زيج، مجموعه كتابهايى مشتمل بر جدولهاى عددى، روشهاى نجوم محاسباتى، توابع هيئت و دادههاى متعدد رياضى و مباحثى در احكام نجوم. اين مقاله مشتمل بر دو بخش است :
۱) واژگان، تاريخچه و كليات
۲) محتوا
۱) واژگان، تاريخچه و كليات. زيجها از مهمترين دستاوردهاى نجوم محاسباتى در هر مكتب نجومى، ازجمله نجوم دوره اسلامى، بهشمار مىآيند.
درباره منشأ و ريشه واژه «زيج» آراى گوناگونى وجود دارد. در منابع متقدم، اين واژه برگرفته از واژه «زه» و آن نيز از زيگ در فارسى ميانه (به معناى ريسمان و طناب و نيز تاروپود)، ناظر به مشابهت جدولهاى نجومى با تاروپود قالى، دانسته شدهاست (كندى[۱] ، ۱۹۵۶، ص ۱۲۳ـ۱۲۴؛ براى گزارشى درباره چند متن متقدم حاوى اين آگاهى Ä پانائينو[۲] ، ص ۱۴۶ـ۱۵۳). اگرچه واژه زيگ در فارسى ميانه به معناى ريسمان بهكار رفتهاست (Ä بويس[۳] ، ص ۸۱)، احتمال مىرود ريشه واژه زيج برگرفته از ريشه فارسى ميانه zw-به معناى زيستن باشد، كه دراينصورت همريشهبودن واژه زيج و زايچه* محتمل است (براى نمونههايى از كاربرد ريشه zw-، به معناى زيستن، در چند فعل در فارسى ميانه Ä قريب، ص ۴۶۶؛ نيز Ä پانائينو، ص ۱۹ـ۲۰). واژه زيج به معناى جدولهاى نجومى نيز در متنهاى فارسى ميانه (براى نمونه Ä بُندَهِش، ص ۵۷؛ نيز Ä بندهش ايرانى، ج ۱، ص ۷۰؛ براى گزارشى درباره شكل فارسى ميانه واژه Ä پانائينو، همانجا) و بارها در شعر فارسى بهكار رفتهاست(براى نمونههايى از اين كاربرد Ä دهخدا، ذيل «زيج»). واژه زيج به زبان عربى نيز راه يافته (Ä خوارزمى، ص ۱۹۷؛ جَواليقى، ص ۱۶۹؛ خَفاجى، ص ۱۵۹؛ اِدّىشير، ص ۸۲، كه همگى آن را صورت معرّب از ريشه فارسى مىدانند) و به صورتهاى ازياج (Ä صَفَدى، ج ۲۲، ص ۱۸۶؛ قَلقَشندى، ج ۴، ص ۱۰۲، ۱۱۹ـ۱۲۰) و زيجات (طاشكوپرىزاده، ج ۱، ص ۳۵۳) جمع بسته شدهاست (نيز براى گزارشى درباره واژه Ä زَبيدى، ج ۶، ص ۲۴). باتوجه به اهميت تدوين زيجها در سنّت نجومى دوره اسلامى، علم زيجات (Ä ابناكفانى، ص ۵۸) يا علم ازياج (صديق حسنخان، ج ۲، ص ۵۱ـ۵۲) يكى از فروع علم هيئت و محلّ توجه منجمان دوره اسلامى بود (Ä ابناكفانى، همانجا؛ طاشكوپرىزاده، ج۱، ص۳۵۳ـ۳۵۴؛ صديق حسنخان، همانجا). واژه زيج، براساس ترجمههاى لاتينِ بعضى زيجهاى دوره اسلامى، به شكل zich يا ezich و به همان معناى جدولهاى نجومى به آن زبان نيز راه يافتهاست (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۲۴). شكل يونانىِ بيزانسى واژه نيز، براساس ترجمههاى بيزانسى چند زيج فارسى و عربى، برگرفته از همان صورت فارسىواژه است (براى نمونههايى از كاربرد واژه در متون يونانىِ بيزانسى Ä نويگهباوئر[۴] ، ۱۹۶۰، ص ۹؛ اوليويرى[۵] و همكاران، ج ۱، ص ۳).
اقدام به تهيه زيجها در نجوم دوره اسلامى را مىتوان استمرار مجموعهاى از كوششهاى اخترشناسان پيش از اسلام در نجوم بابلى، سپس انتقال آن به نجوم يونانى با تأكيد بر مجسطى بطلميوس براى ثبت مختصات اجرام آسمانى دانست. نخستين نشانههاى ثبت اين دادهها در لوحهاى بهجامانده از ستارهشناسى بابلى يافت مىشود (Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۷۱؛ براى گزارشى درباره ستارهشناسى بابلى Ä واردن[۶] ، ج ۲، ص ۹۵ـ۱۰۲؛
نويگهباوئر، ۱۹۶۸، ص ۲۰۹ـ۲۱۴). دادههايى از نجوم هند باستان (براى گزارشى دراينباره و بعضى دادههاى محاسباتى آن Ä واردن، ج ۲، ص ۲۹۹ـ۳۰۸؛ نيز Ä پينگرى[۷] ، ۱۹۶۴ـ ۱۹۹۶، ص ۱۱۸ـ۱۲۴)، دادههايى از نجوم ايران پيش از اسلام (براى گزارشى درباره دانش نجومى ايران پيش از اسلام، بهويژه زيج شهرياران و تأثير آن در نجوم دوره اسلامى Ä نالينو[۸] ،
ص ۱۸۱ـ۱۸۶؛ پانائينو، ص ۱۹ـ۴۲) و نجوم يونانى، همگى زمينههاى تدوين زيجها را فراهم آوردند. دستاوردهاى اين مكاتب نجومى، دستمايهاى براى تأليف زيجهاى دوره اسلامى بهشمار مىروند (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۶۹ـ۱۷۲، گزارشى از چگونگى استفاده منجمان دوره اسلامى از اين مكاتب در تدوين زيجهاى دوره اسلامى دادهاست). از منجمان يونانى تأثيرگذار در اين زمينه بايد از بطلميوس و كتاب مجسطى او (قرن دوم ميلادى، درباره اين كتاب Ä تحرير مجسطى*)، اِبَرخُس[۹] (قرن دوم پيش از ميلاد؛ براى گزارشى درباره پارهاى از آراى نجومى او Ä تومر[۱۰] ، ص ۱۴۵ـ۱۴۹؛ براى مقايسه بعضى آراى نجومى او با بطلميوس Ä پترسن[۱۱] و اشميت[۱۲] ، ص ۷۳ـ۹۵؛ نيز Ä سزگين[۱۳] ، ج ۶، ص ۷۷ـ۷۹، براى حضور نام
او در پارهاى از متون نجوم دوره اسلامى) و نيز تئون اسكندرانى[۱۴] (قرن چهارم ميلادى)، كه نشانههايى از بهرهگيرى منجمان دوره اسلامى از زيج او به نام زيج قانون وجود دارد (Ä هاشمى[۱۵] ، گ ۹۴رـ۹۵ر؛ براى آگاهى بيشتر درباره او Ä سزگين، ج ۶، ص ۱۰۱ـ۱۰۲)، نام برد.
از قرن دوم، تأليف زيج در نجوم دوره اسلامى آغاز شد. در متون مختلف، درباره بهدستآمدن دادههاى نجومىِ برآمده از رصد و درج آنها در اين زيجها مطالبى آمدهاست؛ ازجمله به نوشته ابنيونس (ص ۱۵۷)، احمدبن محمد نهاوندى* (متوفى ۲۲۰ يا ۲۳۰) در جنديشاپور و در زمان يحيىبن خالد برمكى دادههاى رصد خود را در زيج مشتمل ثبت مىكردهاست. آنچه درخصوص نخستين زيجهاى دوره اسلامى بيش از همه بهچشم مىخورد تأثيرپذيرى آنان از دادههاى نجومى هندى است. ابوريحان بيرونى (۱۳۷۷، ص ۳۵۲ـ۳۵۷، ۳۶۰ـ۳۶۱) به استفاده ابراهيمبن حبيب فَزارى* (قرن دوم) از نجوم هندى اشاره كردهاست. زيج او با نام زيجٌ عَلى سِنىِ العرب (Ä روزنفلد[۱۶] و احساناوغلو[۱۷] ، ص ۱۴) را مىتوان از نخستين زيجهاى دوره اسلامى بهشمار آورد. بهگفته علىبن سليمان هاشمى (گ ۵۹پ)، يعقوببن طارق* (متوفى ح ۱۸۰) نيز در زيجش (با نام زيج محلول من سِنِد هند لدرجة درجة Ä روزنفلد و احساناوغلو، ص ۱۶) به نقل آراى هنديان پرداختهاست. هاشمى (گ ۹۵) همچنين اشاره مىكند ماشااللّه يهودى* (قرن دوم) نيز از مجموعهاى از دادههاى نجومى هندى ـ ايرانى استفاده كردهاست.
بهنظر مىرسد تا ابتداى قرن پنجم مجموعه مهمى از زيجها تدوين شدهاند. ابنيونس (ص ۱۴۹ـ۱۷۹) گزارشهايى درباره تأليف شمارى از اين زيجها تا سال ۳۶۷ بهدست دادهاست. در گزارشهاى ابنيونس، به بيش از پانزده كوشش رصدى، كه نتايج آنها در زيجهايى ثبت شده، اشاره شدهاست (نيز Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۶۸، كه وضع تهيه مجموعه زيجهاى دوره اسلامى را در نمودارى نشان دادهاست). از جمله زيجهاى تأليفشده در قرون دوم و سوم، زيجى از سَنَدبن على* است، كه ابنيونس (ص ۶۷، ۹۴) و قِفطى (ص ۲۰۶) به آن اشاره كردهاند، و نيز زيج ابنراهويه اَرَّجانى (Ä روزنفلد و احساناوغلو، ص۳۰)؛ هرچند تاكنون نسخهاى از اين زيجها بهدست نيامدهاست. بهنظر مىرسد كهنترين زيجهاى بهجامانده از دوره اسلامى زيج مأمونى مُمتَحَن از يحيىبن ابىمنصور (متوفى ح ۲۱۶؛ روزنفلد و احساناوغلو، ص ۱۹ـ۲۰؛ براى آگاهى بيشتر درباره اين زيج Ä كندى، ۱۹۵۶، ص۱۳۲؛ دالن[۱۸] ، ص۹ـ۳۵؛ نيز Ä بنومنجم*) و دستكم دو زيج از حبش حاسب* (قرن سوم؛ روزنفلد و احساناوغلو، ص ۲۷ـ۲۸) باشند. در اين دوره، بهويژه بايد از زيج خوارزمى ياد كرد كه تاكنون نسخهاى از متن عربى آن بهدست نيامدهاست. اين زيج نخستين زيج دوره اسلامى است كه به لاتين ترجمه شدهاست (كينگ[۱۹] و سامسو[۲۰] ، ص ۳۳ـ۳۴؛ نيز Ä خوارزمى*، محمد، بخش :۳ فعاليتها و آثار نجومى). از نيمه دوم قرن چهارم به بعد، زيجهاى متعددى به زبانهاى فارسى و عربى در بخشهاى مختلف سرزمينهاى اسلامى تأليف شدند كه وجه مشترك اين آثار ظهور نوآوريهاى بيشتر در تأليف آنها بودهاست. اين زيجها در عراق، شام، مصر، اندلس، مغرب و يمن به عربى و در ايران، به زبانهاى عربى و فارسى تأليف شدهاند؛ درحالىكه زيجهاى تأليفشده در هند عمومآ به فارسى نگاشته شدهاند (Ä ادامه مقاله). بر اين اساس، زيج ابندَهّان (متوفى ۵۹۰ يا ۵۹۲) و نيز زيج جديد از ابنشاطر* (متوفى ۷۷۷؛ كينگ و سامسو، ص ۴۸) در شام، زيج كبير حاكمى از ابنيونس* (متوفى ۳۹۹) در مصر (همان، ص ۴۹ـ۵۰)، زيجهاى زرقالى* (متوفى ۴۹۳) و ابومروان استجى در اندلس (براى گزارشى درباره زيجهاى تأليفشده در اندلس و مغرب Ä همان، ص ۵۶ـ۶۴؛ نيز Ä چاباس[۲۱] و گولدستاين[۲۲] ، ص ۲ـ۳۸، كه زيج مقتبس نوشته احمدبن يوسفبن كَمّاد (قرن هفتم)، مشهور به ابنكمّاد را بررسى كردهاند) و نيز مجموعهاى از زيجها مشتمل بر هجده فقره در يمن تهيه شدهاند (براى گزارشى درباره اين زيجها Ä كينگ و سامسو، ص ۵۱ ـ۵۳). در ايران، محمدبن ايوب طبرى* زيج خود با نام زيج مفرد را در اواخر قرن پنجم به فارسى نگاشت (درباره اين كتاب Ä منزوى، ج ۴، ص۲۹۶۰). پس از حمله مغولان به ايران و بهويژه تحت تأثير فعاليتهاى دو رصدخانه مراغه و سمرقند، مجموعهاى از مهمترين زيجهاى فارسى ازجمله زيج ايلخانى و زيج الغبيگ تهيه شدند (Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۲۵ـ۱۲۶). در هند، پس از دوران مغولى هند، مجموعه وسيعى از زيجهاى اسلامى (دستكم شامل بيست فقره) همگى به زبان فارسى تأليف شدند؛ ازجمله زيج ناصرى از محمودبن عمر رازى (قرن هفتم) و زيج جامع از محمدشاه خلجى (براى گزارشى از زيجهاى تأليفشده در هند Ä انصارى[۲۳] ، ص ۵۷۷ـ۵۹۶). شماره زيجهاى تأليفشده از قرن سوم تا سيزدهم در سراسر سرزمينهاى اسلامى به ۲۲۰ مىرسد (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۳۸؛ نيز Ä قاسملو، ص ۵۴) كه عمومآ به دو زبان فارسى و عربى تأليف شدهاند (براى گزارشى درباره زيجهاى فارسى Ä منزوى، ج ۴، ص ۲۹۴۳ـ۲۹۶۲). به اين تعداد، بايد شرحها، خلاصهها و نيز ترجمههايى از آنها به زبانهاى شرقى (ازجمله تركى؛ براى گزارشى درباره چند زيج ترجمهشده به تركى Ä >تاريخ منابع نجوم در دوره عثمانى<[۲۴] ، ج ۲، ص ۸۰۸ـ۸۱۲) را نيز افزود (براى گزارشى درباره چند نمونه از مهمترين شرح زيجها به فارسى Ä درايتى، ج ۶، ص ۷۶۵ـ۷۶۷).
زيجها در نجوم دوره اسلامى كاربردهاى مختلفى داشتهاند (Ä بخش :۲ محتوا)، ازجمله اينكه، دستكم در ايران، براى محاسبه تقويمهاى نجومى بهكار مىرفتهاند. در نيمه دوم حكومت قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴ (۱۳۰۴ش)) و پس از رواج صنعت چاپ، اين تقويمها بهطور منظم و سالانه در ايران به چاپ مىرسيدهاند و بررسى اين تقويمها چگونگى استفاده از مشهورترين زيج آن زمان را در محاسبه تقويم سالانه نشان مىدهد. ازجمله در ابتدا در اين تقويمها (Ä تقويم فارسى سنه ۱۲۷۱ هجرى شمسى، ص ۵) از زيج هندى (= زيج محمدشاهى) بهعنوان يكى از منابع استخراج استفاده مىشد، اما از ۱۳۱۳ش تقويم بهادرى (= زيج بهادرخانى)، از ديگر زيجهاى تهيهشده در هند، به جاى آن بهكار گرفته مىشد (تقويم فارسى ايت ئيل سنه ۱۳۱۳ شمسى، ص ۵).
زيجهاى دوره اسلامى در مكاتب نجومى ديگر سرزمينها نيز تأثير بسيارى داشتهاند. علاوهبر ترجمه مجموعهاى از اين زيجها به زبانهاى ديگر (Ä ادامه مقاله)، تأثير اين زيجها ازجمله در نجوم هندى (تحت تأثير زيج الغبيگ Ä پينگرى، ۱۹۷۸، ص ۳۲۶ـ۳۲۷) و نيز نجوم چينى (تحت تأثير زيج سَنجَفينى كه عطابن احمدبن محمدبن خواجه قاضى سمرقندى در قرن هشتم، در تبت، آن را به عربى تأليف كرد، براى اين زيج Ä كندى، ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸، ص۶۰ـ۷۹) مشهود است (براى تأثير كلى زيجهاى اسلامى در نجوم چينى Ä دالن و يانو[۲۵] ، ص ۶۹۷ـ۶۹۹). درعينحال، از ترجمه زيجهاى دوره اسلامى به چند زبان ازجمله عبرى نيز آگاهيهايى وجود دارد؛ ازجمله ترجمه عبرى ابراهيمبن عزرا از زيج خوارزمى، ترجمه عبرى يعقوببن مَخيربن طِبّون از زيج طليطلى زرقالى (Ä زوتنبرگ[۲۶] ، ص ۱۸۴) و نيز ترجمه عبرى بخشهايى از زيج محمد جيانى درباره گرفتگيها (همان، ص ۱۸۹). همچنين دستكم يك نمونه از زيجى ناشناس وجود دارد كه از فارسى به عبرى ترجمه شدهاست (همان، ص۱۸۹ـ۱۹۰؛ براى گزارشى درباره مجموعهاى از زيجهاى تأليفشده به عبرى، تحتتأثير نجوم دوره اسلامى Ä همان، ص ۱۹۹ـ۲۰۰؛ براى گزارشى كلى درباره تأثير نجوم اسلامى در نجوم عبرى Ä گولدستاين، ص ۳۱ـ۳۹).
بهجز زيج خوارزمى، كه به لاتين ترجمه شدهاست (Ä ووستنفلد[۲۷] ، ص ۲۱ـ۲۲)، زيج صابى بَتّانى* را پلاتوى تيووليايى[۲۸] (همان، ص ۳۹ـ۴۰؛ اشتايناشنايدر[۲۹] ، ص ۶۴) و نيز رابرت چسترى[۳۰] (Ä ووستنفلد، ص ۴۶؛ اشتايناشنايدر، ص ۶۸) و زيج طليطلى و زيج جيّانى* را ژرار كرمونايى[۳۱](اشتايناشنايدر، ص ۶۶؛ مكوو[۳۲] ، ص ۳۷) به لاتين ترجمه كردهاند. مجموعه ترجمههاى لاتين از زيجهاى دوره اسلامى بارها در قرون وسطا در اروپا بهچاپ رسيدهاند (براى گزارشى درباره اين ترجمهها Ä استيلول[۳۳] ، ص ۷ـ۹). از جديدترين ترجمههاى زيجهاى اسلامى به زبانهاى اروپايى ترجمه دورسه از تاجالازياج محيىالدين مغربى (متوفى ۶۸۲) به اسپانيايى (بارسلون ۲۰۰۲ـ۲۰۰۳) است.
در ميان همه ترجمههاى زيجهاى اسلامى به زبانهاى اروپايى، بايد جايگاه ويژهاى را به كوششهاى گروهى از عالمان دينى روم شرقى، ازجمله گريگورى خيونيادس[۳۴] (متوفى ۱۳۲۰/۷۲۰)، اختصاص داد. كوششهاى او و همكارانش منجر به ترجمهاى از زيجها از زبانهاى فارسى و عربى به يونانىِ بيزانسى شد (درباره خيونيادس Ä >دايرةالمعارف زندگينامه اخترشناسان<[۳۵] ، ذيل "Chioniades, Gregor"؛ نيز Ä بادلى[۳۶] ، ص ۴ـ۵). اين ترجمهها مجموعهاى بيزانسى، حاوى بخشهايى از زيج محقق سلطانى بر پايه رصد ايلخانى از محمد
نام زيج مؤلف تاريخ چاپ توضيحات
۱زيج الغبيگالغبيگ و جمعى از همكاران چاپ جانگريوز، لندن ۱۶۵۰مشتمل بر مقاله اول زيج الغبيگ بههمراه ترجمه لاتين اين مقاله و جدولهايى براىتطبيق تقويمها
۲زيج الغبيگالغبيگ و جمعى از همكاران چاپ توماس هايد، لندن ۱۶۶۵شامل متن فارسى و ترجمه لاتين جدولهاى مواضع ستارگان از زيج الغبيگ
۳زيج كبير حاكمىابنيونس چاپ پرسوال، پاريس ۱۸۰۴مشتمل بر متن شش باب اول از زيج كبير حاكمى بههمراه ترجمه فرانسه آن
۴زيج الغبيگالغبيگ و جمعى از همكاران چاپ سديو، پاريس ۱۸۴۷شامل چهار مقاله اول زيج الغبيگ، سديو در ۱۸۵۳ ترجمه فرانسه اين چهار مقاله را نيز جداگانه چاپ و تحليل كردهاست.
۵زيج بهادرخانىغلامحسين جونپورى چاپ سنگى كلكته، ۱۸۳۵مشتمل بر متن كامل زيج بهادرخانى
۶زيج صابىابوعبداللّه محمد بتّانى چاپ نالينو، رم ۱۸۹۹ـ ۱۹۰۷در سه مجلد، شامل متن زيج صابى، ترجمه لاتين آن، ترجمه جدولهاى زيج و نيزشرح و تحليلى بر آن به لاتين
۷زيج خوارزمىمحمدبن موسى خوارزمى چاپ بيورنبو و سوتر، كپنهاگ۱۹۱۴ شامل ترجمه لاتين آدلارد باثى از متن زيج خوارزمى و مجموعه جدولهاى ترجمهشده آن نويگه باور تحليل جامعى درباره اين زيج بر اساس چاپ سوتر انجام دادهاست، كپنهاگ ۱۹۶۲
نام زيج مؤلف تاريخ چاپ توضيحات
۸منهاجالطالبلتعديلالكواكبابنبنّاچاپ خوان برنت، تطوان ۱۹۵۲مشتمل بر بخش اول زيج، شامل ۲۴ باب (بدون جدولهاى آن) بههمراه ترجمه اسپانيايى متن
۹قانون مسعودىابوريحان بيرونى چاپ حيدرآباد، دكن ۱۹۵۴ ـ ۱۹۵۶شامل تصحيحى متوسط از متن كامل قانون مسعودى در سه مجلد
۱۰قانون مسعودىابوريحان بيرونى چاپ تاشكند ۱۹۷۳ـ ۱۹۷۵شامل ترجمه متن كامل قانون مسعودى به زبان روسى بههمراه تحليلهايى بر آن در دو مجلد كه روزنفلد، بولگاكف، احمداف، روژنسكايا، اسميرنوف و كراسنووى انجام دادهاند.
۱۱زيج مامونى ممتحنيحيىبن ابىمنصورچاپ عكسى بهوسيله سزگين فرانکفورت ۱۹۸۶،شامل متن چاپ عكسى زيج مامونى از روى نسخه خطى شماره ۹۲۷ كتابخانه اسکوریال اسپانيا
۱۲زيج طليطلىابواسحاق ابراهيم زرقالى چاپ پدرسون، كپنهاگ ۲۰۰۲شامل ترجمه لاتين متن كامل زيج طليطلى بههمراه جدولها، شرح و تحليل آن
۱۳تاجالازياجمحيىالدين مغربى چاپ دُرسه، بارسلون ۲۰۰۲ـ ۲۰۰۳شامل ترجمه اسپانيايى متن كامل تاجالازياج بههمراه جدولهاى آن
۱۴زيج جامعكوشياربن لبّان گيلانى چاپ محمد باقرى، فرانكفورت۲۰۰۹ شامل مقالههاى ۱ و ۴ از متن اصلى به همراه ترجمه انگليسى آنها، چاپشده در مجموعه >رياضيات و نجوم اسلامى< زيرنظر فؤاد سزگين، مجلد ۱۱۴
۱۵زيج الغبيگالغبيگ و جمعى از همكاران چاپ آنكارا، ۲۰۱۲شامل چاپ عكسى از نسخه خطى زيج الغبيگ شماره ۱۷۱۴ مجموعه روان كوشكو، كتابخانه موزه طوپقاپىسراى استانبول؛ جلد دوم اين كتاب، ترجمه تركى زيج از آتيلا بير و مصطفى كاجار است.
شمسالدين وابِكنَوى* (كندى، ۱۹۵۶، ص۱۳۰)، زيج علايى از عبدالكريم شيروانى (معروف به فهاد)، و زيج معتبر سنجرى از عبدالرحمان خازنى* است (پينگرى، ۱۹۶۴، ص ۱۴۲ـ۱۴۳). خيونيادس در حدود سالهاى ۶۹۰ تا ۶۹۶ در تبريز بوده (همان، ص ۱۴۲؛ بادلى، همانجا) و ترجمههاى او از اين زيجها ازجمله عوامل پيدايش مكتب نجومى طرابزون[۳۷] در روم شرقى شدهاست (Ä پينگرى، ۱۹۶۴، ص ۱۴۶؛ بادلى، ص ۷ـ۸). اين ترجمهها موجب انتقال بسيارى از مفاهيم، دادههاى نجومى و نيز واژگان نجومى فارسى ـ عربى به زبان يونانىِ بيزانسى شدهاست (براى گزارشى درباره مجموعهاى از اين واژگان Ä نويگهباوئر، ۱۹۶۰، ص ۴۱). از ميان ترجمههاى خيونيادس متن كامل ترجمه زيج معتبر سنجرى وجود دارد (Ä پينگرى، ۱۹۶۴، ص ۱۵۱ـ۱۵۸، كه مقايسهاى بين عناوين و فصول متن عربى و ترجمه يونانى آن انجام دادهاست؛ ليختر[۳۸] در رساله دكترى خود متن اين زيج را از روى ترجمه يونانى به انگليسى[۳۹]برگردانده و متن يونانى را تصحيح و چاپ نيز نمودهاست). نويگهباوئر (۱۹۶۰، ص ۳۱ـ۳۶) گزارشى از ساختار نسخهاى از ترجمه يونانى خيونيادس، حاوى بخشهايى از زيجهاى علايى و سنجرى، بهدست دادهاست.
موضوع تدوين زيجهاى دوره اسلامى، كه از هر جهت به يك سنّت نجومى دوره اسلامى بدل شده بود، موجب شد منجمان آراى گذشتگان خود را تصحيح كنند، چنانكه گاهى اين كوششها در تصحيح محاسبات و دادههاى زيجها، به اثرى جديد منجر مىشد؛ ازجمله كشف عوار المنجمين و غلطهم فى اكثر الاعمال و الاحكام از سَمَوأَلبن يحيى مغربى*، كه هدف از تأليف اين كتاب تصحيح برخى آراى منجمان، ازجمله علت اختلاف بين رصدها و نيز تصحيح تواريخ راهيافته به زيجها بودهاست (Ä گ ۱۶ر ـ ۱۷ر، ۲۱پ ـ ۳۱ر).
از قرن يازدهم/ هفدهم به بعد، در اروپا، مجموعهاى از زيجهاى دوره اسلامى بهچاپ رسيدهاند كه نخستين آنها چاپ جان گريوز[۴۰] از بخشهايى از زيج الغبيگ است و متأخرترين آنها، چاپ عكسى از نزهةالناظر (الزيج الجديد) از ابنشاطر (براى گزارشى درباره زيجهاى چاپشده Ä قاسملو، ص ۵۵ـ۵۶؛ نيز Ä جدول).
منابع : ابناكفانى، كتاب ارشاد القاصد الى اسنى المقاصد، چاپ يانيوست ويتكام، ليدن ۱۹۸۹؛ ابنيونس، كتاب الزيج الكبير الحاكمى
Le livre de la grande table HakÉmite =
چاپ كوسن دو پرسوال، در
Notices et extraits des manuscrits de la bibliothÉque nationale et autres bibliothÉques, vol. ۷, Paris: L'imprimerie de la Republique, [n.d.];
ابوريحان بيرونى، كتاب البيرونى فى تحقيق ماللهند، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۷/۱۹۵۸؛ اِدّىشير، كتاب الالفاظ الفارسية المعرّبة، بيروت ۱۹۰۸؛ بُندَهِش، ]گردآورى [فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، ۱۳۶۹ش؛ بُندَهِش ايرانى: دستنويس ت د ۲، ج ۱، روايات اميد اشاوهيشتان و جز آن، چاپ ماهيار نوابى، كيخسرو جاماسپاسا، و محمود طاووسى، شيراز: دانشگاه شيراز، ۱۳۵۷ش؛ تقويم فارسى ايت ئيل سنه ۱۳۱۳ شمسى مطابق يوم چهارشنبه پنجم ماه ذيحجةالحرام سنه ۱۳۵۲ هجرى قمرى، استخراج اسماعيل مصباح، تهران ۱۳۱۲ش؛ تقويم فارسى سنه ۱۲۷۱ هجرى شمسى مطابق بيستم شعبان سال ۱۳۰۹ هجرى قمرى، استخراج محمود منجمباشى، چاپ سنگى تهران ۱۲۷۰ش؛ موهوببن احمد جَواليقى، المعرب من الكلام الاعجمى على حروف المعجم، چاپ احمد محمد شاكر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶؛ احمدبن محمد خَفاجى، شفا الغليل فيما فى كلام العرب من الدخيل، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجى، ]قاهره ۲۰۰۳[؛ محمدبن احمد خوارزمى، مفاتيحالعلوم، چاپ عبدالامير اعسم، بيروت ۱۴۲۸/۲۰۰۸؛ مصطفى درايتى، فهرستواره دستنوشتهاى ايران (دنا)، تهران ۱۳۸۹ش؛ دهخدا؛ مرتضىبن محمد زَبيدى، تاجالعروس من جواهرالقاموس، ج ۶، چاپ حسين نصار، كويت ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹، چاپ افست بيروت ]بىتا.[؛ سَمَوأَلبن يحيى مغربى، كشف عوارالمنجمين و غلطهم فى اكثر الاعمال و الاحكام، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه ليدن هلند، ش ۳/۹۸؛ محمدصديق صديق حسنخان، ابجدالعلوم، ج ۲، بيروت ۱۳۹۵؛ صَفَدى؛ احمدبن مصطفى طاشكوپرىزاده، كتاب مفتاحالسعادة و مصباحالسيادة، ج ۱، حيدرآباد، دكن ۱۳۹۷/۱۹۷۷؛ فريد قاسملو، «تكملهاى بر پژوهشى در زيجهاى دوره اسلامى»، تاريخ علم، ش ۱ (پاييز ۱۳۸۲)؛ بدرالزمان قريب، فرهنگ سغدى: سغدى، فارسى، انگليسى، تهران ۱۳۷۴ش؛ علىبن يوسف قِفطى، تاريخالحكماء، و هو مختصرالزوزنى المسمى بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبارالعلماء باخبارالحكماء، چاپ يوليوس ليپرت، لايپزيگ ۱۹۰۳؛ قَلقَشندى؛ احمد منزوى، فهرستواره كتابهاى فارسى، تهران ۱۳۷۴ش ـ؛ كارلو آلفونسو نالينو، علمالفلك : تاريخه عندالعرب فى القرون الوسطى، رم ۱۹۱۱؛
S. M. Razaullah Ansari, "Survey of z¦âjes written in the Subcontinet", Indian journal of history of science, vol. ۵۰, no. ۴ (۲۰۱۵); The Biographical encyclopedia of astronomers, ed. Thomas Hockey, New York: Springer, ۲۰۰۷, s.v. "Chioniades, Gregor" (by Katherine Haramundanis); Mary Boyce, A reader in Manichaean Middle Persian and Parthian texts with notes, in Acta
Iranica, ۹, Tehran and LiÉge ۱۹۷۵; Chris Budleigh, "Byzantine astronomy in the thirteenth and fourteenth centauries and the influence of Gregory Chioniades", M. A. thesis, University of London, ۲۰۱۳; JosÅ ChabÄs and Bernard Raphael Goldstein, "Andalusian astronomy: al-Ziªj al-Muqtabis of Ibn al-Kammaªd", Archive for history of exact sciences, vol. ۴۸, no. ۱ (Mar. ۱۹۹۴); Benno Van Dalen, "A second manuscript of the Mumtah¤an zi¦j", Suhayl, vol. ۴ (۲۰۰۴); Benno van Dalen and Michio Yano, "Islamic astronomy in China: two new sources for the Huihui li (Islamic calendar)", in Highlights of astronomy: as presented at the XXIIIrd General Assembly of the IAU, ed. J. Andersen, [Paris]: International Astronomical Union, ۱۹۹۸; Bernard Raphael Goldstein, "The survival of Arabic astronomy in Hebrew", Journal for the history of Arabic science, vol.۳, no. ۱ (spring ۱۹۷۹); `Ali b. Sulayma¦n Ha¦shim¦â, The book of the reasons behind astronomical tables = Kita¦b `ilal al-zi¦ja¦t = كتاب علل الزيجات , tr. Fuad I. Haddad and E. S. Kennedy, with a commentary by David Pingree and E. S. Kennedy, [accompanid with] Arabic text, Delmar ۱۹۸۱; Edward Stewart Kennedy, "Eclipse prediction in Arabic astronomical tables prepared for the Mongol viceroy of tibet", Zeitschrift fÏr geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, vol. ۴ (۱۹۸۷-۱۹۸۸); idem, A survey of Islamic astronomical tables, Philadelphia ۱۹۵۶; David "Astronomical handbooks Samso, Julio and King Anthony
and tables from the Islamic world (۷۵۰- ۱۹۰۰): an interim report", Suhayl, vol.۲ (۲۰۰۱); Michael Mc Vaugh, "The translation of Greek and Arabic science into Latin", in Sourcebook in medieval science, ed. Edward Grant, Cambridge: Harvard University Press, ۱۹۷۴; Otto Neugebauer, "The origin of system B of Babylonian astronomy", Centaurus, vol. ۱۲, no. ۴ (Dec. ۱۹۶۸); idem, "Studies in Byzantine astronomical terminology", Transactions of the American Philosophical Society, vol. ۵۰, no.۲ (۱۹۶۰); Alessandro Olivieri, et al., Codices florentinos, Bruxelles ۱۸۹۸; Osmanli astronomi literatÏrÏ tarihi = History of astronomy literature during the Ottoman period, compiled by Ekmeleddin Ihsanog§lu et al., ed. Ekmeleddin Ihsanog§lu, Istanbul: IslÀm Tarih, Sanat ve KÏltÏr Araítârma Merkezâ, ۱۹۹۷; AntonioPanaino, Tessere il cielo: considerazioni sulle tavole astronomiche, gli oroscopi e la dottrina dei legamenti tra induismo, zoroastrismo, manicheismoe mandeismo, Rome ۱۹۹۸; Viggo M. Peterson and Olaf Schmidt, "The determination of the longitude of the apogee of the orbit of the sun according to Hipparchus and Ptolemy", Centaurus, vol. ۱۲, no. ۲ (June ۱۹۶۸); David Pingree, "Gregory Chioniades and Palaeologan astronomy", Dumbarton Oaks papers, vol. ۱۸ (۱۹۶۴); idem, "Indian in fluence on Sasanian and early Islamic astronomy and astrology", The Journal of oriental research, vol. ۳۴-۳۵ (۱۹۶۴-۱۹۶۶); idem, "Islamic astronomy in Sanskrit", Journal for the history of Arabic science, vol. ۲, no. ۲ Ekmeleddin and Rozenfled Abramovich Boris ۱۹۷۸); (Nov. Ihsanog§lu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c.), Istanbul ۲۰۰۳; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷-; Moritz Steinschneider, Die europÌischen Ûbersetzungen aus dem Arabischen bis Mitte des ۱۷. Jahrhunderts, Graz ۱۹۵۶; Margaret Bingham Stillwell, The awakening interest in science during the first centaury of printing: ۱۴۵۰-۱۵۵۰, New York ۱۹۷۰; Gerald J. Toomer, "The size of the lunar epicycle according to Hipparchus", Centaurus, vol. ۱۲, no. ۳ (۱۹۶۷); Bartel Leendert vander Waerden, Science awakening, vol. ۲, New York ۱۹۷۴; Heinrich Ferdinand WÏstenfeld, Die Ïbersetzungen arabischer Werke in das Lateinische, GÎttingen ۱۸۷۷; Hermann Zotenberg, Manuscrits orientaux: catalogues des manuscrits hÅbreux et samaritains de la bibliothÉque, [Paris ۱۸۶۶].
/ فريد قاسملو /
۲) محتوا. زيجها براى رفع نياز منجمان و رصدگرها تأليف مىشدند (نالينو[۴۱] ، ص ۴۲؛ كينگ[۴۲] و سامسو[۴۳] ، ص ۱۵). موضوعاتى كه در زيجها آمده عينآ يكسان نيست، اما آن دسته از مطالب اصلى را، كه در اغلب زيجها آمدهاست، مىتوان از لحاظ موضوعى دستهبندى كرد (Ä كندى[۴۴] ، ۱۹۵۶، ص ۱۳۹ـ۱۴۵)،
كه عبارتاند از :
مقدمه. برخى زيجها مشتملاند بر مقدمهاى نسبتآ مفصّل و اطلاعات مهمى چون نام مؤلف، نام شخصى كه زيج به وى اهدا شده و انگيزه تأليف زيج، كه معمولا فرمان حاكم يا درخواست دوستان بودهاست (Ä محمود عمر، گ ۲؛ حسينى آملى، گ ۱پ ـ ۳پ) و در بررسى جنبههاى تاريخى تأليف زيجها سهم بسزايى دارد. برخى نيز، همچون زيج معتبر سنجرى تأليف خازنى (Ä نسخه خطى كتابخانه واتيكان، گ ۱۷پ ـ ۱۹ر) و زيج خاقانى تأليف كاشانى (گ ۲پ ـ ۶ر)، با انگيزه تصحيح اشكالات زيجهاى پيشين در تعيين موضع ستارهها، اوقات گرفتهاى ماه و خورشيد و مواردى از اين دست تأليف مىشدند و افزايش دقت رصدها و روشهاى محاسباتى از ويژگيهاى مهم اين زيجها بهشمار مىآيد. در مقدمه برخى زيجها، مؤلف به چگونگى تدوين زيج نيز اشاره كردهاست (Ä نصيرالدين طوسى، گ ۳پ ـ۴ر؛ جونپورى، ۱۳۸۸ش، ص ۳). نكته مهم اينكه انگيزه تأليف بيشتر زيجها استفاده از محاسبات نجومى در احكام نجوم بودهاست.
گاهشمارى. اين بخش، كه معمولا شامل جدولهاى متعددى است، به تعريف مبدأهاى تاريخ و تقويمهاى رايج در زمان و مكان تأليف زيج، تبديل تقويمها و تعيين «مدخل»، يعنى روزى از هفته كه ماه يا سال در هر گاهشمارى با آن آغازمىشود، اختصاص دارد (براى نمونه Ä خازنى، نسخه واتيكان، گ ۲۰رـ۳۱ر؛ مختارى حسينى، گ ۳ر، ۴ر، ۸پ ـ ۹ر؛ رويانى، گ ۱۰ر). تقويمهاى يزدگردى، هجرى و سريانى (سلوكى) ازجمله تقويمهايى بوده كه در اغلب زيجها آمدهاند (Ä ادامه مقاله). در برخى زيجها، مباحثى درباره تقويمهاى يهودى، قبطى، جلالى (يا ملكى)، سغدى، هندى و نيز چينى ـ ايغورى نيز آمدهاست (Ä نصيرالدين طوسى، گ ۲۲پ ـ ۲۵پ؛ زيج الغبيگ، گ ۲رـ ۱۸پ). گاه مؤلف زيج، تقويمى براساس دوره حكومت حاكم معاصر خود تنظيم مىكرد، چنانكه محيىالدين مغربى تقويمى براساس دوره حكومت هولاكوخان (۶۵۴ـ۶۶۳) در زيج خود آوردهاست (Ä دورسه[۴۵] ، ص ۱۹۵).
توابع مثلثاتى. در همه زيجها بخشى به جدولهاى سينوس (جَيب)، تانژانت (ظِل اول)، كتانژانت (ظل ثانى) اختصاص داشت (براى نمونه Ä ابنيونس، ص ۲۱۶ـ۲۲۱، ۲۴۷ـ۲۵۲؛ محمود عمر، گ ۲۳رـ ۲۶پ، ۲۸، ۳۰رـ۳۱ر). در برخى زيجها، جدولهاى سهم ) = ۱-cos (Vers و قطر ظل (سكانت = cos۱) نيز مىآمد (Ä كوشيار گيلانى، گ ۴۲؛ خازنى، نسخه واتيكان، گ ۱۳۲ر؛ رويانى، گ ۹۵رـ۹۶ر). در برخى زيجها، اين بخش با مقدمهاى شامل توضيح مفاهيم مثلثاتى و اطلاعاتى در اين باره آغاز شدهاست يا تعريف اين مفاهيم در قالب بابهاى مقدماتى بخش محاسبه اوقات و طالع و توابع مربوط با هيئت آمدهاند و مقادير هريك از اين توابع در انتهاى بخش جدولبندى شدهاند (Ä حبش حاسب، نسخه خطى كتابخانه دولتى برلين، گ ۸۰رـ۸۱پ؛ كاشانى، گ ۲۴؛ زيج الغبيگ، گ ۱۹ر ـ ۲۰پ، ۳۳پ ـ ۴۸پ).
توابع مربوط به هيئت و نجوم كروى. از مهمترين بخشهاى زيجهاى دوره اسلامى، جدولهايى مشتمل بر توابع هيئت، ازجمله ميل اول و ثانى خورشيد و ميل كلى و مطالع بروج در عرضهاى جغرافيايى مختلف يا يك عرض معيّن، بودهاست كه براى حل مسائل هيئت، تعيين و تبديل مختصات اجرام آسمانى و زمانسنجى بهكار مىرفتند (براى نمونه Ä ابنشاطر، گ۸۹پ، ۹۰ر، ۱۰۲پ ـ۱۰۷ر؛ مختارى حسينى، گ ۲۸رـ ۴۸ر).
تعديل زمان. در برخى زيجها، جدولى براى تعديل زمان در هريك از روزهاى سال تدوين شده (Ä كوشيار گيلانى، گ ۴۶ر؛ طبرى، گ ۱۱۵ر)، اما در برخى ديگر، به پيروى از بطلميوس[۴۶] (ص ۱۷۱ـ۱۷۲)، فقط روش محاسبه تعديل زمان
بيان شده و براى مقادير عددى آن، جدولى نيامدهاست (Ä حبش حاسب، نسخه خطى كتابخانه ينىجامع استانبول، گ ۲۲۸پ؛ ابنيونس، ص ۹۲ـ۹۳؛ براى تحليل روش خوارزمى در محاسبه تعديل زمان Ä دالن[۴۷] ، ۱۹۹۶، ص ۲۱۱ـ۲۴۴؛ براى تحليل روشهاى كوشيار گيلانى و كاشانى در محاسبه تعديل زمان Ä كندى، ۱۹۸۸، ص ۱ـ۸).
حركت ميانگين (متوسط) سيارات. براساس هيئت بطلميوسى، با توجه به حركت همزمان سياره بر محيط فلك تدوير و حركت مركز تدوير بر محيط حامل، مىتوان موضع مركز تدوير سياره را نسبت به نقطه اعتدال بهارى، كه مبدأ درنظر گرفته مىشود، تعيين كرد. در اين حالت، زاويه بين خطى كه مركز زمين را به مركز تدوير سياره وصل مىكند و خط گذرا از مبدأ، طول ميانگين (وسط) سياره است. همه زيجهاى دوره اسلامى جدولهايى براى مقادير طول دايرةالبروجى ميانگين سيارات و تغييرات آن در طول زمان دارند (براى نمونه Ä طبرى، گ ۱۳۷پ، ۱۳۸پ، ۱۳۹پ؛ خازنى، نسخه واتيكان، گ ۱۲۶پ ـ ۱۲۸پ، ۱۳۲رـ ۱۳۴ر).
تعديل سيارات. در الگوى بطلميوسى، حركت خورشيد و سيارات يكنواخت نيست. ازاينرو، براى تعيين طول دايرةالبروجى حقيقى آنها بايد مقادير دقيق متغير تعديل را به آنچه در رصد موضع هر سياره بهدست مىآيد افزود يا از آن كاست (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۴۲). در همه زيجها، مقادير تعديلهاى خورشيد، ماه و سيارات در جدولهايى درج مىشدند (براى نمونه Ä سنجر كمالى، گ ۶۰پ ـ ۷۱ر؛ حسينى آملى، گ ۱۴رـ ۲۲پ).
عرض سيارات. براى محاسبه تغييرات عرض دايرةالبروجى (مثبت يا منفى) سيارات در زيجهاى دوره اسلامى، اين مقادير بهتفكيك براى هريك از سيارات در جدولهايى مىآمدند (براى نمونه Ä طبرى، گ ۱۲۰ر، ۱۲۵رـ۱۲۶ر؛ محمود عمر، گ ۷۳پ ـ ۸۵پ؛ نيز Ä وان بروملن[۴۸] ، ۲۰۰۶، ص ۳۵۳ـ۳۵۴).
اقامت و رجوعهاى سيارات. براساس الگوى بطلميوسى، بهدليل حركت سيارات بر فلك تدوير، در برخى مواقع حركت سياره در جهت مشرق متوقف مىشود (ايستگاه يا مقام اول) و سپس در جهت معكوس، يعنى مغرب، حركت مىكند كه در اين حالت، آن را راجع (يا در حركت رجوعى) مىنامند، و پس از مدتى دوباره متوقف مىشود (ايستگاه دوم يا مقام ثانى) و سياره دوباره حركت در جهت مشرق را ازسر مىگيرد (كه اين حركت را استقامت مىناميدند). در اغلب زيجها، در جدولهايى مواضع رجوع و استقامت سيارات نوشته شدهاست (براى نمونه Ä كوشيار گيلانى، گ ۸۱رـ ۸۳ر؛ نصيرالدين طوسى، گ ۸۱پ).
نِطاقهاى سيارات. در نجوم دوره اسلامى، چهار نقطه اوج، حضيض، نقطهاى در شرق اوج و نقطهاى در شرق حضيض را روى فلك حامل يا فلك تدوير مشخص مىكردند. درصورتىكه معيارِ تعيينِ نطاقها فاصله باشد، در نطاقهاى بين اوج و حضيض، سياره يا مركز تدوير به فاصله ميانگين از مركز عالم مىرسد و درصورتىكه معيار تعيين نطاقها سرعت باشد، دو نطاق مذكور بهگونهاى انتخاب مىشوند كه در آنها سياره يا مركز تدوير بهسرعت ميانگين خود نسبت به مركز عالم برسد (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۴۳). مفهوم نطاق، كاربرد مستقيمى در نجوم عملى ندارد و شايد كاربرد آن در احكام نجوم بودهاست (همانجا). در اغلب زيجهاى دوره اسلامى، موضع نطاقها را در جدولهايى عرضه مىكردند (براى نمونه Ä كاشانى، ۱۴۱پ؛ زيج الغبيگ، گ ۱۶۱پ).
اختلاف منظر. در نجوم قديم، اختلاف منظر عبارت است از تفاوت بين موضع مكان ـمركزى و زمين ـمركزى ماه يا خورشيد. پيشينه جدولهاى اختلاف منظر را مىتوان در مجسطى بطلميوس (ص ۲۶۵ـ۲۶۶) يافت. در برخى زيجهاى دوره اسلامى نيز جدولهاى اختلاف منظر خورشيد و ماه را آوردهاند (Ä حبش حاسب، نسخه استانبول،گ ۲۱۳ر؛ نصيرالدين طوسى، گ ۵۳رـ ۵۴پ)، ازجمله ابنشاطر (گ ۷۷پ ـ ۸۰پ) كه مقادير اختلاف منظر ماه در اقاليم هفتگانه را براساس محاسبات تئون اسكندرانى[۴۹] (منجم يونانى در قرن چهارم ميلادى) در جدولهايى آوردهاست (براى تحليل روشهاى بهكاربردهشده در محاسبه اختلاف منظر در چند نمونه از زيجهاى دوره اسلامى Ä كندى، ۱۹۸۳، ص ]۱۶۴ـ ۱۸۳[).
جدولهاى خسوف و كسوف. در جدولهاى خسوف، مقادير نسبت شعاع ظاهرى خورشيد، ماه و اندازه سايه زمين در فضا آمدهاست. اين جدولها، در برخى زيجها با فرضِ بودن ماه در اوج فلك تدوير و در برخى ديگر با فرضِ بودن آن در حضيض تدوين شدهاند (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۴۳ـ۱۴۴؛ براى نمونهاى از اين جدولها Ä حبش حاسب، نسخه استانبول، گ ۲۱۶پ؛ جونپورى، ۱۳۸۸ش، ص ۵۵۲ـ۵۵۵؛ براى مقايسه مقادير سرعت زاويهاى ماه در زيجهاى مختلفى از دوره اسلامى Ä گولدستاين[۵۰] ، ص ۱۸۱ـ۱۹۲). در گرفتهاى خورشيد و ماه، جدولهايى بهترتيب براى محاسبه اوقات مقارنه و مقابله، و جدولهاى ديگرى براى محاسبه فاصله ماه از گرههاى مدارىاش (كه به كمك آن عرض دايرةالبروجى ماه بهدست مىآيد)، درصد گرفت خورشيد يا ماه و مدت گرفت براساس عرض دايرةالبروجى ماه، تغييرات قطر زاويهاى ماه در ماهگرفتيگها، تغييرات قطر زاويهاى ماه و گاه تغييرات قطر زاويهاى خورشيد در محاسبات خورشيدگرفتگيها لحاظ مىشدند. اين جدولها هرچند ساختار بطلميوسى داشتند (Ä بطلميوس، ص ۲۷۸ـ ۲۷۹، ۳۰۶ـ۳۰۸؛ نيز Ä گياهى يزدى[۵۱] ، ۲۰۱۱، ص ۴۹۹ـ
۵۱۶)، در دوره اسلامى، در آنها تقويم قمرى جايگزين تقويم مصرى شد كه بطلميوس (ص ۹) بهكار برده بود. همچنين، در بسيارى از زيجها، مقادير بطلميوسى را براساس رصدهاى جديد تغيير دادند (Ä ادامه مقاله).
تشريق و تغريب و جدولهاى رؤيت هلال. پيشبينى زمان رؤيت هلال ماه و سيارات، از مسائل مهم نجوم بابِلى بودهاست (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۴۴). بطلميوس در مجسطى (ص ۶۳۶ـ ۶۴۷) فقط به رؤيتپذيرى سيارات پرداختهاست. رؤيت هلال، بهصورت «علمى» در نجوم دوره اسلامى، بهويژه بهدليل اهميت آن در تعيين آغاز ماههاى قمرى، مورد توجه قرار گرفت (Ä رؤيت هلال*، بخش :۲ در نجوم دوره اسلامى). در اغلب زيجهاى دوره اسلامى به موضوع رؤيت هلال ماه، تشريق و تغريب* سيارات پرداختهاند (براى نمونه Ä كاشانى، گ ۱۶۶ر؛ زيج هندى ]محمد شاهى[، ص ۱۶ـ۱۷؛ براى تحليل چند نمونه از جدولهاى رؤيت هلال در زيجهاى دوره اسلامى Ä هوخندايك[۵۲] ، ۱۹۸۸، ص ۲۹ـ۴۳؛ كينگ، ۱۹۸۷، ص ۱۸۹ـ ۲۱۹). در زيج حبش حاسب (نسخه استانبول، گ ۲۲۱ـ ۲۲۴پ)، در بخشى ويژه درباره رؤيت هلال، روشهاى محاسباتى براى تعيين مشخصههاى هلال نخستين شامگاه ماه قمرى، همراه با مقادير حدى عددى، آمدهاست (نيز Ä نصيرالدين طوسى، گ ۳۱پ ـ ۳۲ر).
جدولهاى جغرافيايى. در اغلب زيجهاى دوره اسلامى، جدولهايى مشتمل بر طول و عرض جغرافيايى شهرها با فرض گذر طول جغرافيايى مبدأ از جزاير خالدات و تقاطع آن با خط استوا بهعنوان مبدأ مختصات آمدهاست (Ä بتّانى، ج ۱، ص ۲۳۴ـ ۲۴۲؛ ابنيونس، ص ۱۳۳ـ۱۳۶). گاه عرض جغرافيايى برخى شهرها براساس رصدهاى جديد مؤلف زيج بهدست مىآمد، چنانكه محيىالدين مغربى عرض جغرافيايى دمشق را براساس رصد خود ۳۳ درجه و ۲۰ دقيقه بهدست آورد كه نسبت به مقدار بهدستآمده قبلى، يعنى ۳۳ درجه، دقيقتر بود (دورسه، ص ۱۹۶).
جدولهاى مفصّل و فهرستهاى مختصر ستارهها. اين جدولها مشتمل بر مختصات دايرةالبروجى ستارهها هستند. اين مختصات گاه حاصل رصدهاى مستقيم ستارهها (Ä ابنشاطر، گ ۱۰۸پ ـ ۱۱۰ر؛ زيج الغبيگ، گ ۱۷۷ر ـ۲۰۵پ) و گاه حاصل اِعمال تأثير تقديم اعتدالين بر مختصات فهرست ستارهاىِ عرضهشده در مجسطى بطلميوس است (Ä كاشانى، گ ۱۶۷ر؛ حسينى آملى، گ ۳۹پ). درهرصورت مىتوان از آنها براى تعيين تاريخ تقريبى تأليف زيج استفاده كرد (براى آگاهى از فهرستى از زيجهايى كه براساس رصدهاى مستقل تأليف شدهاند Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۶۹).
جدولهاى احكام نجوم. معمولا بخشى از زيجهاى دوره اسلامى به جدولهايى مشتمل بر مشخصههاى نجومى با كاربرد در احكام نجوم اختصاص دارد، همچون تسويه بيوت، مطارح شعاعات، تحويل سنى المواليد، تسييرات، انتهائات، فَردارات و فضل دور (براى نمونه Ä سنجر كمالى، گ ۲۵۷رـ ۲۶۳ر؛ جونپورى، ۱۳۸۸ش، ص ۶۳۷ـ۶۴۳).
افزونبر اين موارد، در برخى زيجها مطالب ديگرى آمده كه منجمان بهندرت در زيجها به آنها پرداختهاند و در طبقهبندى پيشگفته قرار ندارند (براى آگاهى از تنوع موضوعى مطالب زيجهاى دوره اسلامى و نيز مطالبى كه بهندرت در زيجها آمدهاند Ä د. اسلام، چاپ دوم، ج ۱۱، ص ۵۰۲ـ۵۰۶)؛ ازجمله جدول نام پادشاهان يونان و روم باستان و نيز خلفاى دوره اسلامى
تا زمان تأليف زيج صابى (Ä بتّانى، ج ۱، ص ۲۲۸ـ۲۳۴) وزيج حبش حاسب در قرن سوم (نسخه استانبول، گ ۷۱پ ـ ۷۳پ) و نيز فهرست پادشاهان و حاكمان پيش و پس از اسلام در زيج معتبر سنجرى از خازنى (نسخه واتيكان، گ ۱۰۶ر ـ ۱۰۷پ، ۱۱۳رـ ۱۲۲پ). همچنين زيج كبير حاكمى ابنيونس بهترين نمونه از زيجهايى است كه در آن، گزارشهايى از رصد مقارنهها و گرفتها بهتفصيل آمدهاست (Ä ص ۱۰۴ـ۱۲۲). در برخى زيجها روش تعيين قبله يا جدول مقادير سمت قبله آمدهاست (Ä بتّانى، ج ۱، ص ۲۰۶ـ۲۰۸؛ سنجر كمالى، گ ۱۳۰پ ـ ۱۳۱ر).
در ادامه، مهمترين زيجهاى دوره اسلامى با تفصيل بيشتر و بهترتيب تاريخى بررسى مىشوند (براى فهرستى كلى از زيجهاى دوره اسلامى Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۲۴ـ۱۳۸؛ كينگ و سامسو، ص ۳۱ـ۶۹؛ قاسملو، ص ۶۰ـ۷۲؛ براى فهرستى از معادلهاى انگليسى اصطلاحات بهكاررفته در زيجها و برابر فارسى آنها Ä كندى، ۱۳۷۴ش، ص ۲۲۹ـ۲۳۴).
الف) سدههاى دوم و سوم
زيج مشتمل (ح ۱۷۰). اين زيج حاصل رصدهاى احمدبن محمد نهاوندى در جنديشاپور بوده و از آن نسخهاى باقى نماندهاست (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۲۴). نهاوندى نخستين كسى است كه در دوره اسلامى، بهصورت انفرادى به رصدهاى منظم پرداخت (Ä رصد و رصدخانه*).
زيج مُمتَحَن (ح ۱۹۰). اين زيج حاصل رصدهاى گروهى از منجمان به سرپرستى يحيىبن ابىمنصور در بغداد است و از نجوم ايرانى و هندى تأثير پذيرفته و حاصل نخستين تلاشهاى روشمند براى محاسبه دوباره جدولهاى سيارهاى و توابع هيئت بطلميوسى براساس مشخصههاى بهروزشده است (دالن، ۲۰۰۴، ص ۹؛ نيز Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۴۵ـ۱۴۷؛ براى تحليل مقادير تعديل خورشيد در زيج ممتحن Ä كندى، ۱۹۸۳، ص ]۱۳۷ـ ۱۳۸[؛ همچنين براى تحليل جدولهاى تعديل ماه در زيج ممتحن Ä سلام[۵۳] و كندى، ص ]۱۱۱ـ ۱۱۲[). يحيىبن ابىمنصور، در زيج ممتحن، سه جدول براى محاسبه خورشيدگرفتگى آوردهاست. در نخستين جدول، با نام جدول سمت، يك تابع تكرارشونده براساس عرض جغرافيايى طبرستان و مقدار بطلميوسى تمايل دايرةالبروج از استواى سماوى را معرفى كردهاست. در جدول دوم، مقدار اختلاف منظر ماه در دايره ارتفاع را آورده و در جدول سوم، به مقدار و مدت گرفت پرداختهاست (Ä كندى و ناظم فارس[۵۴] ، ص ]۱۸۵ـ ۲۰۳[). ويلادريچ[۵۵] (ص ۲۵۷ـ۲۶۷) جدولهاى عرض سيارات اين زيج را تحليل كردهاست. از اين زيج دو نسخه خطى موجود است (براى آگاهى از مشخصات و تفاوتهاى اين دو نسخه Ä دالن، ۲۰۰۴، ص ۹ـ۱۱؛ كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۳۲).
زيج خوارزمى (ح ۲۳۰). اصل عربى اين زيج بهجا نمانده، اما از طريق بازنويسى مَجريطى (متوفى ۳۹۸) و ترجمه لاتين آدلارد باثى[۵۶] (متوفى ۵۴۷/۱۱۵۲) از اين بازنويسى و نيز شرحهايى كه بر اين زيج نوشتهاست، مىتوان به برخى مطالب اصل زيج پى برد (Ä دالن، ۱۹۹۶، ص ۱۹۶ـ۲۴۷). اهميت اين زيج در مطالب متعدد غيربطلميوسى آن است كه در روش خوارزمى، براى محاسبه جدولهاى تعيين تعديل و عرض سيارات بهوضوح ديده مىشود (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۴۸ـ۱۵۰؛ براى تحليل جدولهاى تعديل ماه و سيارات در زيج خوارزمى Ä كندى و اوكاشا[۵۷] ، ص ]۱۲۸ـ ۱۳۵[). روشى كه در زيج خوارزمى براى محاسبه تعديل خورشيد بهكار رفته، نه براساس منابع يونانى يا هندى، بلكه براساس روشى است كه احتمالا منجمان دوره ساسانى يا منجمان دوره عباسى متأثر از نجوم دوره ساسانى آن را ابداع كردهاند (سلام وكندى، ص ] ۱۰۹[). از ديگر ويژگيهاى مهم اين زيج، ذكر مشخصههاى خورشيدگرفتگى حلقوى براساس پيشينه هندى در جدولهاى خورشيدگرفتگى است. بطلميوس به خورشيدگرفتگى حلقوى اصلا نپرداخته است و اين موضوع نخستينبار در اين زيج به صورتى روشمند در جدولى مطرح شدهاست (گياهى يزدى، ۲۰۱۱، ص ۴۹۹ـ۵۱۷). دالن (۱۹۹۶، ص ۲۱۱ـ۲۲۸) جدول تعديل زمان اين زيج را تحليل كردهاست. همچنين پژوهشهايى براى تحليل جدول رؤيت هلال زيج خوارزمى انجام شدهاست (Ä كندى و جانجانيان[۵۸] ، ص ]۱۵۱ـ ۱۵۶[؛ هوخندايك، ۱۹۸۸، ص ۳۲ـ۳۵؛ كينگ، ۱۹۸۷، ص ۱۸۹ـ۱۹۲). ابنمُثَنّى (منجم قرن چهارم) و ابنمسرور (منجم قرن چهارم) شرحهايى بر اين زيج نوشتهاند (Ä دالن، ۱۹۹۶، ص ۱۹۹ـ۲۰۰).
زيج حَبَش حاسب (ح ۲۴۰). قِفطى (ص۱۷۰) پنج زيج را از تأليفات حبش حاسب* برشمرده كه عبارتاند از: بازنويسى زيج سِنْدِ هند، زيج ممتحَن، زيج صغير (معروف به زيج شاه)، زيج دمشقى و زيج مأمونى. دو نسخه از زيج حبش باقى ماندهاست كه ارتباط آنها با زيجهاى يادشده معلوم نيست (Ä حبش حاسب*). يكى از اين نسخهها در كتابخانه ينىجامع استانبول نگهدارى مىشود (روزنفلد[۵۹] و احساناوغلو[۶۰] ، ص ۲۷) و اشاره به نامهاى رومى برجها در كنار نامهاى عربى آنها، ذكر نامهاى رومى و فارسى سيارات ذيل نامهاى عربى آنها (Ä حبش حاسب، نسخه استانبول، گ ۸۳پ ـ ۸۵ر) و نيز اختصاص بخشى مفصّل به رؤيت هلال (همان، گ ۱۶۳ ـ ۱۶۵ر) از موارد قابل توجه اين نسخه است (براى بررسى اجمالى نسخه استانبول از زيج حبش Ä دبارنو[۶۱] ، ص ۳۵ـ۶۵). نسخه ديگر از زيج حبش در كتابخانه دولتى برلين[۶۲] نگهدارى مىشود (روزنفلد و احساناوغلو، همانجا) كه با نسخه استانبول بسيار تفاوت دارد و براساس شواهد نسخه برلين، نسخه بازنويسىشده زيجى از حبش حاسب در قرن ششم است (Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۲۷). بههررو نسخه استانبول كهنتر است. جدولهاى رؤيت هلال از مهمترين بخشهاى نسخه برلين است (Ä گ ۸۷). سلام و كندى (ص ]۱۰۹ـ ۱۱۳[) جدول تعديل خورشيد و ماه در هر دو نسخه زيج حبش حاسب را تحليل كردهاند (همچنين براى تحليل و مقايسه مقادير سرعت زاويهاى خورشيد وماه و فاصله آنها از مركز زمين در اين دو نسخ موجودÄ جميل على صالح[۶۳] ، ص ]۲۰۶ـ ۲۵۱[). هرچند بهنظرمىرسد حبش سهم مهمى در رصدهاى مأمونى نداشته، از نتايج رصدهاى مأمونى در تأليف زيج خود استفاده كردهاست (Ä حبش حاسب*).
زيج صابى (ح ۲۹۰). اين زيج نوشته ابوعبداللّه محمد بَتّانى*، در ۵۷ باب (Ä ج ۱، ص ۱ـ۴) و عمدتآ بر مبناى هيئت بطلميوسى و تاحدى متأثر از نجوم هندى است (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۳۲ـ ۱۳۳). اختلاف مقادير تعديل خورشيد و زهره (Ä بتّانى، ج ۲، ص ۷۸ـ۸۳، ۱۲۶ـ۱۳۱) با آنچه در مجسطى بطلميوس (ص ۱۶۷، ۴۳۶ـ۴۳۸) آمده و نيز تصحيح برخى مقادير اختلاف منظر ماه و خورشيد (Ä بتّانى، ج ۲، ص ۹۳ـ۹۴) مذكور در مجسطى بطلميوس (ص ۲۶۵) ازجمله تفاوتهاى اين زيج با مقادير بطلميوسى است (Ä كندى،۱۹۵۶، ص ۱۵۴؛ نيز Ä بتّانى*، ابوعبداللّه؛ رصد و رصدخانه*). رجب[۶۴] (ص ۲۶۷ـ۲۹۲) مبحثِ اقبال و ادبار اعتدالين زيج صابى بتّانى (ج ۱، ص۱۹۰ـ۱۹۲) را تحليل كردهاست. اين زيج همچنين شامل مطالبى درباره ساعتهاى آفتابى افقى و عمودى است (Ä ج ۱، ص ۲۰۳ـ۲۰۸). باتوجه به اينكه جدولهاى زيج طُلَيطُلى متأثر از زيجهاى خوارزمى و بتّانى بودهاست (پدرسن[۶۵] ، ج ۱، ص ۱۳ـ۲۳)، دالن و پدرسن
(ص ۴۰۵ـ۴۲۸) تحليل جديدى از جدولهاى زيج صابى بتّانى (براساس نسخههاى كاستيلى اين زيج و نيز جدولهاى زيج طليطلى) را موضوعى براى پژوهشهاى آتى درباره زيج صابى دانستهاند.
ب) سدههاى چهارم تا ششم
مجسطىِ ابوالوفا بوزجانى (ح ۳۶۰). از آن فقط نسخهاى ناقص در كتابخانه ملى فرانسه[۶۶] در پاريس باقى مانده كه شامل هفت مقاله نخست آن است. فصلهاى اول مقاله اول، مانند مجسطى بطلميوس، به مسائل مقدماتى هيئت، ازجمله شكل كلى جهان، مركزيت زمين، و حركات كره آسمان، اختصاص دارد (Ä گ ۱پ ـ ۴ر). سپس مقاله اول با توضيحات مفصّلى درباره توابع مثلثاتى ادامه مىيابد (گ ۴رـ ۱۵ر). بوزجانى، پس از بيان مطالب مقدماتى درباره مثلثات كروى (گ ۱۶پ ـ۱۹ر)، به توابع هيئت و محاسبه مشخصههاى اجرام آسمانى با بهرهگيرى از مثلثات كروى ازجمله شكل ظلّى، كه از ابداعات اوست، پرداختهاست. در هيچيك از بخشهاى بهجامانده از اين اثر جدولى ديده نمىشود.
زيج كبير حاكمى (ح ۳۸۰). اين زيج را ابنيونس، از منجمان قاهره در دوره فاطميان، در ۸۱ فصل تأليف كردهاست (Ä ص ۹ـ۱۱). از مهمترين ويژگيهاى اين زيج وجود فهرستى از رصدهاى منجمان مسلمان پيشين، بهويژه فهرستى از رصد مقارنهها و گرفتهاست كه ابنيونس در برخى از آنها به خطاهاى رصدى پيشينيان اشاره كردهاست (Ä ص ۹۴ـ۱۲۰؛ نيز Ä رصد و رصدخانه*، قران*).
زيج جامع (حـ ۴۰۰). اين زيج را كوشيار گيلانى بهاحتمال با استفاده از دادههاى زيج بتّانى و نه براساس رصدهاى جديد تأليف كرده (كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۲۵؛ براى تحليل روشهاى محاسباتى بهكاررفته در جدولهاى حركت سيارات و بررسى وابستگيهاى احتمالى زيج جامع كوشيار با زيج بتّانى و مجسطى بطلميوس Ä وان بروملن، ۱۹۹۸، ص ۲۶۵ـ۲۷۹) و مشتمل بر چهار مقاله است (Ä كوشيار گيلانى، گ ۱پ). كوشيار،در نخستين فصل از مقاله اول اين زيج، انواع تقويمهاى شناختهشده در زمان خود، ويژگيها و روش تبديل آنها به يكديگر را بيان كردهاست (براى متن مصحح ترجمه فارسى كهن اين بخش و شرح آن Ä باقرى، ۱۳۸۷ش، ص ۳۰ـ۶۵). مقاله سوم زيج جامع، مشتمل بر سى باب درباره كاربرد مثلثات كروى در هيئت، از مهمترين بخشهاى اين زيج است (براى ترجمه انگليسى و شرح بابهاى اول تا هفتم اين مقاله Ä برگرن[۶۷] ، ص ۱۷ـ۳۱). كوشيار گيلانى، در باب سىويكم اين مقاله با عنوان «باب مفرد در جوامع علم هيئت»، حدود ۱۳۰ اصطلاح نجومى را تعريف كرده كه در مطالعه و فهم آثار نجومى دوره اسلامى راهگشاست (Ä باقرى[۶۸] ، ۲۰۰۶، ص ۱۴۷ـ۱۷۴).
قانون مسعودى (ح ۴۲۰). اين اثر از مهمترين و فنىترين آثار نجومى ابوريحان بيرونى بهشمار مىرود. در عنوان اين اثر از واژه زيج استفاده نشدهاست (براى آگاهى از ريشه و معانى واژه قانون Ä كلاين[۶۹] ، ج ۱، ص ۲۳۲)، اما براساس محتواى مطالب مندرج در آن مىتوان آن را زيج دانست. ابوريحان بيرونى در اين كتاب، كه آن را به نام مسعود اول غزنوى نوشته (Ä ج ۱، ص ۱ـ۲)، پس از بيان مقدمات هيئت و مباحث گاهشمارى (ج ۱، ص ۲۱ـ۲۷۰)، و اشاره به باورهاى هنديان (Ä زمين*؛ بخش ۱)، به توضيح مفاهيم مثلثاتى (ج ۱، ص ۲۷۱ـ۳۵۹) و عرضه جداول سينوس با دقت چهار رقم (ج ۱، ص ۳۴۱ـ۳۴۵؛ براى آگاهى از تحليل مباحث رياضى مقاله سوم قانون مسعودى و جايگاه آن در تاريخ رياضيات دوره اسلامى Ä قربانى، ص ۲۴۴ـ۳۳۵)، مباحث هيئت شامل جداول مقادير مشخصههاى نجومى سيارات و نيز جداول تبديل مختصات سماوى (ج ۱، ص ۳۶۱ـ۴۹۷)، و مسائل مساحى پرداخته (ج ۲، ص ۵۰۷ـ ۵۹۷) و پس از آن، حركات خورشيد و ماه را بهتفصيل بررسى كردهاست (ج ۲، ص ۶۳۳ـ۸۹۱). او فصول مستقلى را به نظريه رؤيت و گرفتها، مسائلِ ثوابت (شامل بحث درباره حركت آنها و نيز جدول ستارهها)، حركت سيارات، و مباحث احكام نجوم اختصاص دادهاست. اشارات ابوريحان بيرونى (ج ۳، ص ۱۱۹۷ـ۱۱۹۸، ۱۴۶۶) به زيج شاه در قانون مسعودى از ديگر موارد درخور توجه در اين اثر است.
زيج طليطلى (ح ۴۹۰). اين زيج، كه از مهمترين زيجهاى غرب جهان اسلام است، براساس رصدهاى زرقالى و همكارانش در طليطله (تولدو) به سرپرستى قاضى صاعد اندلسى* و نيز با بهرهگيرى از جدولهاى زيجهاى خوارزمى و بتّانى تهيه شده و متن عربى آن باقى نماندهاست (پدرسن، ج ۱، ص ۱۳ـ۲۳؛ براى آگاهى از ترجمه لاتين و محتواى اين زيج Ä د. اسلام، ج ۱۱، ص ۵۰۰ـ۵۰۱؛ زرقالى*، ابواسحاق).
در منطقه غرب جهان اسلام، آثارى چون زيج مقتبس (ح ۵۱۰) از ابنكَمّاد، زيج الكامل فى التعليم (ح ۶۰۰) از ابنهائِم، دو زيج از ابنرقام (ح ۷۰۰)، جدولهاى بارسلون[۷۰] (قرن هشتم)، زيج ابناسحاق تونسى (ح ۶۱۹)، منهاج الطالب لتعديل الكواكب از ابنبنّاى مراكشى (متوفى ۷۲۱) و زيج الموفق تأليف قسنطينى (قرن هشتم)، از آراى زرقالى در زيج طليطلى تأثير پذيرفتهاند (كومس[۷۱] ، ص ۳۵۵ـ۳۵۶). در اين ميان، زيج ابنبنّاى مراكشى ساختارى متفاوت با زيج طليطلى دارد و به روش زيج ابناسحاق تونسى نوشته شدهاست (Ä ابنبنّاى مراكشى،ص ۱۳؛ نيز Ä د. اسلام، ج ۱۱، ص ۵۰۱؛ براى گزارشى اجمالى از زيجهايى كه پس از قرن هفتم در مغرب نوشته شدند Ä سامسو، ص ۹۳ـ۹۹).
زيج معتبر سنجرى (ح ۵۰۹). اين زيج را عبدالرحمان خازنى، مؤلف زيج، به سنجربن ملكشاه سلجوقى (حك : ۵۱۱ـ۵۵۲) تقديم كردهاست (خازنى، نسخه واتيكان، گ ۲ر). اين زيج حاصل رصدهاى خازنى در طول ۳۵ سال است (همان، ۱۶پ ـ ۱۷ر) و با انگيزه اصلاح مقادير زيجهاى قبلى، ازجمله حركت ميانگين زحل و مشترى، تأليف شدهاست (Ä همان، گ ۱۷رـ ۱۸ر). اين زيج، علاوهبر مطالبى درباره گاهشمارى، كه در مقاله اول آن (گ۲۰رـ ۳۱ر) آمده، مشتمل بر جدولهاى متعدد و مفصّل تواريخ انبيا، خلفا و پادشاهان امم و مناطق مختلف، ازجمله عراق عجم، شام، عراق، مغرب، مصر و قسطنطنيه، از زمان حضرت آدم عليهالسلام است (Ä همان، گ ۱۰۶رـ ۱۱۰پ، ۱۱۲پ ـ۱۲۲پ) كه آن را از ديگر زيجهاى دوره اسلامى متمايز مىسازد. از ديگر موارد مهم اين زيج جدول رؤيت هلال آن است. خازنى، علاوهبر توضيح معيار خود و بتّانى براى رؤيت هلال (گ ۸۶رـ۹۱ر)، مشخصههاى مربوط به معيار خود را در جدولهايى آوردهاست (Ä گ ۱۴۲پ ـ۱۴۳ر؛ براى تحليل جدولهاى خازنى Ä گياهى يزدى، ۲۰۰۹ـ۲۰۱۰، ص ۱۵۳ـ۱۷۷). جنبه ديگر اهميت زيج معتبر سنجرى قاعدهاى است كه خازنى در اين زيج براى تعيين سالهاى عادى و كبيسههاى تقويم جلالى (يا ملكى) نوشتهاست كه براى نخستين بار استفاده از كبيسههاى پنجساله (خماسى) را، افزونبر كبيسههاى چهارساله، مطرح مىكند (خازنى،نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيدمطهرى، گ ۲پ؛براى تحليل اين قاعده Ä صياد، ص ۲۰۵ـ۲۰۹). خازنى
در ۵۲۵ خلاصهاى از زيج خود با عنوان وجيز الزيج فراهم كردهاست (براى آگاهى بيشتر از محتواى زيج معتبر سنجرى
Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۵۹ـ۱۶۱؛ گياهى يزدى، ۱۳۸۲ش، ص ۷۷ـ۸۳).
ج) سدههاى هفتم تا نهم
زيج ايلخانى (حـ ۶۴۰). اين زيج حاصل فعاليت منجمان رصدخانه مراغه* به سرپرستى خواجهنصيرالدين طوسى است و به فرمان هولاكوخان نوشته شدهاست. براى نخستينبار در بين زيجهاى دوره اسلامى، توضيحات نسبتآ مفصّلى درباره تاريخ خَتا (قلمرو طايفه قراختاى در شمال چين در اواخر قرن سوم ميلادى) در اين زيج آمدهاست (Ä نصيرالدين طوسى، گ ۴پ ـ ۵ر؛ براى تحليل جدولهاى مربوط به تاريخ ختا Ä ايساهايا[۷۲] ،ص ۱۸۷ـ۲۰۹). اين زيج، علاوهبر جدول تغييرات طول ميانگين ماه با توجه به تعديل زمان (Ä گ ۴۹پ)، جدول تعديل زمان را نيز با دقت دو رقم براى مقادير صحيح طول دايرةالبروجى خورشيد دربر دارد (Ä گ ۱۳۷پ). از ديگر موارد مهم زيج ايلخانى معيارها و ضوابطى است كه خواجهنصيرالدين طوسى براى رؤيتپذيرى هلال مطرح كردهاست (Ä گ ۳۱پ ـ ۳۲ر؛ براى تحليل نجومى اين ضابطه Ä گياهى يزدى، ۲۰۰۲ـ۲۰۰۳، ص ۲۳۱ـ۲۴۳).
زيج اشرفى (ح ۷۰۰). اين زيج نوشته محمدبن ابىعبداللّه سنجر كمالى، معروف به سيف منجم، است و در شيراز به فارسى و در هشت مقاله نوشته شدهاست (Ä سنجر كمالى، گ ۲ر؛ نيز Ä هوخندايك، ۱۹۹۴، ص ۸۱). ازجمله موارد مهم اين زيج، شرح دو روش (مثلثاتى و حسابى) براى تعيين مطالع بروج (Ä گ ۱۰۱ر؛ براى تحليل روش حسابى Ä همدانىزاده[۷۳] ، ص ]۵۲۶ـ ۵۳۳[) و جداول سمت قبله (گ ۱۳۰پ ـ ۱۳۱ر؛ براى تحليل روش سنجر كمالى در تعيين سمت قبله Ä هوخندايك، ۱۹۹۴، ص ۸۲ـ۹۴) است. سنجر كمالى، در پايان اين زيج (گ ۲۳۲پ ـ ۲۵۱ر)، مقادير اوساط و حركات خاصه و تعديلات سيارات مذكور در زيجهاى مختلف (ازجمله زيج بتّانى، زيج حبش حاسب، زيج سنجرى و زيج ايلخانى) را در جدولهاى مفصّلى با هم مقايسه كردهاست.
زيج جديد (ح ۷۵۰). اين زيج كه نزهةالناظرة نيز ناميده شده (ابنشاطر، گ ۱ر)، حاصل رصدها و تأليف ابنشاطر دمشقى است. بخش گاهشمارى زيج ابنشاطر، علاوهبر بيان مطالبى درباره تقويمهاى هجرى، رومى، قبطى، يزدگردى (Ä گ ۲پ ـ ۱۵ر) و جدولى از مبدأهاى تقويمهاى مختلف با مبدأقراردادن تاريخ توفان نوح عليهالسلام (گ ۷ر)، شامل مطالبى درباره انواء است (Ä گ ۸رـ۱۲ر). جدول حركات ستارگان برپايه رصدهاى ابنشاطر در ۷۵۰ تدوين شدهاست (Ä گ ۴۹پ)، ازاينرو شايد بتوان زمان تأليف زيج را نيز در اين حدود دانست. رصدهاى پايهاى زيج، ازجمله رصد مشخصههاى نجومى متعلق به حركت خورشيد و ماه، در دمشق انجام شدهاند (Ä گ ۵۱رـ۵۴پ، گ ۷۰پ ـ ۷۱پ). از موارد جالب توجه اين زيج، جدولى از ۱۸۴ اتحاد در مثلثات و هيئت است كه هر مورد به شكل چهار جمله يك اتحاد بيان شدهاست (Ä گ ۳۵پ ـ ۳۸ر). جدول تعديل زمان اين زيج با دقت ثانيه كمان محاسبه شدهاست (Ä گ ۵۲پ).
جدولهاى تعديل سيارات اين زيج، كه براساس الگوهاى سيارهاى جديد ابنشاطر محاسبه شدهاند (براى نمونه Ä ۵۹رـ ۶۵پ؛ براى مقايسه مقادير جدولهاى سيارهاى زيج ابنشاطر با مقادير متناظر كوپرنيكى آنها Ä فؤاد عبود[۷۴] ، ص ]۶۴ـ ۷۱[)، نشاندهنده فعاليتهاى منجمان دوره اسلامى در استفاده از الگوهاى غيربطلميوسى هستند (د. اسلام، ج ۱۱، ص ۴۹۹؛ براى آگاهى از جزئيات رياضى ديگر مطالب اين زيج Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۶۲ـ۱۶۴).
زيج خاقانى (ح ۸۲۰). اين زيج كه تأليف غياثالدين جمشيد كاشانى و در تصحيح زيج ايلخانى است (كاشانى، گ ۲پ ـ ۴ر)، شامل مقدمهاى نسبتآ مفصّل و شش مقاله است. از مهمترين ويژگيهاى مقدمه اين زيج اشاره كاشانى به رصد او از سه ماهگرفتگى، در سالهاى ۸۰۸ و ۸۰۹، در كاشان است كه اساس كار او در محاسبه حركت ميانگين ماه بودهاست (Ä گ ۴). روش كار كاشانى كمابيش برگرفته از مجسطى بطلميوس (ص ۱۷۹ـ۱۸۰) است (كندى، ۱۹۹۸، ص ۵). كاشانى در مقاله اول توضيحات مفصّلى درباره گاهشماريهاى مختلف ازجمله رومى، هجرى، يزدگردى، سلوكى، ختايى و ملكى بههمراه جدولهاى مربوط به آنها عرضه كردهاست. محاسبه مقادير جيب و ظل با دقت چهار رقم براى هر دقيقه از كمان (Ä گ ۳۵پ ـ۴۲ر) و نيز محاسبه مقادير ميل اول و ثانى (گ ۴۲پ ـ۴۴ر) و مطالع بروج (گ ۴۴پ ـ۷۲ر) با دقت ثانيه كمان ازجمله مواردى هستند كه مهارت كاشانى را در محاسبه نشان مىدهند. كاشانى (گ ۸۱ر) همچنين بخشى را به محاسبه سرعت زاويهاى سيارات اختصاص دادهاست (براى تحليل روش وى در محاسبه سرعت زاويهاى سيارات Ä كندى، ۱۹۸۳، ص ]۵۲۴ـ ۵۲۵[). روش هندسى غيربطلميوسى كاشانى (گ ۱۰۴پ ـ ۱۰۸پ) براى محاسبه عرض سيارات سِفْلى از ديگر ويژگيهاى اين زيج است (Ä وان بروملن، ۲۰۰۶، ص ۳۶۱ـ۳۷۴). زيج خاقانى، علاوهبر مطالب معمولِ اغلب زيجها (Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۶۴ـ۱۶۶)، شامل جدولى از فواصل سيارات و خورشيد تا زمين برحسب يكشصتم شعاع فلك حامل آنها و با دقت دو يا سه رقم است (Ä كاشانى، گ ۱۵۶پ ـ۱۵۷ر).
زيج الغبيگ (حـ ۸۴۰). اين زيج، كه زيج جديد سلطانىو زيج گوركانى نيز خوانده شدهاست (Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۳)، حاصل رصدهاى منجمانى چون غياثالدين جمشيد كاشانى است كه به دستور الغبيگ (حك : ۸۵۰ـ۸۵۳)، حاكم سمرقند، در رصدخانه سمرقند* انجام شدهاند و شامل چهار مقاله است.نسخههاى متعدد موجود از اين زيج، نشانه رواج آن است (براى آگاهى از نسخههاى زيج الغبيگ و نيز ترجمههاى آن Ä روزنفلد و احساناوغلو، ص ۲۷۸ـ۲۷۹). بنابر مقاله سيزدهم باب سوم اين زيج (گ ۱۲۶پ)، چون منجمان رصدخانه سمرقند موضع برخى ستارگان را مطابق آنچه عبدالرحمان صوفى به پيروى از بطلميوس ثبت كردهاست، نيافتند، همه ستارگان را، بهجز ۲۷ ستاره، كه در سمرقند رؤيتپذير نبودند، دوباره رصد و مختصات آنها را در اين زيج ثبت كردهاند (براى آگاهى از مختصات ستارگان Ä زيج الغبيگ، گ ۱۷۷ر ـ ۲۰۵پ؛ نيز Ä رصدخانه سمرقند*؛ براى تحليل جدولهاى ستارهاى زيجالغبيگ Ä شفچنكو[۷۵] ، ص ۱۹۵ـ۲۰۰۰). مقادير توابع مثلثاتى در اين زيج با دقت پنج رقم(Ä گ ۳۳پ ـ ۴۸پ) و بيشتر تابعهاى هيئت با دقت دو يا سه رقم (گ ۴۹رـ ۱۰۶پ) در نظام شصتگانى محاسبه شدهاند (براى آگاهى بيشتر از محتواى زيج الغبيگ Ä كندى، ۱۹۵۶، ص ۱۶۶ـ۱۶۷).
د) سدههاى دهم تا سيزدهم
بهجز اثر مهم نجومى تقىالدين راصد (متوفى ۹۹۳) در قالب زيج، كه با عنوانهاى جريدةالدُرَر و خريدةالفِكَر يا زيج مختصر لاسطمبول نام برده شدهاست (كينگ، ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۳۸)، الدرّ (العِقْد) النظيم فى تسهيل التقويم (Ä استورى[۷۶] ، ج ۲، بخش ۱، ص ۷۲) و سدرة منتهى الافكار فى ملكوت الفلك الدوار (>تاريخ منابع نجوم در دوره عثمانى<[۷۷] ، ج ۱، ص ۲۱۲) در قلمرو عثمانى نوشته شدند (Ä تقىالدين راصد*).
اما مهمترين زيجهاى اين دوره در هندوستان تأليف شدند، ازجمله زيج هندى ]محمد شاهى[ و زيج بهادرخانى. اين دو زيج هندى از جدولهاى نجومى اروپايى تأثير پذيرفتهاند و نمىتوان آنها را كاملا در زنجيره زيجهاى تأليفى دوره اسلامى بهشمار آورد.
زيج هندى ]محمد شاهى[ (ح ۱۱۴۰). اين زيج، بيش از سيصد سال پس از زيج الغبيگ، در دارالخلافه شاهجهانآباد/ جهانآباد (در شمال دهلى) و در سه مقاله نوشته شدهاست (زيج هندى ]محمد شاهى[، ص ۲؛ نيز Ä جىسينگ*). مهاراجه سوائى جىسينگ دوم[۷۸] ، حاكم جيپور، انگيزه تأليف اين زيج را اختلاف در مواضع ستارهها، مبحث رؤيت هلال و زمان گرفتها با آنچه در زيجهاى الغبيگ، خاقانى و شاهجهانى آمده ذكر كردهاست. به نوشته وى، پس از گزارش اين اختلاف به محمدشاه گوركانى مقرر شد جمعى از منجمان به رصدهاى جديد بپردازند. اين گروه دقت كم ابزارهاى نجومى پيشينيان، ازجمله منجمان سمرقند، را علت خطاهاى رصدى آنها يافتند. ازاينرو، بهدستور محمدشاه، تصميم به ساخت ابزارهاى اختراعى خود و رصدهاى جديد گرفتند كه زيج محمدشاهى حاصل آنهاست (همان، ص ۱ـ۲). مقادير مذكور در زيج محمدشاهى براى حركت ميانگين سيارات، نه براساس رصدهاى مستقيم، بلكه از تغيير مقادير متناظر در جدولهاى نجومى فيليپ دو لائير[۷۹] (اخترشناس فرانسوى)، كه در ۱۱۱۴/۱۷۰۲ در پاريس منتشر شده بود، تدوين شدهاند (Ä دالن، ۲۰۰۰، ص ۴۲ـ۶۱؛ قس شارما[۸۰] ، ص ۳۴ـ۴۳ كه معتقد است جدولهاى زيج هندى ]محمدشاهى [براى وسط سيارات براساس رصد مستقيم هستند).
زيج بهادرخانى (۱۲۵۴). اين زيج را غلامحسين جونپورى* به نام راجاخان بهادرخانِ نصرتْ جنگ (راجاى شهر تكارى) تأليف كردهاست (جونپورى، ۱۳۸۸ش، ص ۱ـ۲، ۸۶۱). جونپورى، در مقدمه اين زيج (ص ۲ـ۳)، هفت فضيلت براى اين زيج برشمردهاست، ازجمله تكميل و تسهيل محاسبه طول و عرض دايرةالبروجى اجرام، تسهيل محاسبه تعديلات قمر، تكميل مقادير مطالع بروج، و افزودن مقالهاى در احكام نجوم. او اين زيج را در هفت مقاله تدوين كردهاست. مشخصههاى رؤيت هلال اين زيج (ص ۵۵۶ـ۵۵۷) تحتتأثير زيج ايلخانى هستند (گياهى يزدى، ۲۰۰۲ـ۲۰۰۳، ص ۲۳۲، پانويس ۲).هرچند جونپورى در جامع بهادرخانى، كه آن را پيش از زيج بهادرخانى و در سالهاى ۱۲۴۸ و ۱۲۴۹ نوشته (جونپورى، ۱۳۸۶ش، ص ۷۱۴)، از نجوم اروپايى بسيار تأثير پذيرفتهاست (براى نمونه Ä همان، ص ۴۶۸، ۴۷۴، ۵۱۰)، اين تأثير در زيج بهادرخانى كمتر ديده مىشود و ساختار كلى آن بيشتر براساس نجوم دوره اسلامى است. ذكر مقادير عرضهاى جغرافيايى برخى شهرهاى معروف اروپا (Ä همو، ۱۳۸۸ش، ص ۴۰۱ـ۴۰۲) و نيز اشاره به بيضىشكلبودن مدارهاى سيارات (همان، ص ۴۰۸، ۴۷۰) نشاندهنده تأثير نوشتههاى نجومى اروپايى در اين زيج است.
منابع : ابنبنّاى مراكشى، كتاب منهاج الطالب لتعديل الكواكب، درسه و علق عليه و ترجمه خوان ورنت خينس، در الرياضيات الاسلامية و الفلك الاسلامى = Islamic mathematics and astronomy، ج ۴۳، فرانكفورت: معهد تاريخ العلوم العربية و الاسلامية، ۱۴۱۸/۱۹۹۸؛ ابنشاطر، الزيج المسمى كتاب نزهة الناظرة ]زيج جديد[،نسخه خطى كتابخانه دانشگاه ليدن، ش ۶۵Or.NR.؛ ابنيونس، الزيج الكبير الحاكمى، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه ليدن، ش ۱۴۳.Or، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛ ابوريحان بيرونى، كتاب القانون المسعودى، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛ محمد باقرى، «مبحث تقويم در زيج جامع كوشيار گيلانى (براساس ترجمه فارسى كهنى از قرن پنجم)»، مجله تاريخ علم، ش ۶ (۱۳۸۷ش)؛ محمدبن جابر بتّانى، كتاب الزيج الصابى، اعتنى بطبعه و تصحيحه و ترجمه الى اللغة اللاتينية و علّق حواشيه كارلو آلفونسو نالينو، رم ۱۸۹۹ـ۱۹۰۷، چاپ افست هيلدسهايم ۱۹۷۷؛ محمدبن محمد بوزجانى، المجسطى، نسخه خطى كتابخانه ملى فرانسه، ش ۲۴۹۷؛ غلامحسينبن ملافتحاللّه جونپورى، جامع بهادرخانى، چاپ سنگى كلكته ۱۲۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۸۶ش؛ همو، زيج بهادرخانى، چاپ سنگى بنارس ۱۸۵۵ـ۱۸۵۸، چاپ افست تهران ۱۳۸۸ش؛ احمدبن عبداللّه حبش حاسب، زيج، نسخه خطى كتابخانه دولتى برلين، ش ۵۷۵۰، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛ همان، نسخه خطى كتابخانه ينى جامع استانبول، ش ۷۸۴، ميكروفيلم كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ش ۲۱۱؛ ركنالدينبن شرفالدين حسينى آملى، زيج جامع سعيدى، نسخه خطى كتابخانه ملى تبريز، مجموعه حاجحسينآقا نخجوانى، ش ۴۴۹؛ عبدالرحمان خازنى، الزيج المعتبر السنجرى، نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى، ش ۶۸۲؛ همان، نسخه خطى كتابخانه واتيكان، ش ۷۶۱ Arab.، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛ عبدالقادربن حسن رويانى، زيج ملخص ميرزائى، نسخه خطى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ش ۳۹۴۷؛ زيج الغبيگ، ]تأليف الغبيگ و جمعى از همكاران[، نسخه خطى كتابخانه ملى تبريز، مجموعه حاجمحمدآقا نخجوانى، ش ۳۵۹۸؛ زيج هندى ]محمد شاهى[، ]تأليف جىسينگ و جمعى از همكاران[، نسخه خطى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ش ۲۸۹۹؛ محمدبن ابىعبداللّه سنجر كمالى، زيج اشرفى، نسخه خطى كتابخانه ملى فرانسه، ش ۱۴۸۸S.P.، ميكروفيلم كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ش ۱۳۲۸؛ محمدرضا صياد، «خواجه عبدالرحمن خازنى مروزى: پيشاهنگ اصلاح تقويم در ايران»، تحقيقات اسلامى، سال ۸، ش ۱ و ۲ (۱۳۷۲ش)؛ محمدبن ايوب طبرى، زيج مفرد، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه كيمبريج، ش (۱۰). ۱Browne O.، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛ فريد قاسملو، «تكملهاى بر پژوهشى در زيجهاى دوره اسلامى»، تاريخ علم، ش ۱ (پاييز ۱۳۸۲)؛ ابوالقاسم قربانى، تحقيقى در آثار رياضى ابوريحان بيرونى : تحريرى نوين از بيرونىنامه، تهران ۱۳۷۴ش؛ علىبن يوسف قِفطى، تاريخالحكماء، و همو مختصر الزوزنى المسمى بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبار العلماء باخبار الحكماء، چاپ يوليوس ليپرت، لايپزيگ ۱۹۰۳؛ غياثالدين جمشيد كاشانى، زيج خاقانى، نسخه خطى كتابخانه اينديا آفيس، ش ۴۳۰Or.؛ ادوارد استورات كندى، پژوهشى در زيجهاى دوره اسلامى، ترجمه محمد باقرى، تهران ۱۳۷۴ش؛ ابوالحسن كوشيار گيلانى، الزيج الجامع، نسخه خطى كتابخانه
فاتح، ش ۳۴۱۸، نسخه عكسى كتابخانه بنياد دايرةالمعارف اسلامى؛ ديويد آنتونى كينگ، فهرس المخطوطات العلمية المحفوظة بدار الكتب المصرية، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶؛ حميدرضا گياهى يزدى، «زيج معتبر سنجرى: جايگاه و اهميت آن در تاريخ نجوم دوره اسلامى»، تاريخ علم، ش ۱ (پاييز ۱۳۸۲)؛ محمود عمر، الزيج الناصرى، نسخه خطى كتابخانه آيتاللّه مرعشى نجفى، ش ۹۱۷۶؛ محمدبن روحاللّه مختارى حسينى، زيج هروى، نسخه خطى كتابخانه آيتاللّه مرعشى نجفى، ش ۳۵۵۴؛ كارلو آلفونسو نالينو، علم الفلك: تاريخه عندالعرب فى القرون الوسطى، رم ۱۹۱۱، چاپ افست قاهره ]بىتا.[؛ محمدبن محمد نصيرالدين طوسى، زيج ايلخانى، نسخه خطى كتابخانه اينديا آفيس، ش ۷۴۶۴Or.؛
Mohammad Bagheri, "Ku¦shya¦r ibn Labba¦n's glossary of astronomy", Sciamvs: sources and commentaries in exact sciences, vol.۷ (Dec. ۲۰۰۶); J. Lennart Berggren, "Spherical trigonometry in Ku¦shya¦r ibn Labba¦n's zi¦j", in From deferent to equant: a volume of studies،Ja¦mi in the history of science in the ancient and medieval Near East in honor of E. S. Kennedy, ed. David A. King and George Saliba, New York: The New York Academy of Sciences, ۱۹۸۷; MercÉ Comes, "The accession and recession theory in al-Andalus and the North of Africa", in From Baghdad to Barcelona: studies in the Islamic exact sciences in honour of Prof. Juan Vernet= De Bagdad a Barcelona: estudios sobre historia de las ciencias exactas en el mundo islÄmico en honor del Prof. Juan Vernet, vol.۱, ed. Josep Casulleras and Julio SamsÆ, Barcelona: Instituto MillÄs Vallicrosa de historia de la ciencia arabe, ۱۹۹۶; Benno Van Dalen, "Al-Khwa¦rizm¦â's astronomical tables revisited: analysis of the equant of time", in From Baghdad to Barcelona, ibid; idem, "Origin of the mean motion tables of Jai Singh", Indian journal of history of science, vol.۳۵, no.۱ (Mar.۲۰۰۰); idem, "A second manuscript of the Mumtah¤an zi¦j", Suhayl, vol.۴ (۲۰۰۴); Benno Van Dalen and Fritz S. Pedersen, "Re-editing the tables in the S¤a¦bi'zi¦j by al-Batta¦n¦â", Acta historica leopoldina, ۵۴(۲۰۰۸); Marie-ThÅrÉse Debarnot, "The Zi¦j of H¤abash al-H¤a¦sib: a survey of MS Istanbul yeni cami ۷۸۴", in From deferent to equant, ibid; Carlos Dorce, "The Ta¦j al-azya¦j of Muh¤y¦â al-D¥ân al-Maghrib¦â (d.۱۲۸۳): methods of computation", Suhayl, vol.۳ (۲۰۰۳); EI۲, s.v. "Z¦âdj" (by D. A. King and J. SamsÆ); FuadÜ Abbud, "The planetary theory of Ibn al-Sha¦t¤ir: reduction of the geometric models to numerical tables", in Edward Stewart Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences, Beirut ۱۹۸۳; Hamid Reza Giahi Yazdi, "Al-Kha¦zin¦â's complex tables for determining lunar crescent visibility", Suhayl, vol.۹ (۲۰۰۹-۲۰۱۰); idem, "Al-Khwa¦rizm¦â and annular solar eclips", Archive for history of exact sciences, vol.۶۵, no.۵ (Sept. ۲۰۱۱); idem, "Nas¦¤âr al-D¦ân al-T¤u¦s¦â on lunar crescent visibility and an analysis with modern altitude-azimuth criteria", Suhayl, vol.۳ (۲۰۰۲-۲۰۰۳); Bernard R. Goldstein, "Lunar velocity in the Middle Ages: a comparative study", in From Baghdad to Barcelona, ibid; Javad Hamadanizadeh, "A medieval interpolation scheme for oblique ascensions", in Edward Stewart Kennedy, ibid; Jan P. Hogendijk, "The Qibla table in the Ashrafi¦ zi¦j", in Ad Radices: Festband zum fÏnfzigjÌhrigen Bestehen des Instituts fÏr Geschichte der Naturwissenschaften der Johann Wolfgang Goethe- universitÌt Frankfurt am Main, ed. Anton von Gotstedter, Stuttgart: Steiner, ۱۹۹۴; idem, "Three Islamic lunar crescent visibility tables", Journal for history of astronomy, vol.۱۹, no.۱ (Feb. ۱۹۸۸); Yoichi Isahaya, "The ta¦ri¦kh-i qita¦ in the Zi¦j-i Ilkha¦ni¦: the Chinese calendar in Persian", Sciamvs: sources and commentaries in exact sciences, vol.۱۴ (Dec. ۲۰۱۳); Jamil Ali Saleh, "Solar and lunar distances and apparent velocities in the astronomical tables of H¤abash al-H¤a¦sib", in Edward Stewart Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences, ibid; Edward Stewart Kennedy, On the contents and significance of the Kha¦qa¦ni¦ zi¦j by Jamshi¦d Ghiya¦th al-Di¦n al-Ka¥shi¦, in Islamic mathematics and astronomy, vol.۸۴, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۱۹۹۸; idem, Studies in the Islamic exact sciences, Beirut ۱۹۸۳; idem, A survey of Islamic astronomical tables, Philadelphia ۱۹۵۶; idem, "Two medieval approaches to the equation of time", Centaurus, ۳۱ (۱۹۸۸); Edward Stewart Kennedy and Mardiros Janjanian, "The cerscent visibility table in al-Khwa¦rizm¦â's z¦âj", in Edward Stewart Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences, ibid; Edward Stewart Kennedy and Nazim Faris, "The solar eclipse technique of Yah¤ya¦ b. Ab¦â Mans¤u¦r", in ibid; Edward Stewart Kennedy and Walid Ukashah, "Al-Khwa¦rizm¦â's planetary latitude tables", in ibid; David Anthony King, "Some early Islamic tables for determining lunar crescent visibility", in From deferent to equant, ibid; David SamsÆ, "Astronomical handbooks Julio and King Anthony and tables from the Islamic world (۷۵۰-۱۹۰۰): an interim report", Suhayl, vol.۲ (۲۰۰۱); Ernest Klein, A comprehensive etymological dictionary of the English language, Amsterdam ۱۹۶۶-۱۹۶۷; Osmanli astronomi literatÏrÏ tarihi=History of astronomy literature during the Ottoman period, compiled by Ekmeleddin Ihsanog§lu et al., ed. Ekmeleddin Ihsanog§lu, Istanbul: IslÀm Tarih, Sanat ve KÏltÏr Araítirma Merkezi, ۱۹۹۷; Fritz S. Pedersen, The Toledan tables: a review of the manuscripts and the textual versions, Copenhagen ۲۰۰۲; Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest, translated and annotated by G. J. Toomer, Princeton, N. J. ۱۹۹۸; F. Jamil Ragep, "Al-Batta¦n¦â, cosmology, and the early history of trepidation in Islam", in From Baghdad to Barcelona, ibid; Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanog§lu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (۷th-۱۹th c.), Istanbul ۲۰۰۳; Hala Salam and Edward Stewart Kennedy, "Solar and lunar tables in early Islamic astronomy", in Edward Stewart Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences, ibid; Julio SamsÆ, "An outline of the history of Maghrib¦â zijes from the end of the thirteenth century", Journal for the history of astronomy, vol.۲۹, pt.۲ (May ۱۹۹۸); Virendra Nath Sharma, "Zi¦j-i Muhammad Sha¦hi¦ and the tables of de La Hire", Indian journal of history of science, vol.۲۵, no.۱-۴ (۱۹۹۰); M. Shevchenko, "An analysis of errors in the star catalogues of Ptolemy and Ulugh Beg", Journal for the history of astronomy, vol.۲۱, pt.۲ (May ۱۹۹۰); Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey, vol.۲, pt.۱, London ۱۹۷۲; Glen Van Brummelen, "Mathematical methods in the tables of planetary zij", Historia،motion in Ku¦shya¦r ibn Labba¦n's Ja¦mi mathematica, ۲۵ (۱۹۹۸); idem, "Taking latitude with Ptolemy: Jamsh¦âd al-Ka¦sh¦â's novel geometric model of the motions of the inferior planets", Archive for history of exact sciences, vol.۶۰, no.۴ (July ۲۰۰۶); MercÅ Viladrich, "The planetary latitude tables in the Mumtah¤an zi¦j", Journal for the history of astronomy, vol.۱۹, no.۴ (Nov.۱۹۸۸).
/ پويان رضوانى /
[۱] . Kennedy
[۲] . Panaino
[۳] . Boyce
[۴] . Neugebauer
[۵] . Olivieri
[۶] . Waerden
[۷] . Pingree
[۸] . Carlo Alfonso Nallino
[۹] . Hipparchus
[۱۰] . Tommer
[۱۱] . Petersen
[۱۲] . Schmidt
[۱۳] . Sezgin
[۱۴] . Theon of Alexandria
[۱۵] ¦shim¦â. Ha
[۱۶] . Rozenfeld
[۱۷] hsanog§lu. I
[۱۸] . Dalen
[۱۹] . King
[۲۰] . Samso
[۲۱] . Chabؤs
[۲۲] . Goldstein
[۲۳] . Ansari
[۲۴] Osmanli astronomi literatدrد tarihi.
[۲۵] . Yano
[۲۶] . Zotenberg
[۲۷] . Wدstenfeld
[۲۸] . Plato aus Tivoli
[۲۹] . Steinschneider
[۳۰] . Robert of Chester
[۳۱] . Gerardus Cremonensis
[۳۲] . Mc Vaugh
[۳۳] . Stillwell
[۳۴] . Gregory Chioniades
[۳۵] The Biographical encyclopedia of astronomers.
[۳۶] . Budleigh
[۳۷] . Trabzon
[۳۸] . Leichter
[۳۹] ¦âj as-Sanjar¦â of Gregory Chioniades: text, translation and Greek to Arabic glossary". "The Z
[۴۰] . John Greaves
[۴۱] . Carlo Alfonso Nallino
[۴۲] . King
[۴۳] . Samsئ
[۴۴] . Kennedy
[۴۵] . Dorce
[۴۶] . Ptolemy
[۴۷] . Dalen
[۴۸] . Van Brummelen
[۴۹] . Theon of Alexandria
[۵۰] . Goldstein
[۵۱] . Giahi Yazdi
[۵۲] . Hogendijk
[۵۳] . Salam
[۵۴] . Nazim Faris
[۵۵] . Viladrich
[۵۶] . Adelard of Bath
[۵۷] . Ukasha
[۵۸] . Janjanian
[۵۹] . Rozenfeld
[۶۰] hsanog§lu. I
[۶۱] . Debarnot
[۶۲] . Staatsbibliothek zu Berlin
[۶۳] . Jamil Ali Saleh
[۶۴] . Ragep
[۶۵] . Pedersen
[۶۶] . Bibliothةque national de France
[۶۷] . Berggren
[۶۸] . Bagheri
[۶۹] . Klein
[۷۰] Tables of Barcelona.
[۷۱] . Comes
[۷۲] . Isahaya
[۷۳] . Hamadanizadeh
[۷۴] . Fuad Abbud
[۷۵] . Shevchenko
[۷۶] . Storey
[۷۷] Osmanli astronomi literatدrد tarihi.
[۷۸] ¦i'i Jai Singh II. Sawa
[۷۹] . Philippe de La Hire
[۸۰] . Sharma