دربکوشکی اصفهانی، ملااسماعیل، معروف به واحدالعین، حکیم و مدرّس فلسفه و کلام اسلامی در قرن سیزدهم. تاریخ ولادت وی معلوم نیست و در تذکرهها دربارة احوال و زندگیاش مطلب کمی گزارش شدهاست. چون از یک چشم نابینا بود، به واحدالعین ملقب شد (صدوقیسها، ص 148). حاجملاهادی سبزواری (متوفی 1289) او را ذوالعیون (← تابنده، ص 25) یا ذوالعینین نامیده زیرا به نظر وی، ملااسماعیل در علوم معقول و منقول چشمانی بازداشتهاست (← رضانژاد، ج 1، ص 16).ملااسماعیل در فلسفه و حکمت شاگرد ملاعلی نوری* (متوفی 1246) بود و حتی وقتی استادی مسلّم در فلسفه شد، باز هم پس از جلسات درسش به همراه شاگردان خود در محضر درس ملاعلی نوری حاضر میشد (سبزواری، 1370ش، مقدمة آشتیانی، ص 117). او همچنین معاصر شیخاحمد احسایی* بود و به گزارش تنکابنی (ص20)، یک بار در مجلس احسایی حاضر شد و در مناظرهای در باب علم بر او غالب شد. وی استاد بسیاری از حکیمان و عالمان زمان خود بود، از جمله ملاهادی سبزواری، میرزارفیعا قزوینی (جد سیدابوالحسن قزوینی)، سیدعلی حکیم و هدایتاللّه بسطامی (آقابزرگ طهرانی، 1404، قسم 1، ص140؛ صدرالدین شیرازی، 1360ش، مقدمة آشتیانی، ص صدوشانزده و پانویس 2، ص صدوبیستوپنج).شاگردان ملااسماعیل که در درس ملاعلی نوری نیز حاضر میشدند، مجلس درس فلسفة ملااسماعیل را ترجیح میدادند زیرا او دارای صراحت گفتار و حسن تقریر بود و از بیان اشعار و تطبیق مطالب با آیات و اخبار نیز برای تفهیم و اقناع شاگردان استفاده میکرد. در حالی که، ملاعلی نوری بهویژه در اواخر عمرش در درس فلسفه بیشتر احتیاط میکرد و از بیان صریح مباحث خودداری مینمود (همائی، ص 132؛ صدرالدین شیرازی، 1360ش، همان مقدمه، ص صدوپانزده).گفتنی است که در زمرة شاگردان ملااسماعیل واحدالعین، شخصی با نام اسماعیل دربکوشکی اصفهانی بود که بهسبب مشابهت نام وی با استادش، گاهی این دو را یکی دانستهاند (← سبزواری، 1416ـ1422، ج 2، مقدمة مسعود طالبی، ص 4)؛ اما دربکوشکیِ شاگرد، فرزند محمدجعفر، و دربکوشکیِ استاد، فرزند محمدسمیع بود (صدوقیسها، ص 149؛ مهدوی، ص 135، 138)، و علاوه بر این، سال وفات شاگرد 1304 (مهدوی، ص 135) و سال وفات استاد 1277 یا قبل از آن (← ادامة مقاله) ضبط شدهاست. مهمتر اینکه ملااسماعیلِ شاگرد، استاد سیدابوالقاسم دهکردی و جهانگیرخان قشقایی* بود (دهکردی، ج 1، ص 21) و باتوجه به سال ولادت دهکردی (1272)، شاگردی وی نزد ملااسماعیل واحدالعین بعید به نظر میرسد (صدوقیسها، ص150).دربارة تاریخ وفات ملااسماعیل واحدالعین، گزارشهای متعددی نقل شده است. برخی وفات او را بعد از وفات ملاعلی نوری (1246) در 1271 یا 1277 یا 1281 گزارش کردهاند (← آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 6، ص20، 200؛ مهدوی، ص 138؛ مدرس تبریزی، ج 6، ص 285؛ سبزواری، 1370ش، همان مقدمه، ص 116؛ همو، 1416ـ1422، همانجا؛ اثرآفرینان، ج 1، ص 257) که مبتنی بر حدس و احتمال است و سند قطعی ندارد (حبیبآبادی، ج 6، ص 2153، پانویس). سیدجلال آشتیانی نیز، گویا با استناد به نقل داماد سبزواری و نیز به گواهی استادان خود مبنی بر حضور ملااسماعیل در تهران در زمان حیات ملاعبداللّه زنوزی* (متوفی 1257)، بر این باور است که ملااسماعیل قطعاً تا 1267 زنده بودهاست (← سبزواری، 1370ش، مقدمه، ص 117ـ118 و پانویس؛ ایزوتسو، مقدمه، ص بیستوپنج). اما در این میان قول سبزواری در زندگینامة خودنوشتش شایستة توجه است؛ بنابر گفتة سبزواری (ایزوتسو، مقدمه، ص بیستودو) او پس از وفات ملااسماعیل، حدود سه سال هم نزد ملاعلی نوری حکمت آموخته، بنابراین و با استناد به قراین موجود میتوان گفت که ملااسماعیل پیش از وفات ملاعلی نوری حدود 1239 یا 1240 درگذشتهاست.ملااسماعیل تعلیقاتی بر آثار مهم فلسفی و کلامی نوشتهاست، از جمله تعلیقاتی بر اسفار (برای نمونه ← صدرالدین شیرازی، 1981، سفر2، ج 1، ص20، 32، سفر2، ج 2، ص112ـ 113) و مشاعر (برای نمونه ← محمدجعفر لاهیجی، ص 12، 15، 17) و شوارقالالهام (برای نمونه ← عبدالرزاق لاهیجی، ج 1، ص 3، 9، 12ـ13). تعلیقاتی نیز با نام ملااسماعیل اصفهانی بر حواشی جمالالدین خوانساری بر حاشیة خفری به وی منتسب است (همائی، همانجا). ملااسماعیل واحدالعین شرحی نیز بر الحکمةالعرشیة ملاصدرا نوشته که در ضمنِ چاپ سنگی اسرارالآیات ملاصدرا (چاپ احمد شیرازی، تهران 1319، ص30ـ64، 93ـ120) به چاپ رسیدهاست. او در این شرح به اشکالات احسایی پاسخ داده و غالب اشکالات وی را ناشی از اشتباه در فهم معانی دانستهاست. واحدالعین در این اثر با دلایل عقلی و نقلی مراد مصنف را توضیح دادهاست.چند رسالة عرفانی و فلسفی به فارسی با عنوان وحدةالوجود، جبل قاف و نومالملائکة نیز به ملااسماعیل منسوب است (حسینیاشکوری، ج 1، ص 162).منابع : آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلامالشیعة : الکرام البررة، قسم 1ـ2، مشهد 1404؛ اثرآفرینان: زندگینامه نامآوران فرهنگی ایران، از آغاز تا سال 1300 هجری شمسی، زیرنظر کمال حاج سیدجوادی و عبدالحسین نوایی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377ـ1380ش؛ توشیهیکو ایزوتسو، بنیاد حکمت سبزواری، یا، تحلیلی تازه از فلسفه حاجملاهادی سبزواری، ترجمه جلالالدین مجتبوی، تهران 1359ش؛ سلطانحسین تابنده، نابغة علم و عرفان در قرن چهاردهم، شرححال مرحوم حاج ملاسلطانمحمد گنابادی : سلطانعلیشاه، تهران 1350ش؛ محمدبن سلیمان تنکابنی، قصصالعلماء، چاپ سنگی ]تهران[ 1304؛ محمدعلی حبیبآبادی، مکارمالآثار، ج 6، اصفهان 1364ش؛ احمد حسینیاشکوری، تراجمالرجال، قم 1422؛ ابوالقاسم دهکردی، منبرالوسیله در تعلیم و تربیت و اخلاق، چاپ مجید جلالیدهکردی، ج 1، قم 1382ش؛ غلامحسین رضانژاد، حکمتنامه، یا، شرح کبیر بر متن و شرح و حواشی منظومه حکمت حکیم و فیلسوف قرن سیزدهم هجری حاجملاهادی سبزواری «اسرار»، تهران 1380ش؛ هادیبن مهدی سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، چاپ جلالالدین آشتیانی، تهران 1370ش؛ همو، شرحالمنظومة، چاپ حسن حسنزادهآملی، تهران 1416ـ1422؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الحکمةالمتعالیة فی الاسفار العقلیةالاربعة، بیروت 1981؛ همو، الشواهدالربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی ملاهادی سبزواری، چاپ جلالالدین آشتیانی، تهران 1360ش؛ منوچهر صدوقیسها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران 1381ش؛ عبدالرزاقبن علی لاهیجی، شوارقالالهام فی شرح تجریدالکلام، چاپ سنگی تهران 1306؛ محمدجعفربن محمدصادق لاهیجی، شرح رسالة المشاعر ملاصدرا، چاپ جلالالدین آشتیانی، ]مشهد ?1343ش[؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، تهران 1374ش؛ مصلحالدین مهدوی، تذکرةالقبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان 1348ش؛ جلالالدین همائی، «ملااسماعیل اصفهانی حکیم»، فرهنگ ایران زمین، ج 21 (1354ش).