوب اسپانيا) زاده شد. نام زهراوى در زبانهاى اروپايى به صورتهاى گوناگونى ضبط شده است، ازجمله Bucasis, Albucasis, Abulcasis (سزگين[۲] ، ۱۹۶۷، ج ۳، ص ۳۲۳ـ۳۲۴) كه همگى آنها ضبطهاى مختلفى از كنيه اوست. اعقاب او گروهى از انصار بودند كه از مدينه به اندلس مهاجرت كرده بودند (زندگينامه علمى دانشوران[۳] ، ذيل مادّه). نزديك ترين منبع به زمان زندگى او نوشته هاى ابومحمدعلى بن احمدبن سعيد، مشهور به ابن حزم (متوفى ۴۵۶)، بوده كه يگانه اثر باقيمانده از زهراوى، التصريف لِمن عجز عن التأليف ( ادامه مقاله)، در حوزه پزشكى را بسيار ستوده است ( ابن حزم، ص ۱۸). ديگر آگاهيها درباره زندگى زهراوى كمابيش تكرار همان نوشته هاى ابن حزم درباره اهميت كتاب التصريف و نيز بعضى داده هاى مبهم درباره زندگى اوست، ازجمله وفاتش بعد از ۴۰۰ در اندلس (← حُمَيْدى، ج ۱، ص ۳۲۵؛ ابن بَشْكُوال، ج ۱، ص ۱۴۸؛ ضَبّى، ص ۲۷۱؛ ذهبى، حوادث و وفيات ۴۰۱ـ۴۱۰ه .، ص ۲۲۲). در اين ميان، نوشته هاى لئوى افريقايى[۴] (متوفى ۹۵۷/۱۵۵۲) درباره زهراوى حاوى اطلاعات تكميلى ديگرى است، ازجمله اينكه زهراوى ۱۰۱ سال زندگى كرده و پزشك خاص منصورباللّه بوده است (د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه؛ هوتينگر[۵] ، ص ۲۵۶). به نظر مى رسد منصور باللّه همان ابن ابى عامر منصور، وزير هشام دوم و حاكم اندلس (حك : ۳۶۸ـ۳۹۲) باشد (براى گزارشى درباره زندگى و فعاليتهاى سياسى او ← ابن عذارى، ج ۲، ص ۲۵۱ـ۳۰۱). گزارشهاى ديگر درباره زهراوى تقريبآ همگى معطوف به اهميت آراى او در پزشكى و تحت تأثير تأليف كتاب التصريف است ( ابن بشكوال، همانجا؛ ابن ابى اُصَيبعه، ج ۲، ص ۵۲؛ صَفَدى، ج ۱۳، ص۳۷۰؛ مَقَّرى، ج ۲، ص ۱۷۵). در منابع، به دو تن از كسانى كه احتمالا شاگرد زهراوى بوده اند اشاره شده است: عبدالرحمان بن محمدبن عبدالكبيربن يحيى بن وافِد لَخمى، مشهور به ابن وافد* (پزشك و داروساز اندلسى، متوفى ۴۶۷؛ ← ابن اَبّار، ج ۳، ص ۱۳) و احمدبن يحيى بن سُمَيق قرطبى، مشهور به ابن سميق (نويسنده و پزشك اندلسى، متوفى ۴۵۱؛ ← ابن بشكوال، همانجا). به گفته زهراوى در ابتداى كتاب التصريف (ج ۱، ص ۲ـ۳)، اين كتاب براى استفاده همه افراد جامعه، اعم از مرد و زن و عام و خاص، تأليف شده است. كتاب مشتمل بر سى مقاله است (براى گزارشى درباره عنوان مقالات كتاب ← خطّابى، ج ۱، ص ۱۲۹ـ۱۳۱)، اما مى توان ساختار كل كتاب را به چهار بخش تقسيم كرد. نخست، مقاله اول كتاب كه شامل كلياتى درباره دانش پزشكى و نيز علت نام گذارى كتاب و غرض مؤلف از تأليف آن است. دومين بخش، مقاله دوم كتاب است كه به موضوع بيمارى شناسى و طبقه بندى بيماريها در دانش پزشكى دوره اسلامى اختصاص دارد. زهراوى، در اين مقاله، در وصف مجموعه وسيعى از بيماريهاى بدن انسان، ابتدا به بيماريهاى بدن از سر تا پا و سپس به بيماريهاى زنان، كودكان، بزرگسالان، بيماريهاى مفاصل، بيماريهايى كه به سبب عوامل خارج از بدن حادث مى شوند، ازجمله جراحات و شكستگيها و مسموميتها، و نيز بيماريهاى پوستى پرداخته است. آخرين موضوع اين مقاله درباره انواع تبهاست. سومين بخش كتاب مقاله هاى سوم تا بيست ونهم را شامل مى شود كه زهراوى در اين مقالات به موضوع داروشناسى و شرح مجموعه وسيعى از داروها ازجمله انواع پادزهرها، مسهلها، شربتها، سَفوف (گردها)، قرصها و مرهمها پرداخته است. چهارمين بخش كتاب (كه التصريف را از همه كتابهاى پيش و پس از آن در پزشكى دوره اسلامى متمايز مى سازد) مقاله سى ام آن مشتمل بر سه باب است و به طور كامل به موضوع كارهاى درمانى با دست (= العمل باليد، زهراوى، ج ۲، ص ۴۶۱)، در مقابل درمانهاى دارويى، اختصاص دارد. او در باب اول به مجموعه اى از درمانها شامل داغ كردن (=كَىّ)، در باب دوم به درمان از طريق شكافتن (= بَطّ) و روشهاى جراحى، و در باب سوم به درمان شكستگيها (= جَبر) پرداخته است. در اين بخش از كتاب، استفاده زهراوى از تصويرهاى مجموعه وسيعى از ابزارهاى داغ كردن، شكافتن و جراحى و انواع وسايل درمان شكستگيها به همراه توضيحات منحصربه فرد است. البته تعداد اين تصاوير در دست نويسهاى مختلف كتاب متفاوت است. در يگانه چاپ كامل كتاب (به صورت چاپ عكسى از روى دست نويسى از قرن دهم)، اين اثر مشتمل بر ۱۹۸ تصوير ساده و مركّب است. در پى ترجمه مقاله سى ام به لاتين، در قرون وسطا، تصاوير متن عربى كتاب در پزشكى اروپايى رواج يافت ( ادامه مقاله). زهراوى در التصريف از آثار و آراى مجموعه وسيعى از پزشكان پيش از خود، شامل پزشكان يونانى و دوره اسلامى، سود جسته است، ازجمله ديوسكوريدس*[۶] ( زهراوى، ج ۱، ص ۳۰۷)، بقراط* (همان، ج ۱، ص ۵۴)، اقريطُن/ اقريطون (همان، ج ۲، ص ۱۸۴) و جالينوس*، همگى از پزشكان يونانى، كه بيشترين ارجاع او به جالينوس و يازده عنوان از آثارش ازجمله الادوية المركبة (همان، ج ۱، ص ۵۳۶) بوده است؛ و از پزشكان دوره اسلامى، ابن جَزّار* (← همان، ج ۱، ص ۳۹۹، ۴۳۲، ۴۶۲ـ۴۶۳) و مجموعه اى از هفت كتاب او ازجمله فى الباه (همان، ج ۱، ص ۴۹۶)، ابوزكريا يوحنابن ماسَوَيه/ ابن ماسويه* (همان، ج ۱، ص۴۰۰، ۴۰۲) و پنج كتاب او ازجمله فى الاسهال (همان، ج ۱، ص۵۸۰)، اسحاق بن سليمان اسرائيلى* (همان، ج ۱، ص ۳۵۹) و كتاب الحُمَّيات او (همان، ج ۱، ص ۳۶۴). بيشترين ارجاع زهراوى به پزشك تقريبآ همعصرش، محمدبن زكريا رازى* (← همان، ج ۱، ص ۲۸۲، ۳۶۹، ۴۱۴، ۴۴۴)، و مجموعه اى از ده كتاب او ازجمله تقاسيم العلل (يا التقسيم و التشجير؛ همان، ج ۲، ص ۱۰۸) و الجُدَرى و الحَصْبه (همان، ج ۱، ص ۵۱۵) است. بااين حال، نقل قولهاى زهراوى از بُولُس* اجانيطى[۷] (پزشك يونانى) بيش از همه مورد توجه قرار گرفته است و روش كلى درمانهاى زهراوى را همانند روش بولس دانسته اند ( وان دايك[۸] ، ج ۱، ص ۲۲۰؛ اولمان[۹] ، ص۱۵۰؛ براى گزارشى از دستاوردهاى زهراوى در پزشكى زندگينامه علمى دانشوران، همانجا؛ براى فهرستى از پزشكان اسلامى اندلس از قرن دهم تا دوازدهم ← خطّابى، ج ۱، ص ۳۹ـ۸۲؛ براى گزارشى درباره تأثير زهراوى در تكوين پزشكى دوره اسلامى در اندلس و گزارشى از مهم ترين منابع التصريف و نوآوريهاى جراحى زهراوى ← همان، ج ۱، ص ۱۱۳ـ۱۲۸). از التصريف، دستنويسهاى بسيارى باقى مانده است (براى گزارشى از اين دستنويسها در خارج از ايران ← سزگين، ۱۹۶۷، ج ۳، ص ۳۲۴ـ۳۲۵؛ براى گزارشى از دستنويسهاى موجود در ايران ← فهرستواره مشترك نسخه هاى خطى پزشكى، ص ۳۶۲ـ۳۶۳). در اين ميان، در موارد متعددى، كتابى با نامهاى عقاقير، اَعمارالعقاقير و اَعمار الادوية المفردة به وى نسبت داده شده است (← حائرى، ج ۱۹، ص ۱۸۸ـ۱۸۹؛ درايتى، ج ۲، ص۵۰ـ۵۱؛ فهرستواره مشترك نسخه هاى خطى پزشكى، همانجا)، اما همه آنها شامل بخشى از مقاله ۲۹ التصريف ( زهراوى، ج ۲، ص ۴۵۴ـ۴۵۶) با موضوع مدت زمان پايدارى اثر درمانى داروها هستند. همچنين، دستنويس مقاله سى ام، در قالب رساله اى جدا با عنوان كتاب فى الجراحة معرفى شده است (← دانش پژوه و علمى انوارى، ج ۱، ص ۲۴۱). به جز چاپ عكسى از متن كامل كتاب التصريف (فرانكفورت ۱۹۸۶، ۲ج)، چاپهاى ديگر كتاب، شامل بخش يا بخشهايى از آن (ازجمله، چاپ سنگى لكهنو ۱۳۲۶، فقط مقاله سى ام و چاپ صبحى محمود حمامى، كويت ۲۰۰۴ شامل مقاله هاى اول و دوم) است. افزون براين، كهن ترين چاپ از متن عربى بخشى از كتاب، چاپ مقاله سى ام به همراه ترجمه لاتين ژرار كرمونايى/ گراردوس كرمونايى[۱۰] (متوفى ۵۸۳/۱۱۸۷؛ ← ادامه مقاله) است كه چنينگ[۱۱] آن را در ۱۱۹۲/۱۷۷۸ منتشر كرده است (درباره اين چاپ ← كولانت[۱۲] ، بخش ۱، ص ۳۷۴). به جز ترجمه هاى لاتين اين كتاب (← ادامه مقاله)، ترجمه هاى كتاب التصريف ازجمله شامل ترجمه تركى و فارسى مقاله سى ام است. ترجمه تركى آن را به نام جراحية ايلخانية (يا جراحية خانية)، در قرن نهم، شرف الدين بن على بن الياس آماسى متطبب، مشهور به صابونچى اوغلو، انجام داده است. او، علاوه بر ترجمه متن مقاله سى ام، در مواردى بعضى داده ها درباره جراحى را براساس دانش خود به متن افزوده است. او همچنين، علاوه بر تصاوير متن اصلى، بعضى تصاوير كارهاى درمانى با دست را به كتاب افزوده است (براى گزارشى درباره اين ترجمه ← ششن و همكاران، ص ۲۷۴ـ۲۷۵؛ >تاريخ ادبيات علوم پزشكى در دوره عثمانى<[۱۳] ، ج ۱، ص ۵۶ـ۵۸). مهدى محقق نيز آن را با عنوان جراحى و ابزارهاى آن: ترجمه فارسى بخش سى ام از كتاب التصريف لمن عجز عن التأليف (چاپ اول، تهران ۱۳۷۴ش) به فارسى ترجمه كرده است. لكلر[۱۴] مقاله سى ام را در ۱۲۷۷/۱۸۶۱ به فرانسه[۱۵] ترجمه كرده است (تجديدچاپ به وسيله فؤاد سزگين، مجموعه >طب اسلامى<[۱۶] ، ج ۳۶، فرانكفورت ۱۹۹۶). ترجمه انگليسى[۱۷] همين مقاله را اسپنيك[۱۸] و جفرى لوئيس[۱۹] در ۱۳۵۲ش/۱۹۷۳ در لندن انجام داده اند (براى گزارشى درباره ترجمه هاى اروپايى جديد از مقاله هاى مختلف كتاب التصريف آرويده كامبرا[۲۰] ، ص ۱۲۳ـ۱۳۸). كهن ترين ترجمه لاتين از مقاله سى ام متعلق به قرون وسطا و از ژرار كرمونايى* است. اين ترجمه به همراه تصاويرى كه از روى ترجمه متن عربى به اروپا انتقال يافت، تأثير زيادى در آشنايى اروپاييها با پزشكى دوره اسلامى گذاشت (براى گزارشى درباره چگونگى راه يافتن تصاوير، محتوا و كيفيت آنها در ترجمه لاتين به همراه نمونه هايى از تصاوير كتاب در متن لاتين زوتهوف[۲۱] ، بخش ۲، ص ۱۶ـ۹۷). اين ترجمه، به همراه متنى درباره جراحى، تأليف پزشك فرانسوى، گى دو شولياك[۲۲] (متوفى ۷۷۲/۱۳۷۰)، چندين بار در اروپا به چاپ رسيد. همراهى ترجمه ژرار با متن شولياك بيش از هرچيز تأثيرپذيرى او را از اين متن ژرار نشان مى دهد (براى گزارشى درباره چاپهاى اين دو متن كريواتسى[۲۳] ، ص ۳؛ پوينتر[۲۴] ، ص ۵۹؛ استيل ول[۲۵] ، ص ۸۳). مقاله ۲۸ در موضوع دارو و داروشناسى را نيز سيمون جنووايى[۲۶] و آبراهام تورتوسايى[۲۷] به لاتين ترجمه كردند و بارها در قرون وسطا به چاپ رسيده است (براى آگاهى درباره چاپهاى اين كتاب ← اسلر[۲۸] ، ص ۴۳، ۱۰۹؛ براى گزارشى درباره تأثيرپذيرى مجموعه اى از پزشكان قرون وسطاى اروپا از دستاوردهاى پزشكى زهراوى ← اولمان، ص ۱۵۱). پژوهشهاى متعددى درباره زهراوى، به ويژه كتاب التصريف، صورت گرفته و بخشهاى مختلف كتاب بررسى شده است (براى گزارشى درباره پژوهشهاى انجام شده درباره زهراوى و كتاب او ← عبيد[۲۹] ، ص ۸۹ـ۹۰؛ د.اسلام، همانجا؛ مجموعه مقالات نوشته شده به زبانهاى اروپايى در اين خصوص را سزگين در جلدهاى ۳۶ و ۳۷ مجموعه >طب اسلامى<، فرانكفورت ۱۹۹۶، تجديدچاپ كرده است). برخى وسايل جراحى در مقاله سى ام را سزگين در نمايشگاهى با استفاده از دانش و مواد امروزى بازسازى كرده است (براى گزارش و تصاوير اين مجموعه بازسازى شده ← سزگين، ۲۰۰۴، ج ۴، ص ۳۶ـ۹۴؛ نيز ← جراح/ جراحى*، بخش ۳). گزارشى از نُوَيْرى (ج ۱۲، ص ۱۲۲ـ۱۴۱)، كه مشتمل بر نقل قولهايى از زهراوى درباره ساختن عطرهاست، احتمال وجود كتاب ديگرى از زهراوى، به جز التصريف، را قوّت مى بخشد. اين عبارتها و نقل قولهاى نويرى، به رغم برخى مشابهتهاى ساختارى و موضوعى با آراى زهراوى در برخى قسمتهاى التصريف، عينآ نقل قولهاى التصريف نيستند. از ديگر سو، كمابيش نقل قولهايى درباره ابوالقاسم خلف بن عباس نَهراوى (به احتمال، زهراوى) و انتساب كتابى در موضوع كشاورزى به او وجود دارد (ميلياس باليكروسا[۳۰] ، ص ۹۸)، اين كتاب همانند آثار مهم ديگر در اين زمينه، ازجمله آثار ابن عَوّام* (گياه شناس اندلسى) و ابوعمر احمدبن محمدبن حَجّاج اشبيلى بوده است (همان، ص ۸۷ـ۱۰۵). اصل عربى آن تاكنون به دست نيامده، اما ترجمه اسپانيايى آن در دسترس است. سامسو[۳۱] و ورنت خينس[۳۲] ، با فرض اينكه نهراوى شكل تصحيف شده نام زهراوى است، بر اين باورند كه زهراوى با تأليف اين اثر (علاوه بر دانش پزشكى) منشأ توليد آثار علمى در زمينه كشاورزى در اندلس نيز بوده است (ص۱۴۰ـ۱۴۱).

منابع : ابن اَبّار، التكملة لكتاب الصلة، چاپ عبدالسلام هراس، بيروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ ابن ابى اُصَيبعه، كتاب عيون الانباء فى طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقيس بن طحان ]آوگوست مولر[، كونيگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲؛ ابن بَشْكُوال، كتاب الصلة فى تاريخ علماءالاندلس: ذيل كتاب تاريخ ابن الفرضى، چاپ صلاح الدين هوارى، ج ۱، صيدا ۱۴۲۳/۲۰۰۳؛ ابن حزم، رسالة ابى محمد ابن حزم فى فضائل الاندلس، در فضائل الاندلس و اهلها، چاپ صلاح الدين منجد، ]بيروت[: دارالكتاب الجديد، ]بى تا.[؛ ابن عذارى، البيان المُغرِب فى اخبار الاندلس و المَغرِب، ج ۲، چاپ ژ.س. كولن و ا. لوى ـ پرووانسال، بيروت ۱۹۸۳؛ عبدالحسين حائرى، فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملى، ج ۱۹، تهران ۱۳۵۰ش؛ محمدبن فتوح حُمَيْدى، جَذوَةُالمقتبس فى تاريخ علماءالاندلس، چاپ ابراهيم ابيارى، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹؛ محمد عربى خطّابى، الطب و الاطباء فى الاندلس الاسلامية: دراسة و تراجم و نصوص، بيروت ۱۹۸۸؛ محمدتقى دانش پژوه و بهاءالدين علمى انوارى، فهرست كتابهاى خطى كتابخانه مجلس سنا، ج ۱، تهران ]بى تا.[؛ مصطفى درايتى، فهرستواره دستنوشت هاى ايران (دنا)، تهران ۱۳۸۹ش؛ محمدبن احمد ذهبى، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، حوادث و وفيات ۴۰۱ـ۴۱۰ه .، بيروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ خلف بن عباس زهراوى، التصريف لمن عجز عن التأليف، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه سليمانيه استانبول، مجموعه بشيرآغا، ش ۵۰۲، چاپ فؤاد سزگين، فرانكفورت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ رمضان ششن، جميل آقپنار، و جواد ايزگى، فهرس مخطوطات الطب الاسلامى باللغات العربية و التركية و الفارسية فى مكتبات تركيا، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ صَفَدى؛ احمدبن يحيى ضَبّى، كتاب بغية الملتمس فى تاريخ رجال اهل الاندلس، مادريد ۱۸۸۴؛ فهرستواره مشترك نسخه هاى خطى پزشكى و علوم وابسته در كتابخانه هاى ايران، به كوشش محمدرضا شمس اردكانى و ديگران، تهران: سبزآرنگ، ۱۳۸۷ش؛ احمدبن محمد مَقَّرى، نفح الطيب، چاپ احسان عباس، بيروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛ احمدبن عبدالوهاب نُوَيْرى، نهاية الارب فى فنون ادب، ج ۱۲، ]چاپ احمد زين[، قاهره ۱۴۲۸/۲۰۰۷؛ ادوارد وان دايك، كتاب اكتفاء القنوع با هو مطبوع، چاپ محمدعلى ببلاوى، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹؛

 

L. M. Arvide Cambra, "Al-Zahr¦ aw¦ ây el kit¦ab al-Ta¤sr¦ if", Revista del Instituto Egipcio de Estudios Islámicos en Madrid = Majallat al-Ma’had al-Mi¤sr¦ i li-l-Dir¦asa¦ t al-Isl¦am¦ iya f¦ i Madr¦ id, vol. ۲۹ (۱۹۹۷); Ludwig Choulant, Geschichte und Literatur der älteren Medicin, pt.۱, Leipzig ۱۸۴۱; Dictionary of scientific biography, ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, ۱۹۸۱, s.v. "Al-Zahr¦ aw¦ â, Abu’l-Qa¦ sim Khalaf ibn ‘Abba¦ s" (by Sami Hamarneh); R.Y. Ebied, Bibliography of mediaeval A rabic and Jewish medicine and allied sciences, London ۱۹۷۱; EI۲, s.v. "Al-Zahr¦ aw¦ â, Abu’l K¤ ¦asim _K_h_alaf b. al-‘Abba¦ s" (by Emilie Savage-Smith); Johann Heinrich Hottinger, Bibliothecarius quadripartitus, Tiguri ۱۶۶۴; Peter Krivatsy, A catalogue of incunabula and sixteenth century printed books in the National Library of Medicine, first supplement, Bethesda, Maryland ۱۹۷۱; José Maria Millás Vallicrosa, "Aportaciones para el estudio de la obra agronómica de Ibn H¤ ayª yª ¦ayª [H¤ a_d_j_d_j¦a_d_j ] y de Abu¦ -l-Jayr", A l-A ndalus, vol.۲۰, no.۱ (۱۹۵۵); William Oslar, Incunabula medica: a study of the earliest printed medical books, ۱۴۶۷-۱۴۸۰, [Oxford] ۱۹۲۳; Osmanli tibbi bilimler literatürü tarihi, ed. Ekmeleddin Iè hsanog§ lu et al., Iè stanbul; IRCICA, ۲۰۰۸; F.N.L. Poynter, A catalogue of incunabula in the Wellcome Historical Medical Library, London ۱۹۵۴; Jolio Samsó and Juan Vernet Ginés, "Panorama de la ciencia Andalusi en el siglo XI", A ctas de las Jornadas de Cultura A rabe e Islámica, vol.۱ (۱۹۷۸); Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷- ; idem, Science et technique en Islam, tr. Farid Benfeghoul, Frankfurt am Main ۲۰۰۴; Margaret Bingham Stillwell, The awakening interest in science during the first century of printing: ۱۴۵۰-۱۵۵۰, NewYork ۱۹۷۰; Karl Sudhoff, Beiträge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter: graphische und textliche Untersuchungen in mittelalterlichen Handschriften, pt.۲, Leipzig ۱۹۱۸; Manfred Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden ۱۹۷۰.

/ فريد قاسملو /

۱. Cordova ۲. Sezgin ۳. Dictionary of scientific biography ۴. Leo Africanus ۵. Hottinger ۶. Dioscorides ۷. Paul of Aegina ۸. Edward Van Dyck ۹. Ullmann ۱۰. Gerardus Cremonensis ۱۱. J. Channing ۱۲. Choulant ۱۳. Osmanli tibbi bilimler literatürü tarihi ۱۴. Leclerc ۱۵. La chirugie d’Abulcasis ۱۶. Islamic medicine ۱۷. Albucasis on surgery and instruments ۱۸. Martin S. Spink ۱۹. Geoffrey Lewis ۲۰. Arvide Cambra ۲۱. Sudhoff ۲۲. Gay de Chauliac ۲۳. Krivatsy ۲۴. Poynter ۲۵. Stillwell ۲۶. Simon of Genoa ۲۷. Abraham of Tortosa ۲۸. Oslar ۲۹. Ebied ۳۰. Millás Vallicrosa ۳۱. Samsó ۳۲. Vernet Ginés

 
نظر شما
مولفان
گروه
تاریخ علم ,
رده موضوعی
جلد 21
تاریخ 95
وضعیت چاپ
  • چاپ شده