رأس تَنوره (رأس التنوره)، شهر و بندرى در استان (منطقه) شرقيه در عربستان سعودى. رأس تنوره در ۵۸ كيلومترى شمال دمّام* (مركز استان شرقيه) واقع است. اين شهر، كه در بين مردم آنجا رحيمه نيز ناميده مى شود (براى علل اين نام گذارى ← قعود، ص ۱۴)، در ارتفاع حدود پانزده مترى از سطح دريا، به طول بيست كيلومتر در آبهاى غربى خليج فارس* پيش رفته است (← >اطلس جامع جهان تايمز<[۱] ، نقشه ۳۱؛ قعود، ص ۱۳). تا پيش از كشف نفت، اطلاعات منابع از تاريخ اين شهر بسيار اندك است. به نظر مى رسد ساكنان اصلى رأس تنوره برخى قبايل مهاجر از نَجد همچون بنى تَميم، قَحطان و هَواجِر بوده اند كه پيشه اصلى آنها كشاورزى و دامدارى بود و در بخشهايى از سال به صيد مرواريد نيز مى پرداختند (← قعود، ص ۵۶). در پى اكتشاف نفت و گاز در قرن چهاردهم/ بيستم در رأس تنوره، كه سرآغاز تحولات اقتصادى و سياسى مهمى در اين منطقه بود، پالايشگاهها و نيز بندرى به همين نام براى صدور نفت و گاز در اين منطقه ساخته شد. اهميت شهر نيز به سبب وجود پالايشگاه نفت و گاز و بندر آن است. شركت آرامكو بندر رأس تنوره را، كه از بندرهاى بزرگ نفتى جهان است، در ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹ تأسيس كرد و در همين سال، اولين كشتى حامل مواد نفتى در اين بندر بارگيرى كرد (زركلى، ج ۲، ص ۷۰۱). اين بندر شامل دو لنگرگاه بزرگ است كه در حدود ۳۲ كيلومتر، در جهت جنوب شرقى در آبهاى خليج فارس پيش رفته است (محمد سعيد مسلم، ص ۴۰ـ ۴۱؛ جودة حسنين جودة، ص ۱۰۳؛ شوادرن[۲] ، ص ۳۷۱؛ نيز ← قعود، ص ۳۶). پيشروى اين بندر در آبهاى عميق خليج فارس موجب شده است تا كشتيهاى بزرگ نفت كش به راحتى براى بارگيرى به آن نزديك شوند، چنان كه اين بندر ظرفيت پهلوگرفتن هم زمان ده كشتى بزرگ نفت كش را دارد (محمد سعيد مسلم، ص ۴۱ـ۴۲؛ جودة حسنين جودة، همانجا). روزانه حدود ۰۰۰، ۵۰۰،۲ بشكه نفت (حدود ۷۵% نفت عربستان) از اين بندر صادر مى شود (← ايالت متحده امريكا. اداره اطلاعات نيرو[۳] ، ۲۰۱۳). پالايشگاه نفت رأس تنوره، هم زمان با ساخت بندر، در هشت كيلومترى آن تأسيس شد (جودة حسنين جودة، همانجا؛ قس قعود، همانجا، كه اين فاصله را يازده كيلومتر ثبت كرده است). نفت خام از طريق لوله از دمّام در حدود شصت كيلومترى آنجا به اين پالايشگاه انتقال مى يابد (د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). از طريق لوله هاى نفت در دريا، ازهمين بندر نفت خام به پالايشگاه بحرين* نيز منتقل مى شود (>دايرة المعارف خاورميانه معاصر<[۴] ، ذيل مادّه).
در زمان جنگ جهانى دوم (۱۳۱۸ـ۱۳۲۴ش/ ۱۹۳۹ـ ۱۹۴۵)، فعاليتهاى اين پالايشگاه به مدت كوتاهى متوقف شد (شوادرن، ص ۳۰۸؛ قعود، ص ۶۹ـ۷۰). اما پس از جنگ، ظرفيت توليد نفت در ۱۳۲۴ش/ ۱۹۴۵ به سى هزار بشكه در روز رسيد (← اطلس المملكة العربية السعودية، ص ۸۸). از ۱۳۲۴ش/ ۱۹۴۵ تا ۱۳۳۱ش/ ۱۹۵۲ تأسيسات و تجهيزات بسيارى در پالايشگاه ايجاد شد. ساخت جاده ها براى سرعت بخشيدن انتقال نفت از پالايشگاه به بندر و افزايش مخزنهاى بزرگ نفت، كه ظرفيت آنها از هزار تا هجده هزار بشكه متغير بود، سبب رشد سرعت پالايش و صدور نفت شد، به طورى كه ظرفيت توليد نفت در اين پالايشگاه، در اوايل ۱۳۳۱ش/ ۱۹۵۲ از پنجاه هزار بشكه نفت در روز به ۰۰۰، ۲۱۰ بشكه در اواخر همان سال رسيد (لانگريگ[۵] ، ص ۲۰۵؛ نيز ← زركلى، ج ۲، ص ۷۰۲). با توسعه پالايشگاه رأس تنوره، ميزان توليد نفت نيز افزايش يافت، چنان كه ظرفيت توليد آن در بيست سال، به دويست ميليون بشكه در سال رسيد و در اواخر قرن چهاردهم/ بيستم، در حدود ۴ ۱ نفت عربستان در اين پالايشگاه تصفيه شد (عبدالرحمان شريف، ج ۱، ص ۳۵۷ـ۳۵۸). از ۱۳۳۸ش/ ۱۹۵۹، علاوه بر توليد نفت، توليد گاز نيز در رأس تنوره آغاز شد و اولين ظرفيت استخراج گاز در همان سال چهار هزار بشكه در روز بود (شوادرن، ص ۳۷۸). دو سال بعد، توليد گاز بوتان و پروپان نيز به توليدات اين پالايشگاه اضافه شد و اولين محموله حاوى اين دو گاز در آذر ۱۳۴۰/ دسامبر ۱۹۶۱ به ژاپن صادر شد (قعود، ص ۴۱). ايجاد پالايشگاه نفت و گاز در رأس تنوره، مهاجرت كارگران از كشورهايى چون امريكا، ايتاليا، عراق، هند، پاكستان و سودان را درپى داشت (>دايرة المعارف خاورميانه معاصر<، همانجا؛ قعود، ص ۷۱). هم زمان با توسعه صنعت نفت در رأس تنوره، محل سكونت كارگران و كارمندان پالايشگاه نيز گسترش يافت و خانه ها و حتى محله هايى ويژه كارگران و خانواده هايشان ايجاد شد. همچنين توسعه راهها، تأسيس بيمارستان همراه با خدمات پزشكى تخصصى، و توسعه مخابرات سبب رشد نسبى رأس تنوره شد (لانگريگ؛ محمد سعيد مسلم، همانجاها). در دهه ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۰، جمعيت رأس تنوره حدود چهل هزار تن بود كه حدود ۷۰% آنها در پالايشگاهها و تصفيه خانه هاى نفت و بقيه در مناصب حكومتى و مراكز تجارى مشغول به كار بوده اند (← قعود، ص ۱۹). امروزه، بندر رأس تنوره، پالايشگاه و شهر نَجمه، روستاى زراعى شعاب، جزيره زعل، و مناطق خشكارى، ظليفين، جعيمه و جاوان از نظر ادارى تابع شهر رأس تنوره اند (← همان، ص ۲۹ـ۴۶؛ نيز ← محمد سعيد مسلم، ص ۴۱).
منابع : اطلس المملكة العربية السعودية، رياض: وزارة التعليم العالى، ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛ جودة حسنين جودة، شبه الجزيرة العربية: دراسة فى الجغرافية الاقليمية، ]اسكندريه[ ۲۰۰۶؛ خيرالدين زركلى، شبه الجزيرة فى عهد الملك عبدالعزيز، ج ۲، بيروت ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷؛ عبدالرحمان شريف، جغرافية المملكة العربية السعودية، ج ۱، رياض ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶؛ صالح قعود، رأس التنورة، رياض ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛ محمد سعيد مسلم، ساحل الذهب الاسود: دراسة تاريخية انسانية لمنطقة الخليج العربى، بيروت ?]۱۳۸۲/ ۱۹۶۲[؛
EI2, s.v. "Ra’s (al-) Tannu¦ ra";Encyclopedia of the modern Middle East, ed. Reeva S.Simon, Philip Mattar, and Richard W. Bulliet, New York 1996, s.v. "Ra’s Tanura" (by Mary Ann Tétreault); Stephen Hemsley Longrigg, Oil intheMiddleEast,London 1961; Benjamin Shwadran, The Middle East, oil and the great powers, New York 1973; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2011; U.S. Energy Information Administration, 2013. Retrieved Sept.21, 2013, from http://www.eia.gov.
/ زهرا رضايى نسب /