تاج‌السلطنه ، دوازدهمین دختر ناصرالدین‌شاه. در ششم ربیع‌الثانی 1301 به دنیا آمد. مادرش، توران‌السلطنه، از خاندان قاجار و همسر غیردایم ناصرالدین‌شاه بود (اعتمادالسلطنه، 1350 ش، ص 277؛ همو، 1363ش، ص 34؛ معیرالممالک، ص 17؛ قاسمی، وحید ، ش 7، ص 757ـ 758). تاج‌السلطنه در هفت سالگی به مکتب رفت. در 1311 او را به زوجیّت حسن‌خان سردار شجاع، پسر شجاع‌السلطنه، درآوردند (تاج‌السلطنه، ص20ـ21، 26ـ27، 31ـ32؛ اعتمادالسلطنه، 1350ش، ص 921؛ سالور، ج 1، ص 511). بی‌بندوباری و رفتارهای ناپسند همسرش، بسیار زود موجب بروز اختلاف میان آن دو شد. تاج‌السلطنه نیز، که در میان اعیان و اشراف به زیبایی شهرت داشت، بتدریج بی‌بندوبار شد (تاج‌السلطنه، ص 75ـ 77، 85 ـ86). در 1317 مظفرالدین‌شاه، شجاع‌السلطنه را به پیشکاری آذربایجان برگزید و تاج‌السلطنه نیز همراه او رفت، اما پس از مدتی به تهران بازگشت و از میرزاعبداللّه، ردیف‌نواز و نوازندة مشهور تار، نواختن تار را بخوبی فراگرفت (همان، ص 89 ـ92). همچنین آموختن زبان فرانسه را آغاز کرد (همان، ص 109). پس از پیروزی انقلاب مشروطه، سردار شجاع ــ که از مخالفان سرسخت مشروطیت بود ــ او را ترک کرد و به روسیه گریخت (سپهر، ص 192؛ چرچیل، ص 103). عبدالحسین سپهر (همانجا) علت جدایی آنان را روابط تاج‌السلطنه با «غیر» دانسته است، اما تاج‌السلطنه در کتابش (ص 109ـ110) علت جدایی را فراگیری علوم جدید و مطالعة کتابهای فرنگی و جداشدنش از مذهب ذکر کرده است. وی دارای سه فرزند بود. در 1323 تاج‌السلطنه بر آن شد که با فروش جواهرات و به کمک یک زن فرنگی و دو تن از نوکران خود به اروپا برود، اما پدرشوهرش تصمیم او را به اطلاع ولیعهد رسانید و ولیعهد او را تحت‌نظر قرار داد (سپهر، ص 192ـ193). تاج‌السلطنه در 1326 با قوللرآقاسی‌باشی، برادرزادة پاشاخان سرتیپ * (امیربهادر جنگ) ازدواج کرد. چون گفته می‌شد که این ازدواج به تحریک انجمنِ نسوان * صورت گرفته است، امیربهادر قوللرآقاسی را از مقام خود خلع کرد (سالور، ج 3، ص 2010). تاج‌السلطنه در 1335 پس از درگذشت پدرشوهرش، اموال او را تصرف کرد و ازینرو با امیربهادر اختلاف پیدا کرد (سند ش 848 ـ 298 موجود در سازمان اسناد ملی ایران). او از نخستین زنانی بود که بی‌حجاب در مجالس ظاهر شد. وی به دلیل یأس از محیط آلودة اشرافی سه بار اقدام به خودکشی کرد (تاج‌السلطنه، ص 109). عارف قزوینی در ابیاتی او را ستوده است (ص 358).کتابی با عنوان تاریخ حالات ایام زندگانی خانم تاج‌السلطنه به تاج‌السلطنه منسوب است. از این کتاب دو نسخة خطی در دست است که یکی از آنها از روی دستنوشت تاج‌السلطنه کتابت شده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به قاسمی، وحید ، ش8، ص 850؛ کاظمیه، ص 340؛ تاج‌السلطنه، ص 110). این کتاب شرح خاطرات تاج‌السلطنه است و نسخ موجود بخشی از خاطرات زندگی او را دربر می‌گیرد و بقیة مطالب آن تاکنون به دست نیامده است (تاج‌السلطنه، ص 110، مؤخره). این کتاب به سبب اطلاعات روشن آن دربارة پنج سال آخر سلطنت ناصرالدین‌شاه و دربار ناصری و مظفری با ارزش است. همچنین به رویدادهای مهمی مانند واقعة رژی، قتل ناصرالدین‌شاه، غارت خزانه پس از او، سلطنت مظفرالدین‌شاه، نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی و امین‌السلطان اشاره‌های سودمندی دارد (همان، ص 13ـ 15، 17ـ19، 46ـ54، 58، 87 ـ95). آرا و عقاید نویسنده در این کتاب، وسعت اطلاعات او را نشان می‌دهد؛ وی از مشروطیت، حقوق زنان، آزادی، مساوات و قانون دفاع کرده است (همان، ص 7ـ11، 22، 33ـ34، 56 ـ 59، 102).بخشی از این کتاب را نخستین بار اسلام کاظمیه در مقالة «قتل ناصرالدین‌شاه از خاطرات تاج‌السلطنه » به چاپ رساند (ص340ـ354) و پس از او ابوالفضل قاسمی آن را با نام «سرگذشت پرماجرای تاج‌السلطنه» در چند شمارة مجلة وحید منتشر کرد ( وحید ، ش7، ص 757ـ762، ش 8، ص850 ـ853، ش 9، ص 935ـ937، ش 11 و12، ص 1065ـ1067 و...). این کتاب در 1362 ش با عنوان خاطرات تاج‌السلطنه به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، با مقدمه و حواشی، به چاپ رسید.منابع: محمدحسن‌بن‌علی اعتمادالسلطنه ، روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1350ش؛ همو، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363ش؛ تاج‌السلطنه، خاطرات تاج‌السلطنه ، چاپ منصوره اتحادیه (نظام‌مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران 1362ش؛ جورج پرسی چرچیل، فرهنگ رجال قاجار ، ترجمه و تألیف غلامحسین میرزاصالح، تهران 1369ش؛ قهرمان میرزا سالور، روزنامة خاطرات عین‌السلطنه ، چاپ مسعود سالور و ایرج افشار، تهران 1374ـ1377ش؛ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک‌المورخین ، در مرآت الوقایع مظفری؛ و، یادداشتهای ملک‌المورخین ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1368ش؛ ابوالقاسم عارف قزوینی، کلیات دیوان شادروان میرزاابوالقاسم عارف قزوینی ، چاپ عبدالرحمان سیف‌آزاد، تهران 1358ش؛ ابوالفضل قاسمی، «سرگذشت پرماجرای تاج‌السلطنه»، وحید ، دورة 13، ش7 (مهر1354)، ش 8 (آبان1354)، ش 9 (آذر 1354)، ش 11 و 12 (بهمن 1354)؛ اسلام کاظمیه، «قتل ناصرالدین‌شاه از خاطرات تاج‌السلطنه »، راهنمای کتاب ، سال12، ش7و8 (مهر و آبان 1348)؛ دوستعلی معیرالممالک، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه ، تهران 1362ش.
