خمام

خُمام، بخش و شهری در شهرستان رشت، در استان گیلان.1) بخش خمام. این بخش به مرکزیت شهر خمام، در شمال شهرستان رشت واقع است (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت‌احوال، ج 1، ص 89؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران) و علاوه بر شهر خمام مشتمل است بر دهستانهای چاپارخانه، چُوکام و کَته سرخمام (مرکز آمار ایران، 1376ش، ص 2ـ6). این بخش در 1316ش تأسیس گردید (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ذیل «استان گیلان»). رود دائمی خمام‌رود (یکی از مهم‌ترین شاخه‌های سفیدرود*) به طول حدود شصت کیلومتر در این بخش جاری است (کتابی، ص 64؛ جعفری، ج 2، ص210).جمعیت بخش خمام در 1385ش، 050،52 تن بوده است (مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان گیلان»). اهالی بخش خمام شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسی و گویش گیلکی سخن می‌گویند (رزم‌آرا، ج 2، ص 105؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 16، ص 160).شغل عمده اهالی بخش خمام کشاورزی، به‌ویژه کشت برنج، باغداری، دامداری، پرورش طیور و کرم ابریشم و صیادی است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 16، ص 160ـ161). در این بخش برپایی چهارشنبه‌بازار و یکشنبه‌بازار و جمعه‌بازار که دست کم افزون بر یکصد سال سابقه دارد، همچنان متداول است (رابینو ، ص 217، 234؛ رزم‌آرا، همانجا؛ میرابوالقاسمی،ص 338ـ339؛ سیمای میراث فرهنگی گیلان، ص 94).یکی از مراسم تفریحی در این بخش به‌ویژه پس از برداشت برنج و نیز در برخی از جشنها و اعیاد، به جنگ واداشتن دو گاو وحشی یا «وَرزا جنگ» است (میرشکرائی، ص 436).مقابر و اماکن قدیمی بخش خمام عبارت‌اند از: مقبره امامزاده حسن، در خمام (رابینو، ص 234؛ ستوده، ج 1، بخش 1، ص 307)؛ بقعه آقا سید پیر، نوه امام موسی کاظم علیه‌السلام، در بَلَس کله/ بَلَسکَله چوکام؛ بقعه آقا باباحسن، در محله سرینار کل چوکام؛ بقعه سید زکریا، در محله شیجان؛ امامزاده سید ابوجعفر و آقامیرسلطان و مسجد غربا، در دافچاهِ خمام (ستوده، ج 1، بخش 1، ص 307ـ308، 322ـ323؛ نیز برای بقاع و زیارتگاههای دیگر بخش خمام رجوع کنید به پوراحمد جکتاجی، ص 575).راههای اصلی رشت ـبندرانزلی و بندرانزلی ـ لاهیجان ـ رامسر (مازندران) از این بخش می‌گذرد (اطلس راههای ایران، ص 15).2) شهر خمام. در جلگه‌ای در 16- متری از سطح دریا، در مرکز بخش و در حدود هفت کیلومتری شمال‌شرقی رشت (مرکز استان) واقع است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 16، ص 161؛ نیز رجوع کنید به نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران).آب و هوای آن، معتدل مرطوب و براساس نزدیک‌ترین ایستگاه به خمام (رشت)، دمای آن در گرم‌ترین روزها حدود ْ34، و در خنک‌ترین روزها حدود ْ4- و مقدار بارش سالیانه آن حدود 290،1 میلیمتر است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ سازمان هواشناسی، ص 226). خمام در 1329ش شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، همانجا). جمعیت این شهر در 1385ش، 901،12 تن گزارش شده است (مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا).به نوشته کاشانی، نویسنده قرن هشتم (ص 57)، خمام/ همام از شهرهای پیش‌گیلان ]یا بیه‌پس[، نزدیک ساحل دریا، واقع در مغرب سفیدرود بوده است. این شهر در سده نهم به تصرف سیدناصر کیا حاکم کوچصفهان درآمد (مرعشی، ص 47، 354)، رابینو که در سالهای 1324ـ1330/ 1906ـ1912، درباره گیلان تحقیق کرده، خمام را واقع در بیه‌پس و یکی از پانزده ناحیه موازی از بخشهای نوزده‌گانه گیلان با 2500 خانه ذکر کرده است. همچنین به نوشته وی خمام‌رود یکی از شاخه‌های سفیدرود است که این رود را به تالاب انزلی متصل می‌کند. این رود علاوه بر اینکه مزارع بسیاری را آبیاری می‌کرده، راه آبی مناسبی برای حمل کالا از بندر انزلی و رشت به سفیدرود و پل منجیل بوده است (ص 55، 57، 215، 227ـ228؛ نیز رجوع کنید به خودزکو ، ص 55).منابع : اطلس راههای ایران، تهران : گیتاشناسی، 1385ش؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ اول، تهران ]بی‌تا.[؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت‌احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج 1، تهران 1329ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ محمدتقی پوراحمد جکتاجی، «بقاع متبرکه و اماکن مذهبی گیلان»، در کتاب گیلان، به سرپرستی ابراهیم اصلاح عربانی، ج 1، تهران: گروه پژوهشگران ایران، 1374ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ الکساندر بوریکو خودزکو، سرزمین گیلان، ترجمه سیروس سهامی، تهران 1354ش؛ رزم‌آرا؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349ش ـ؛ سیمای میراث فرهنگی گیلان، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :16 رشت، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1371ش؛ عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران 1348ش؛ احمد کتابی، سرزمین میرزاکوچک‌خان: پژوهشی درباره گیلان زمین و تاریخ اجتماعی و اقتصادی آن، با نگرشی بر نهضت جنگل، تهران 1362ش؛ ظهیرالدین‌بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1347ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 شناسنامه آبادیهای کشور، استان گیلان، شهرستان رشت، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.RetrievedMay.5,2010,from http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85. rawdata;محمدتقی میرابوالقاسمی، «بازارهای هفتگی گیلان»، در کتاب گیلان، همان، ج 3؛ محمد میرشکرائی، «مردم‌شناسی و فرهنگ‌عامه»، در همان؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000، 500،1:2، تهران : سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش؛Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Gu(l(n, Paris 1917.