رشدیه، مدارس

معرف

عنوان عمومى مدارس متوسطه به سبك اروپايى در قلمرو عثمانى در دوره تنظيمات*.
متن

رشديه، مدارس، عنوان عمومى مدارس متوسطه به سبك اروپايى در قلمرو عثمانى در دوره تنظيمات*. تا پيش از دوره تنظيمات، آموزش در قلمرو عثمانى بنابر سنّت آموزشى رايج در قلمرو اسلامى، در دو سطح كلى ابتدايى و عالى در مكتب و مدرسه صورت مى گرفت ( احسان اوغلو[1] ، ص367ـ  371؛ چمبرز[2] ، ص440). پس از آغاز تغييرات در نظام آموزشى  عثمانى در سطوح عالى كه با تأسيس مدارس نظامى مانند «مهندسخانه بحرى همايون» و «مهندسخانه برّى همايون» صورت گرفته بود (سارى قايا[3] ، ص 51ـ52)، به تدريج لزوم  تغييرات در آموزش ابتدايى نيز مطرح شد. تمركز آموزش ابتدايى بر مقدمات علوم دينى و تسلط شيوه هاى سنّتى بر آن موجب شده بود تا فارغ التحصيلان اين مدارس داراى توانايى علمى لازم براى ورود به نهادهاى تعليمى عالى جديد نباشند ( سُمل[4] ، ص 15ـ17، 19ـ20). افزون براين، اقتباس نظام  آموزشى غربى كه مبتنى بر سه مقطع ابتدايى، متوسطه و عالى  بود، ايجاد مقطع متوسطه در نظام آموزشى عثمانى را ضرورت مى بخشيد ( ارگين[5] ، ج 2، ص 383؛ سارى قايا، ص 54).  ازاين رو، در اواخر سلطنت محمود دوم (حك : 1223ـ1255)، «مجلس نافعه» لايحه «اصلاح و تنظيم مكاتب صبيانيه» را تدوين كرد كه به تصويب سلطان عثمانى رسيد. اين لايحه آشكارا به نظام آموزش غربى روى آورده بود و براساس آن، مكتبهاى موجود بايد در قالب نظام جديد سازماندهى و تعليم وتربيت كلاسى جايگزين تعليم انفرادى رايج در مكاتب صبيان مى شد (توركؤنه[6] ، ص 684). بدين ترتيب، به منظور  پركردن خلأ ميان مكاتب صبيان و آموزشگاههاى عالىِ غالبآ نظامى، مدارس ديگرى با سطحى بالاتر از سطح مكاتب صبيان و براى تربيت و آماده كردن دانش آموز براى آموزشگاههاى عالى مذكور برپا شد ( شاو[7] ، ج 2، ص 107؛ زورخر[8] ، ص 62). اين مدارس، در ابتدا به مناسبت آنكه مكاتب صبيان به «صنف اول» معروف بودند، «صنف ثانى» ناميده شدند. با توجه به اينكه فارغ التحصيلان اين نوع مدارس در زمان به پايان رساندن اين مقطع تحصيلى به سن رشد مى رسيدند، پس از مدتى به خواست سلطان محمود دوم، عنوان «رشديه» بدانها اطلاق شد (ارگين، ج 2، ص 384). به منظور پيش بردن امور تأسيس و راه اندازى اين گونه مدارس نيز اداره مكاتب رشديه (مكاتب رشديه نظارتى) تشكيل شد (احسان اوغلو، ص 254، 448؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه). نظر ديگر درباره تأسيس مدارس رشديه اين است كه مدارس مذكور در زمان سلطان عبدالمجيد (حك : 1255ـ1277)، جانشين محمود دوم، تأسيس شدند. بر اين اساس، پس از صدور فرمان تنظيمات در اوايل سلطنت عبدالمجيد و در شعبان 1255 ( تنظيمات*)، با توجه به پيوند تنگاتنگ بين تحقق اصلاحات و امر تعليم و تربيت، اين سلطان عثمانى با صدور دستخطى خطاب به صدراعظم و وزرا در 1261 (د.ا.د.ترك، ج40، ص 5)، فرمان تأسيس مدارسى را صادر كرد كه تأمين كننده آموزش علوم و فنون باشند ( كارال[9] ، ج 5،  ص 182؛ ديويسون[10] ، ص 296). كمى بعد، مجلس معارف  موقت متشكل از هفت تن از دولتمردان اصلاح طلب غرب گرا، چون عالى بيگ و فؤادافندى، به منظور فراهم آوردن مقدمات اجراى اين فرمان تشكيل شد و طرحى تفصيلى مبتنى بر سه مقطع تحصيلى كه نوعى گرته بردارى از نظام آموزشى رايج در اروپا بود، تهيه و پيشنهاد كرد ( عَليّه، ص 42ـ43، 48ـ49؛ ارگين، ج 2، ص440ـ441). در همين دوره، قانونى به تصويب رسيد كه به موجب آن مقرر شد در كنار مدارس سنّتى، مدارس  ابتدايى و متوسطه (رشديه) و دارالفنون عرفى تحت نظر «مجلس دايمى معارف عموميه» تشكيل و اداره شود ( كارال، ج 5، ص 182ـ183). ازاين رو، نخستين مدرسه رشديه در 1263 (يول آليجى[11] ، ص 286؛ آلكان[12] ، ص 26) در سايه تلاش   ويژه كمال افندى، ناظر (مدير) «مكاتب عموميه» كه براى مطالعه درباره نظام آموزش و پرورش غربى به انگليس، فرانسه و آلمان اعزام شده بود ( ديويسون، همانجا)، در استانبول تأسيس شد. در اين مدرسه براساس اصول جديد، در كنار عربى و فارسى، حساب، جغرافى، تاريخ عثمانى و مبادى علوم ديگر نيز تدريس مى شد. موفقيت چشمگير شاگردان نخستين مدرسه رشديه در امتحانات پايان سال تحصيلى، كه در باب عالى و در حضور شخص سلطان و دولتمردان برجسته برگزار شد، زمينه مناسبى براى افزايش تعداد رشديه ها فراهم آورد و در طول يك سال چهار مدرسه رشديه ديگر تأسيس شد. توفيق شاگردان رشديه هاى پنج گانه در آزمون پايان سال تحصيلى بعد، كه باز در حضور سلطان برگزار شد، بيش از پيش زمينه گسترش كمّى و كيفى مدارس رشديه را فراهم آورد ( عليّه، ص50؛ ارگين، ج 2، ص 444).

دوره تحصيل در رشديه ها بنابه تغييرات هرازگاهى آيين نامه ها، دو، سه يا چهار سال بود ( احسان اوغلو، ص 331، 336، 455ـ456). اندكى پس از گشايش نخستين مدرسه رشديه، نخستين «دارالمعلمين رشدى» نيز به منظور تربيت معلم براى رشديه هاى پسران، در 1264 در استانبول گشوده شد و ضمن آنكه با گذشت زمان بر شماره آنها افزوده شد، تغييرات و تحولاتى در برنامه و ساختار آنها صورت گرفت ( عليّه، ص 51، 59؛ ارگين، ج 2، ص 571ـ587؛ احسان اوغلو، ص 457ـ460). نخستين رشديه دخترانه (اناث رشديه سى) هم در 1275 تأسيس گرديد (اورتايلى[13] ، ص 188؛  يول آليجى، همانجا؛ ارگين، ج 2، ص 457ـ459). به علت فقدان زنان معلم، معلمان مرد سالمند در اين مدرسه نوبنياد تدريس مى كردند. ازاين رو، نخستين دارالمعلمات به منظور تربيت زنان معلم براى مدارس رشديه دخترانه در 1287 در استانبول تأسيس شد و شمار آنها با گذشت زمان در سراسر قلمرو عثمانى افزايش يافت ( ارگين، ج 2، ص 668ـ685؛ احسان اوغلو، ص460ـ461). علاوه بر رشديه هاى معمول و اناث، مدارس رشديه نظامى (مكاتب رشديه عسكريه) هم به منظور تأمين نيازهاى مؤسسات آموزشى و ادارى ارتش عثمانى، از 1292 به بعد داير شد. شمار اين گونه مدارس نظامى در 1294 در استانبول به نُه باب (آلكان، ص 31) و در سال تحصيلى 1324ـ1325 در عثمانى به 25 باب رسيد ( احسان اوغلو، ص 439؛ يول آليجى، همانجا؛ ارگين، ج 2، ص 501ـ507). مدارس رشديه از زمان آغاز تأسيس آنها رشد كمّى چشمگيرى داشتند. درحالى كه در 1269 در قلمرو عثمانى نُه مدرسه رشديه وجود داشت، در 1286 شماره آنها به 87 باب رسيده بود (يول آليجى، همانجا). تعداد اين نوع مدارس در 1293 به  423 باب افزايش يافته بود و حدود بيست هزار تن در اين مدارس  تحصيل مى كردند (احسان اوغلو، ص455). در 1300، در قلمرو عثمانى 460 باب مدرسه رشديه فعاليت مى كردند و حدود سى هزار دانش آموز در آنها مشغول تحصيل بودند (همان، ص 455ـ456؛ براى تفصيل در آمار اين رشديه ها تا آستانه اعلان مشروطيت دوم عثمانى در 1326 همان، ص 456). شكل گيرى و توسعه رشديه ها در دوره اى صورت گرفت كه حكومت عثمانى، با اعمال اصلاحاتى در عرصه هاى مختلف، ازجمله در آموزش وپرورش همگانى، براى احياى قدرت و نفوذ پيشين تلاش مى كرد. رشديه ها به رغم همه علل و عوامل بازدارنده، مانند مقاومت نهادها و عناصر سنّتى و محافظه كار، فقدان امكانات مالى، كمبودِ معلم و تجربه درخور ( يول آليجى، همانجا؛ شاو، ج 2، ص 106)، از نظر ايجاد تحول در نظام تعليم وتربيت عثمانى و بهره مندكردن نوجوانان از سوادآموزى و دانش اندوزى نوين، جايگاه ويژه اى در تاريخ آموزش دوره عثمانى دارد ( د.ا.د.ترك، ذيل مادّه). رجال سياسى و نظامى و فرهنگى بسيارى از ميان تحصيل كردگان رشديه ها ظهور كردند، ازجمله حسين حلمى پاشا و طلعت پاشا*، از صدراعظمهاى عثمانى و احمد مدحت افندى*، ابوضياء توفيق* و خالد ضياء* عشاقى زاده از روزنامه نگاران و نويسندگان معروف عثمانى ( پاكالين[14] ، ذيل مادّه).  باوجوداين، مدارس رشديه تنها تا اواخر دوره عثمانى به فعاليت  خود ادامه دادند. با اجراى «قانون موقت تدريسات ابتدائيه» در 1331 و قرارگرفتن بيشتر مدارس رشديه زير چتر مدارس مقطع ابتدايى، كه دوره آموزشى آن به شش سال افزايش يافته بود، اين مدارس عملا به تاريخ پيوستند و تنها شمارى از رشديه هاى نمونه (نمونه رشديه لرى) تا اعلان جمهورى تركيه (1302ش/ 1923) به موجوديت خود ادامه دادند (د.ا.د.ترك، همانجا). در ايران، ميرزاحسن تبريزى، كه در حدود 1298 به منظور فراگرفتن شيوه نوين آموزگارى رهسپار عثمانى شده و حدود دو سال به مطالعه و كارآموزى درباره چگونگى كاركرد نظام نوين آموزش و پرورش در آن كشور، پرداخته بود، پس از بازگشت براى ترويج آموخته هاى خويش، ابتدا مدرسه اى به نام رشديه در ايروان و سپس مدارسى به همان نام در تبريز و مشهد و تهران بنياد نهاد. در سايه تلاش وى در اين زمينه، وى به رشديه معروف شد ( كسروى، ص40ـ41؛ نيز رشديه*).

منابع : فاطمه عَليّه، احمدجودت پاشا و زمانى، استانبول 1332؛ احمد كسروى، تاريخ مشروطه ايران، تهران 1346ش؛

Mehmet Ö. Alkan, "Osmanlâ imparatorlug§ u’nda modernleíme ve eg§ itim", Türkiye araítirmalari literatür dergisi, vol.6, no.12 (2008); Richard L. Chambers, "The education of a nineteenth-century Ottoman âlim, Ahmed Cevdet Paía", International journal of Middle East studies, vol.4, no.4 (Oct. 1973); Roderic H. Davison, "Westernized eduction in Ottoman Turkey", The Middle East journal, vol.15, no.3 (summer 1961); Osman Nuri Ergin, Türkiye maarif tarihi, Iè stanbul 1939-1943; Ekmeleddin Iè hsano§glu, "Ottoman educational and scholarly-scientific institutions", in History of the Ottoman state, society & civilisation, ed. Ekmeleddin Iè hsanog§ lu, vol.2, Iè stanbul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA), 2002; Enver Ziya Karal, Osmanli tarihi, vol.5, Ankara 1999; Iè lber Ortaylâ, èImparatorlu§gun en uzun yüzyili, èIstanbul 2004; Mehmet Zeki Pakalân, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sözlü§gü, Iè stanbul 1971-1972; Yaíar Sarâkaya, Medreseler ve modernleíme, Iè stanbul 1997; Stanford J. Shaw, History of the Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge 1985; Selçuk Akíin Somel, The modernization of public educationinthe Ottoman empire, 1839-1908: Islamization, autocracy and discipline, Leiden 2001; TDVIèA , s.vv. "Rüídiye" (by Cemil Öztürk), "Tanzimat" (by Ali Akyâldâz); Mümtaz’er Türköne, "Tanzimat ne zaman baíladâ?" in Türkler, ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, and Salim Koca, vol.14, Ankara: Yeni Türkiye Yayânlarâ, 2002; M. Emin Yolalâcâ, "XIX. yüzyâl ve sonrasâ Osmanlâ devleti’nde eg§ itim ve ög§ retim kurumlarâ", in Osmanli, ed. Güler Eren, vol.5, Ankara: Yeni Türkiye Yayânlarâ, 1999; Erik Jan Zürcher, Turkey: a modern history, London 2004. 

/ رحيم رئيس نيا /

 

1. èIhsano§glu 2. Chambers 3. Sarâkaya 4. Somel 5. Ergin 6. Türköne 7. Shaw 8. Zürcher 9. Karal 10. Davison 11. Yolalâcâ 12. Alkan 13. Ortaylâ 14. Pakalân

نظر شما
مولفان
گروه
تاریخ اجتماعی ,
رده موضوعی
جلد 19
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده