سُكَيْنه بنت حسين، دختر امام حسين بن على عليه السلام و از زنان فاضل اهل بيت. دربارۀ سكينه در منابع شيعى مطالب اندكى آمده است كه عمدتاً به رواياتى راجع به حضور در واقعۀ كربلا و حوادث بعد از آن و ازدواج او محدود است. به عكس، در منابع اهل سنّت در روايات متعدد جزئيات بيشترى دربارۀ سكينه ذكر شده است، كه عمدتاً ناظر به ازدواجها و شخصيت ادبى اوست. نام وى را به اختلاف اُمَيْمَه، اَمينه و آمنه ذكر كرده اند كه از اين ميان، آمنه و اَمينه مرجح اند (← ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۳۸ـ۱۳۹؛ ابن خَلِّكان، ج ۲، ص ۳۹۷) و سكينه شهرت وى بود (ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۶۸، ص۹۰؛ ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۰۵) و مادرش، رَباب (متوفى سال ۶۲، مدينه)، دختر امرؤالقيس بن عَدى كَلْبى بود (ابن سعد، ج ۸، ص ۴۷۵؛ بَلاذُرى، ج ۲، ص ۱۳۹؛ درباره رَباب ← حسين بن على*، امام، بخش زنان و فرزندان).
از تاريخ ولادت سكينه اطلاعى در دست نيست، اما گفته شده است كه در واقعه كربلا (سال ۶۱)، خردسال و از خواهرش، فاطمه، كوچك تر بود (← طبرى، ج ۵، ص ۳۵۱، ۴۶۴). سكينه در واقعۀ كربلا شاهد شهادت پدر بزرگوارش بود و پيكر امام را در آغوش گرفت، كه چند تن او را كنار كشيدند (ابن طاووس، ص ۵۸؛ نيز ← امين، ج ۱، ص ۶۱۳، ج ۳، ص ۴۹۲). گفته شده است كه امام حسين عليه السلام در وداع دوم با خاندانش سكينه را به صبر دعوت كرد و بين او و سكينه صحبتهاى حزينى ردوبدل شد (← ابن شهرآشوب، ج ۳، ص ۲۵۷؛ قُندوزى، ج ۳، ص ۷۹؛ شرف الدين، ص ۲۸۵؛ مُقرَّم، ص ۲۷۷). پس از شهادت امام حسين، چون سكينه اسب امام را بى سوار ديد، بى تابى مى كرد (← قندوزى، ج ۳، ص ۸۵؛ شُبَّر، ج ۴، ص ۲۴۷). بااين حال، از روايتى برمى آيد كه سكينه پيش از شهادت امام حسين عليه السلام دخترى بالغ و در سن ازدواج بوده است. زيرا هنگامى كه حسن مُثَنّى* يكى از دو دختر امام حسين را خواستگارى كرد، امام وى را بين انتخاب فاطمه و سكينه مخير كرد (← مصعب بن عبداللّه، ص ۵۱؛ مفيد، ج ۲، ص ۲۵).
سكينه با ديگر اسيران خاندان رسالت به كوفه و دمشق (دربار يزيد) رفت و سپس، به مدينه بازگشت (حِميَرى، ص ۲۶؛ ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۶۸، ص ۱۱۹؛ اخطب خوارزم، ج ۲، ص ۴۴ـ۴۵، ۶۲؛ ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۰۴). او در شام از سهل بن سعد ساعدى، صحابى پيامبر، خواست تا از حامل سر مبارك پدرش بخواهد جلوتر از زنان حركت كند تا مردم نظاره گر آنان نباشند، كه اين نشان دهنده عفت و حياى اوست (اخطب خوارزم، ج ۲، ص ۶۷ـ۶۸؛ نيز ← مقرّم، ص ۳۴۹). از زندگى سكينه در مدينه اطلاع چندانى در دست نيست. گفته شده است كه چون دختر عثمان به وى فخر مى فروخت، هنگام اذان، سكينه انتساب خود را به رسول خدا به ياد او آورد و دختر عثمان شرمگين شد (ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۴۳). ابن فَرَضى (ص ۸۹) نيز از افتخار سكينه به انتساب به جدّش رسول خدا، در گفتگو با عائشه بنت طلحة بن عُبيداللّه (طبق برخى روايات، هووى سكينه بود ← ابن سعد، ج ۵، ص ۱۸۲ـ۱۸۳؛ بلاذرى، ج ۲، ص۱۴۰، ج ۶، ص ۱۲۰ـ۱۲۱، ۲۰۳) كه به زيبايى خود فخر مى فروخت، روايتى نقل كرده است. سكينه پس از آن، در كنف حمايت امام سجاد عليه السلام زندگى كرد (مقرَّم، ص ۱۱۱؛ فكيكى، ص ۱۲۹).
رواياتى از اين حكايت دارند كه سكينه چندين بار ازدواج كرد. به نوشتۀ بعضى منابع، نخست پسرعمويش، عبداللّه بن حسن، با او ازدواج كرد (← ابن حبيب، ص ۴۳۸؛ بلاذرى، ج ۲، ص ۱۳۹). سپس، مُصعَب بن زبير*بن عَوّام _كه بعدآ از طرف برادرش، عبداللّه، حاكم عراق شد_ در پى آرزويى ديرين، او را به همسرى گرفت (همانجاها؛ قس ابن سعد، ج ۸، ص ۴۷۵؛ ابن خلّكان، ج ۲، ص ۳۹۴، كه مصعب را نخستين شوهر سكينه دانسته اند). به روايتى، مصعب، به اجبار و با توجه به قدرت حكومتى خود، وى را به ازدواج خود درآورد (سبط ابن جوزى، ج ۲، ص ۲۴۴). او مهريه اى سنگين براى سكينه قرار داد (← ابوالفرج اصفهانى، همانجا) و از وى صاحب دخترى به نام فاطمه شد كه در خردسالى درگذشت (ابن حبيب؛ بلاذرى، همانجاها؛ قس ابوالفرج اصفهانى، همانجا: دخترى به نام رباب). طبق اين منابع، سكينه به همراه مصعب به عراق رفت و شاهد كشته شدن وى (سال ۷۱) به دست عبدالملك بن مروان (حكـ : ۶۵ـ۸۶) بود. او در رثاى مصعب اشعارى سرود (← مدائنى، ص ۶۵؛ ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۰۷؛ نيز ← كحّاله، ج ۲، ص ۲۱۷). پس از آن، هنگامى كه قصد داشت از كوفه روانۀ مدينه شود، جمعى از اهل كوفه نزد او رفتند و او با خشم به آنان گفت كه جدّم، پدرم، عمويم و همسرم را كشتيد، در كودكى مرا يتيم و در بزرگى بيوه ام كرديد (ابن قُتَيبه، ۱۹۸۵، ج ۱، جزء۱، ص ۳۱۱؛ قس ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۵۸).
پس از كشته شدن مصعب، عبدالملك بن مروان از سكينه خواستگارى كرد، اما وى نپذيرفت (ابن حبيب، همانجا؛ قس مدائنى، همانجا: مادر سكينه اين درخواست را رد كرد). سپس، سكينه با عبداللّه بن عثمان بن عبداللّه بن حَكيم بن حِزام ازدواج كرد و صاحب پسرى به نام عثمان شد كه بعداً به قُرَيْن مشهور گرديد. همچنين، صاحب پسرى ديگر به نام حَكيم و دخترى به نام رُبَيْحَه شد (كلبى، ج ۱، ص ۷۲؛ ابن سعد، همانجا؛ ابن حزم، ص ۱۲۱). بعد از مرگ عبداللّه، سكينه با زَيدبن عمروبن عثمان بن عَفّان و پس از مرگ او با ابراهيم، پسر عبدالرحمان بن عَوف، و به قولى با اَصْبَغ، پسر عبدالعزيزبن مروان، ازدواج كرد، اما اين ازدواجها وصال يا دوام نيافت (← ابن سعد، همانجا؛ قس ابن حبيب، همانجا؛ ابن قتيبه، ۱۹۶۰، ص ۲۱۴). گفته شده است كه هشام بن عبدالملك (حكـ : ۱۰۵ـ۱۲۵) به والى خود در مدينه نوشت، سكينه را از همسرش ابراهيم بن عبدالرحمان جدا كند (ابن سعد، همانجا) و به قولى، سليمان بن عبدالملك (حكـ : ۹۶ـ۹۹) به شوهرش، زيدبن عمروبن عثمان، دستور داد او را طلاق دهد و او چنين كرد (← ابن قتيبه؛ ابن خلّكان، همانجاها). با اين همه، برخى روايات شيعى فقط از ازدواج او با عبداللّه بن حسن ياد كرده و گفته اند عبداللّه پيش از زفاف، در كربلا به شهادت رسيد و از سكينه صاحب فرزندى نشد (براى نمونه ← مفيد، ج ۲، ص ۲۶؛ عمرى، ص ۱۹؛ طبرِسى، ج ۱، ص ۴۱۸؛ قس مدائنى، ص ۶۴؛ ابن حبيب، همانجا). برخى نويسندگان و محققان معاصر روايتهاى راجع به ازدواجهاى مكرر سكينه را آشفته و متناقض و متفرّد و شاذ و برخى ديگر، اين روايات را دور از شأن اهل بيت و اسائه ادب به آنان شمرده و از اساس باطل دانسته و دشمنيهاى امويان و زبيريان را با اهل بيت عليهم السلام در برساختن و نشر چنين رواياتى مؤثر دانسته و معتقدند كه سكينه پس از بازگشت از شام به مدينه ديگر ازدواج نكرد (← مقرّم، ص ۱۰۹ـ۱۱۷؛ بنت الشاطى، ص ۵۹ـ۶۴، ۱۱۵ـ۱۱۷؛ حلو، ص ۹۹ـ۱۴۶؛ دُخَيِّل، ص ۲۴ـ۲۹).
به نوشتۀ مورخان و منابع ادبى، سكينه نكته سنج و اهل مزاح بود. او از بلاغت و فصاحت بهرۀ بسيار داشت. شعر نيكو مى گفت و در سخن سنجى و نقد شعر استاد بود. خانه اش مجمع ادبا و شعرا بود و شعرا اشعار خود را بر وى عرضه مى نمودند و با انتقاد و داورى او متقاعد و از عطاياى او بهره مند مى شدند (← ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۴۱، ۱۴۳؛ ابن جوزى، ج ۷، ص ۱۷۵؛ ذهبى، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۵، ص ۲۶۲ـ۲۶۳؛ كحّاله، ج ۲، ص ۲۰۲). حكايات ظريفى از سخنان او با شعرا در تاريخ آمده است (← ابن خلّكان، ج ۲، ص ۳۹۴ـ۳۹۵). مورخان اهل سنّت رواياتى درباره آمدوشد شعراى بزرگى مانند فَرزَدَق، جَرير، كُثَيِّر، نُصَيب و جميل به خانۀ سكينه و نقد اشعار آنان از سوى آن بانو (از پس پرده يا به واسطۀ كنيزش) و صله دادن وى به آنان نقل كرده اند (← ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۶۱ـ۱۶۳؛ ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۰۹ـ۲۱۳؛ ابن جوزى، ج ۷، ص ۱۷۸ـ۱۷۹؛ كحّاله، ج ۲، ص ۲۰۴ـ۲۰۵). به قولى ديگر، راويان اشعار اين شعرا در مدينه با يكديگر مناقشه مى كردند و چون سكينه را دانا و شعرشناس مى دانستند، براى داورى نزد او مى رفتند (← ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۶۳ـ۱۶۵؛ ابن جوزى، ج ۷، ص ۱۷۹ـ۱۸۰). پاره اى از اشعار منسوب به سكينه در برخى منابع ذكر شده است (← زَجّاجى، ص ۱۶۸ـ:۱۶۹ در رثاى پدرش؛ ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۰۷؛ قندوزى، ج ۳، ص ۸۵ـ۸۶). دربارۀ اين بُعد از شخصيت سكينه نيز مناقشه شده است. علامۀ حلّى نسبت دادن امورى مانند برگزارى مجالس ادبى و هم سخنى با شاعران را به آن بانو ناروا دانسته است (← ص ۸۶). به نظر برخى محققان و نويسندگان معاصر نيز، امويان و زبيريان بر پايۀ منافع و مطامع خود و به قصد تشويه چهرۀ اهل بيت عليهم السلام، به جعل و تزوير پرداخته و همنامى افرادى همچون سكينه بنت خالدبن مصعب زبيرى با سكينه بنت حسين را دستمايۀ ساختن داستانها و حكايات هرزه و رواياتى قرار داده اند كه به لحاظ سند و متن و محتوا اشكالات جدّى بر آنان وارد است و آنها را از درجۀ اعتبار ساقط مى كند و بااين حال، چنين رواياتى در منابع ادبى و تاريخى پراكنده اند (← مقرّم، ص ۴۹ـ۷۸، ۸۸ـ۱۰۸؛ فكيكى، ص ۳۳ـ۱۲۱، ۱۲۷ـ۱۲۸، ۱۳۲ـ۱۳۳؛ بنت الشاطى، ص ۱۲۱ـ ۱۸۴؛ حلو، ص ۴۸ـ۹۷؛ دخيّل، ص ۱۹ـ۲۰، ۳۰ـ۶۹).
سكينه زنى شجاع بود و وقتى والى مدينه، خالدبن عبدالملك يا مروان بن حَكَم، بر منبر به حضرت على عليه السلام ناسزا (سبّ) مى گفتند، سكينه لعن آنان را به خودشان برمى گرداند (ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۴۳؛ ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۰۶؛ كحّاله، ج ۲، ص ۲۲۳).
سكينه در ۵ ربيع الاول ۱۱۷، در دورۀ هشام بن عبدالملك، در مدينه درگذشت (خليفة بن خياط، ص ۲۲۵؛ بلاذرى، ج ۲، ص ۱۴۱؛ ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۱۸). خالدبن عبدالملك (در بعضى روايات: خالدبن عبداللّه)بن حارث بن حَكَم، والى مدينه، پيغام فرستاد كه مراسم دفن را تا رسيدن وى به تأخير بيندازند (← ابن سعد، ج ۸، ص ۴۷۵؛ بلاذرى، همانجا). پيكر سكينه را كه پيش از ظهر از دنيا رفته بود، به بقيع بردند و ساعتها منتظر رسيدن والى ماندند، اما وى نرفت و دفن سكينه تا پس از نماز عشا به تعويق افتاد. سپس مردم دسته دسته بر وى نماز خواندند و سرانجام، عالم مُقرى، شَيْبَة بن نِصاح، به دستور خالد بر جنازه اش نماز خواند و او را در بقيع به خاك سپردند (ابن سعد، همانجا؛ بلاذرى، ج ۲، ص ۱۴۱ـ۱۴۲؛ ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۷۱ـ۱۷۲؛ قس ابن جوزى، ج ۷، ص۱۸۰، كه مرگ او را در مكه نوشته است). در قبرستان باب الصغير دمشق، قبرى منسوب به سكينه قرار داشته است (← هروى، ص ۱۳؛ ابن بطوطه، ج ۱، ص ۳۲۳)، كه روى آن صندوقچه اى چوبى با كتيبه اى به خط كوفى بود، اما اين انتساب نادرست است (← ياقوت حَمَوى، ذيل «دمشق»، كه محل قبر سكينه را در مدينه درست دانسته است؛ نيز ← امين، ج ۲، ص ۲۳۷، ج ۳، ص ۴۹۲؛ براى مسجد و ضريح سيده سكينه و نوشته هاى روى آن ← هاشم عثمان، ص ۳۵ـ۳۹؛ قس ابن عساكر، ج ۶۹، ص :۲۰۴ طبق روايتى سكينه بعدآ به دمشق بازگشت و قبر او آنجاست). در بيرون شهر طَبَريه (شمال شرقى فلسطين) نيز قبرى منسوب به سكينه قرار داشت كه زيارتگاه بود (هروى، ص ۱۹؛ قس ياقوت حموى، ذيل «طبريه»، كه اين روايت را نيز نادرست، و دفن سكينه را در مدينه صحيح دانسته است).
همچنين بنابه روايتى، اصبغ بن عبدالعزيز در دورۀ حكومتش بر مصر سكينه را به زنى گرفت. سكينه از مدينه به مصر رفت و نخستين زن علوى بود كه وارد آن ديار شد، اما همين كه به مصر رسيد، اصبغ درگذشت و سكينه در مصر اقامت كرد و در همانجا نيز از دنيا رفت (مُصعَب بن عبداللّه، ص ۵۹؛ ابن زيّات، ص۳۰؛ قس سخاوى، ص ۱۱۵ـ۱۱۶، كه نام او را سكينة بنت زين العابدين بن الحسين بن على نوشته است). مقبره و مسجد و ضريح (منسوب به) سكينه اكنون در حَىّ الخليفه در قاهره قرار دارد (← امين عبدالحسيب، ص ۳۷؛ سعاد ماهر محمد، ج ۱، ص ۱۰۲ـ۱۰۳؛ محلاوى، ص ۲۱۳ـ:۲۱۵ به همراه عمه اش، زينب، به مصر رفت و بعداً در قاهره به خاك سپرده شد).
سكينه زنى پاكدامن (← ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص ۱۴۳)، سراپا غرق در ياد خدا (← مقرّم، ص ۴۳، برگرفته از حديثى از امام حسين) و سيدۀ زنان عصر خود بود (ابن عساكر، ج ۶۹، ص ۲۰۶؛ ابن خلّكان، ج ۲، ص ۳۹۴). او در عقل و كمال و حسن خلق و ادب و فصاحت و بخشندگى منزلتى والا داشت (← ابن جوزى، ج ۷، ص ۱۷۵؛ سبط ابن جوزى، ج ۲، ص ۲۴۴؛ ابن خلّكان، همانجا؛ بهاءالدين اِربِلى، ج ۲، ص۲۹۰، كه گفته است سكينه مالى در اختيار امام سجاد قرار داد و امام در حج آن را به فقرا بخشيد) و پاره اى روايات كه در آنها رفتار يا سخنى سبك به وى نسبت داده اند، جعلى و ساخته دست دشمنان اهل بيت اند (← بنت الشاطى، ص ۱۶۶ـ۱۶۹؛ نشرتى و همكاران، ج ۳، ص ۳۱ـ۳۲؛ سعد حسن محمد، ص ۱۲۳). اشعارى را در مدح رباب و سكينه به امام حسين نسبت داده اند (← بلاذرى، ج ۲، ص۱۴۰؛ ابوالفرج اصفهانى، ۱۳۸۳، ج ۱۶، ص۱۴۰) كه بى اساس و نشان دهندۀ جهل راويان به مقام امام و عصمت او است (← مقرّم، ص ۱۱۹ـ۱۲۱).
از سكينه در شمار موثقان در روايت حديث ياد شده است (← ابن حِبّان، ج ۴، ص ۳۵۲). سكينه از پدرش، و فائد مدنى (مدينى) از او روايت كرده است (← طَبَرانى، ج ۳، ص ۱۳۲؛ ابن ماكولا، ج ۴، ص ۳۱۶؛ ذهبى، ۱۴۱۰، حوادث و وفيات ۱۰۱ـ۱۲۰ه .، ص ۳۷۱).
ابن نديم (ج ۲، جزء۱، ص ۳۲۹) به كتاب سكينه و الرباب، از تأليفات كهن، اشاره كرده است كه اكنون در دست نيست. از آثار جديد دربارۀ سكينه، از كتاب السيدة سكينة، تأليف عبدالرزاق مقرّم (متوفى ۱۳۹۱؛ نجف ۱۳۷۸/۱۹۵۹) و سكينة بنت الحسين، تأليف عايشه عبدالرحمان بنت الشاطى مى توان ياد كرد.
منابع: ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، المسماة تحفة النظار فى غرائب الامصار و عجائب الاسفار، چاپ عبدالهادى تازى، رباط ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ ابن جوزى؛ ابن حِبّان، كتاب الثقات، حيدرآباد، دكن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ ابن حبيب، كتاب المُحَبَّر، چاپ ايلزه ليشتن اشتتر، حيدرآباد، دكن ۱۳۶۱/ ۱۹۴۲، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ] ۱۹۸۲[؛ ابن خَلِّكان؛ ابن زيّات، كتاب الكواكب السيارة فى ترتيب الزيارة فى القرافتين الكبرى و الصغرى، ]قاهره[ ۲۰۰۵؛ ابن سعد؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، نجف ۱۹۵۶؛ ابن طاووس، اللهوف فى قتلى الطفوف، نجف ۱۳۶۹/۱۹۵۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ ابن عساكر؛ ابن فَرَضى، كتاب الالقاب، چاپ محمد زينهم محمد عزب، بيروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن قُتَيبه، عيون الاخبار، ج ۱، شرحه و ضبطه و علق عليه يوسف على طويل، بيروت?] ۱۹۸۵[؛ همو، المعارف، چاپ ثروت عُكاشه، قاهره ۱۹۶۰؛ ابن ماكولا، الاكمال فى رفع الارتياب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الكنى و الانساب، چاپ عبدالرحمان بن يحيى معلمى يمانى، حيدرآباد، دكن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶؛ ابن نديم؛ ابوالفرج اصفهانى، كتاب الاغانى، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ همو، مقاتل الطالبيين، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹؛ موفق بن احمد اخطب خوارزم، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمى، چاپ محمد سماوى، ]قم [۱۳۸۱ش؛ امين؛ امين عبدالحسيب، «السيدة سكينة رضى اللّه عنها»، منبرالاسلام، سال ۱۰، ش ۶ (جمادى الآخره ۱۳۷۲)؛ احمدبن يحيى بَلاذُرى، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰؛ عايشه بنت الشاطى، سكينة بنت الحسين، ]قاهره[: دارالهلال، ]بى تا.[؛ على بن عيسى بهاءالدين اِربِلى، كشف الغمة فى معرفة الائمة، بيروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ محمدعلى حلو، عقيلة قريش آمنة بنت الحسين عليهماالسلام الملقبة بسكينة، قم ۱۳۸۲ش؛ عبداللّه بن جعفر حِمْيَرى، قرب الاسناد، قم ۱۴۱۳؛ خليفة بن خياط، تاريخ خليفة بن خياط، چاپ مصطفى نجيب فوّاز و حكمت كشلى فوّاز، بيروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ على محمدعلى دُخَيِّل، سكينة بنت الحسين عليهماالسلام، بيروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹، در اعلام النساء، ]بيروت[ : دارالمرتضى، ]بى تا.[؛ محمدبن احمد ذهبى، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، حوادث و وفيات ۱۰۱ـ۱۲۰ هـ.، بيروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰؛ همو، سير اعلام النبلاء، چاپ شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛ عبدالرحمان بن اسحاق زَجّاجى، امالى الزجّاجى، چاپ عبدالسلام هارون، بيروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ سبط ابن جوزى، تذكرة الخواص من الامة بذكر خصائص الائمة، چاپ حسين تقى زاده، ]قم[ ۱۴۲۶؛ على بن احمد سخاوى، تحفة الاحباب و بغية الطلاب فى الخطط و المزارات، و التراجم و البقاع المباركات، چاپ محمود ربيع و حسن قاسم، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷؛ سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولياؤها الصالحون، ج ۱، ]قاهره ۱۹۷۱[؛ سعد حسن محمد، اهل البيت فى مصر، جيزه، مصر ۲۰۰۳؛ جواد شُبَّر، ادب الطف، او، شعراءالحسين عليه السلام من القرن الاول الهجرى حتى القرن الرابع عشر، ج ۴، بيروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛ عبدالحسين شرف الدين، المجالس الفاخرة فى ماتم العترة الطاهرة، چاپ محمود بدرى، قم ۱۴۲۱؛ سليمان بن احمد طَبَرانى، المعجم الكبير، چاپ حمدى عبدالمجيد سلفى، چاپ افست بيروت ۱۴۰۴ـ?ـ۱۴۰؛ فضل بن حسن طبرِسى، إعلام الورى بأعلام الهدى، قم ۱۴۱۷؛ طبرى، تاريخ (بيروت)؛ حسن بن يوسف علامه حلّى، اجوبة المسائل المهنائية، قم ۱۴۰۱؛ على بن محمد عمرى، المجدى فى انساب الطالبيين، چاپ احمد مهدوى دامغانى، قم ۱۴۰۹؛ توفيق فكيكى، سكينة بنت الحسين عليهماالسلام: قراءة نقدية حول ما ورد عن مجالس السيدة سكينة بنت الحسين عليهماالسلام، الادبية قديماً و حديثاً، چاپ حسين منصور شيخ، قم ۱۳۹۴ش؛ سليمان بن ابراهيم قُندوزى، ينابيع الموَدَّةِ لِذَوىِالقُربى، چاپ على جمال اشرف حسينى، قم ۱۴۱۶؛ عمررضا كحّاله، اعلام النساء فى عالمى العرب و الاسلام، بيروت ?]۱۳۷۹/ ۱۹۵۹[؛ هشام بن محمد كلبى، جمهرة النسب، چاپ ناجى حسن، بيروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛ حنفى محلاوى، «السيدة سكينة بنت الامام الحسين (عليها و على ابيهاالسلام)»، در اهل البيت فى مصر، اعداد و تقديم هادى خسروشاهى، ]قاهره[: مكتبة الشروق الدولية، ۱۴۲۵/ ۲۰۰۴؛ على بن محمد مدائنى، كتاب المُردِفات من قريش، در نوادر المخطوطات، چاپ عبدالسلام هارون، ج ۱، قاهره: مكتبة الخانجى، ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ مُصعَب بن عبداللّه، كتاب نسب قريش، چاپ لوى پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳؛ محمدبن محمد مفيد، الارشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد، قم ۱۴۱۳؛ عبدالرزاق مُقرَّم، مقتل الحسين عليه السلام، بيروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ حمزه نشرتى، عبدالحفيظ فرغلى، و عبدالحميد مصطفى، سيرة آل بيت النبى صلى اللّه عليه وسلم، ]قاهره[۱۴۲۰ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۹ـ۲۰۰۰؛ هاشم عثمان، مشاهد و مزارات و مقامات آل البيت (ع) فى سورية، بيروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ على بن ابى بكر هروى، كتاب الاشارات الى معرفة الزيارات، چاپ ژانين سوردل ـ تومين، دمشق ۱۹۵۳؛ ياقوت حَمَوى.
/ محمدرضا ناجى و مرضيه محمدزاده /