تهرانی، حاج‌ملاعلی ، فقیه و محدّث و رجالی امامی قرن سیزدهم. تهرانی در 1226 در نجف به‌دنیا آمد. پدرش، حاج‌میرزا خلیل (متوفی 1280)، بزرگ خاندان خلیلی و از مشهورترین پزشکان روزگار خود بود (حرزالدین، ج 1، ص 300ـ301). در علوم دینی نیز تحصیل کرده بود و نزد علمایی چون شیخ جعفر کاشف‌الغطا و سید محمد مجاهد، بسیار احترام داشت (آل محبوبه، ج 2، ص 230ـ232؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام‌البررة ، جزء 2، قسم 2، ص 508). حاج ملاعلی تهرانی علم اصول را نزد محمدحسین اصفهانی حائری (صاحب فصول ) و شریف‌العلماء مازندرانی و میرزا جعفر تویسرکانی و سعیدالعلماء مازندرانی، علم رجال را نزد محمدجعفر استرآبادی، و ریاضیات را نزد شیخ‌اسماعیل بروجردی و ابوتراب همدانی و محمدتقی خراسانی فراگرفت. در فقه از محضر صاحب فصول و شیخ‌علی کاشف‌الغطاء و محمدحسن نجفی (صاحب جواهر ) بهره برد. همچنین حکمت را نزد ملااسماعیل اردکانی و ملاکریم کرمانی و ملاعبدالعظیم تهرانی آموخت (امینی، ج 2، ص 517؛ حرزالدین، ج 2، ص 103ـ104؛ آل‌محبوبه، ج 2، ص240ـ241؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 13، ص 322، 325).تهرانی از علمایی چون صاحب جواهر ، ملااحمد نراقی و سیدجواد حسینی عاملی اجازة روایت داشت و برادرش (میرزا حسین) و شیخ‌محمدحسن مامقانی و سیدحسن صدر و میرزا حسین نوری (صاحب مستدرک ) از او اجازة روایت داشتند (حِرزِالدین، ج 2، ص 105؛ آل‌محبوبه، ج 2، ص 241؛ آقابزرگ طهرانی، 1337 ش، ستون 319). شاگردان متعددی در محضر او تربیت شدند، از جمله ملامحمدباقر تُستَری، شیخ‌علی‌بن حسین خاقانی، و عبدالحسین حرزالدین (حرزالدین، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1337 ش، ستون 317، برای دیگر شاگردان‌رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، همان، ستون 207، 314، 322، 327). مقام علمی تهرانی را ستوده‌اند تا جایی که یکی از فقهای مشهور، پس از وفات شیخ‌انصاری، او را اعلم می‌دانست (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 1، ص 200). مؤلف مستدرک الوسائل (ج 3، ص 401) او را «فخر شیعه» و «ذخیرة شریعت» خوانده و آقابزرگ طهرانی (1403، ج 16، ص 58) او را شیخ‌المشایخِ اجازة متأخران نامیده است.تهرانی دارای مجالس وعظ و اندرز بود و هفته‌ای دو روز در صحن امیرالمؤمنین علیه‌السلام به منبر می‌رفت و در باب مواعظ اخلاقی‌وفضائل اهل‌بیت‌علیهم‌السلام سخن می‌گفت (حرزالدین، ج 2، ص 103؛ آل‌محبوبه، ج 2، ص240). در منابع، در بارة تقوا و زهد او ماجراهایی نقل شده و از تواضع و حسن اخلاق او یاد شده (آل‌محبوبه، ج 2، ص 239ـ240؛ قمی، ص 296) و در بارة تقید وی به زیارت امام حسین علیه‌السلام و کرامات او مطالبی آمده است (رجوع کنید به نوری، ج3، ص402؛ قمی، ج1، ص294ـ296).تهرانی با علوم غریبه نیز آشنا بود، به تاریخ و اخبار پیشینیان احاطه داشت، حافظ قرآن و بسیاری از دعاها بود و تورات و انجیل را از حفظ می‌خواند و به زبان عبری نیز آشنا بود. از جمله کارهای او تعمیر آرامگاه میثم تمار بود (آل‌محبوبه، ج 2، ص240، 242). وی در صفر 1297 در نجف وفات یافت. در سوک او مجالس متعددی برگزار و در رثایش اشعار بسیاری سروده شد (همان، ج 2، ص 242ـ243؛ حرزالدین، ج 2، ص 106).آثار مهم تهرانی، که بیشتردر فقه و حدیث است، عبارت‌اند از: خزائن‌الاحکام که شرح تلخیص المرامِ علامه حلّی است (آقابزرگ‌طهرانی، 1403، ج 7، ص 152ـ153، ج 13، ص377)، تلخیص هدایة الناسکین من الحجاجِ و المعتمرین تألیف محمدحسن نجفی و ترجمة آن به فارسی به درخواست مؤلف (همان، ج 25، ص 198، ج 4، ص 146)، غصون‌الاَیْکَة الغرویة فی‌الاصول‌الفقهیة (همان، ج16، ص58)، شرح مبحث وصیت شرایع‌الاسلام محقق حلّی (همان، ج 13، ص 326)، رسالة عملیه با عنوان النَبْذَة من الاحکام الشرعیة ، از باب طهارت تا آخر نماز جماعت (همان، ج 11، ص 216، ج 24، ص 37)، الفوائد الرجالیة که در بارة علم حدیث و رجال است (همان، ج 16، ص 338) و محمدباقر تستری بر آن حاشیه نوشته است (آقابزرگ طهرانی، 1337 ش، ستون 89 ـ90)، سُبُل‌الهدایة فی علم الدرایة (همو، 1403، ج 12، ص 135)، حساب‌العقود در شرح حدیث ایمان حضرت ابوطالب (همان، ج 7، ص 11)، شرح و حاشیه بر التعلیقة البهبهانیة اثر وحید بهبهانی (متوفی 1206؛ آقابزرگ‌طهرانی، 1337 ش، ستون 87؛ همو، 1403، ج 6، ص 39، ج 12، ص 135)، و حاشیه بر منتهی‌المقال ابوعلی حائری (متوفی 1216) در علم رجال (آقابزرگ‌طهرانی، 1403، ج 16، ص 58؛ همو، 1337 ش، ستون 320، 394).از برادران ملاعلی، میرزا حسین (رجوع کنید به تهرانی * ، حاج میرزا حسین‌خلیلی) از فقهای مشهور دورة مشروطه و میرزا حسن و میرزا محمد و میرزا باقر از پزشکان مشهور نجف بودند (آل‌محبوبه، ج 2، ص 232؛ آقابزرگ‌طهرانی، 1404، جزء 2، قسم 2، ص 508).منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام الشیعة ، جزء 2، الکرام البررة ، مشهد 1404؛ همو، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال ، چاپ احمد منزوی، تهران 1337 ش؛ جعفربن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها ، بیروت 1406/1986؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران: اساطیر 1363 ش؛ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام ، نجف 1413/1992؛ محمدبن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء ، قم 1405؛ عباس قمی، فوائد الرضویة: زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ?[ 1327 ش ] ؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408.
