بِرّ ، واژه‌ای قرآنی و حدیثی. در اصل، مصدر و اسم مصدر از ریشة «ب رر» و به معانیِ مختلف از جمله کار خیر و صلاح، احسان و نیکی، صدق، پیوند، صلة رحم، طاعت، عبادت، حجّ، تقرّب، تقوا، لطف، ترحّم آمده و متضمن مفهوم گستردگی است (رجوع کنید به فراهیدی؛ صاحب‌بن عبّاد؛ فیروزآبادی؛ طریحی؛ فیّومی؛ ابن‌فارس؛ زمخشری؛ اساس البلاغة ؛ ابن‌منظور؛ مرتضی زبیدی؛ راغب اصفهانی، ذیل واژه). «کار خیر و صلاح»، «احسان و نیکی» و «صدق» از معانی اساسی و مهم این واژه هستند (ابن‌فارس بر اصلی بودن معنای اخیر اصرار دارد) که معانی دیگر را به آنها بر گردانده‌اند. در برخی مشتقّات بِرّ (مانند بَرّة، بَرْبَرة، اِبرار) مفاهیمی چون قهر و غلبه، کثرت و ظهور، وجود دارد؛ همچنانکه بَرّانیّ را (در حدیث معروف: مَنْ اَصْلَحَ جَوّانِیَّهُ اصلح اللّ'هُ بَرانِیَّهُ) به معنای ظاهر دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌فارس؛ ابن‌اثیر؛ مرتضی زبیدی؛ ابن‌منظور؛ صاحب‌بن عبّاد، ذیل واژه).از نظر علمای لغت (رجوع کنید به ابن‌منظور؛ مرتضی زبیدی، ذیل واژه) تعریف و تفسیر برّ به «خیر» جامعترین تفسیر است، امّا بِرّ دقیقاً مترادف خیر نیست؛ زیرا بِرّ آن خیری است که با قصدِ انسان به دیگری برسد ولی در «خیر» وجود قصد برای خَیِّر شرط نیست (رجوع کنید به عسکری، ص 95؛ طبرسی، 1333ـ1356، ذیل بقره: 44؛ آلِعمران: 92). کتب لغت به تفاوت برّ با معانیِ دیگر آن از جمله «صله»، «صدقه» و جز اینها اشاره کرده‌اند (رجوع کنید به عسکری، ص 95ـ96، 312، 425).بِرّ و مشتقّات آن بارها در قرآن کریم آمده است (رجوع کنید به بَرّ * ؛ عبدالباقی، ذیل واژه). مفهوم قرآنی بِرّ و به تعبیر دقیقتر اَبرار در آیة 177 بقره بتفصیل بیان شده است. به گفتة طباطبائی (ذیل آیه) اوصاف ابرار در این آیه در بر دارندة تمامی مراتب سه‌گانة اعتقاد، عمل و اخلاق است؛ و علاوه بر این در سوره‌های دیگر قرآن (از جمله: انسان: 5 ـ12) (مطففین: 18ـ22) فرجام نیک «ابرار» بیان شده است. همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم در پاسخ به سؤالی دربارة مفهوم این واژه، آیة 177 بقره را تلاوت فرمودند (رجوع کنید به راغب اصفهانی؛ مرتضی زبیدی به نقل از « بصائر » فیروزآبادی، ذیل واژه). بر این اساس، می‌توان مفهومِ اصلیِ قرآنیِ بِرّ را منطبق بر معنای عام و رایج لغویِ آن یعنی «توسّع در کار خیر» دانست؛ مفسّران نیز در بیشتر آیات راجع به بِرّ، آن را اینگونه معنی کرده‌اند؛ از جمله ذیل آیاتِ بقره: 44، 177، 189؛ مائدة: 2؛ مجادله: 9 (رجوع کنید به طریحی، همانجا؛ طباطبائی؛ زمخشری، کشّاف ؛ طبرسی، 1333ـ1356؛ همو، 1379، ذیل آیات مذکور). بعلاوه، برخی مفسّران در حالی که در بعضی موارد ـ با توجّه به شأن نزول آیات ـ مراد از بّر را مصادیقی خاصّ از «خیر» یا دیگر معانیِ بّر ذکر کرده‌اند (از جمله در آیة 44 بقره که معنای برّ را ایمان به پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم، پیروی از تورات، طاعت الهی، احسان، صدقه دادن گفته‌اند و در آیة 2 مائده که مراد از برّ را عفو و بخشش دانسته‌اند)، حمل این واژه را بر مفهوم عام و اصلی خود ترجیح داده‌اند (رجوع کنید به زمخشری، کشّاف ؛ طبرسی؛ 1379؛ آلوسی، ذیل آیات مذکور).برای بِرّ معانیِ قرآنیِ دیگری نیز بیان شده است، از جمله: طاعت، صدق و ثواب. راغب اصفهانی (همانجا) ـ که معنای اصلیِ برّ را توسّع در کار خیر می‌داند ـ هر گاه بِرّ به خداوند منسوب شود، آن را به معنای «ثواب» و هر گاه به بنده نسبت داده شود، به معنای «طاعت» شمرده که بنا به آیة 177 بقره شامل اعتقاد و اعمال فریضه و نافله است. مفسّران نیز در برخی آیات مفهوم طاعت را برای بِرّ (که برخی منابع لغت، آن را معنای مجازی بِرّ می‌دانند رجوع کنید به زمخشری، اساس البلاغة ؛ مرتضی زبیدی، همانجا) ذکر کرده‌اند، از جمله در تفسیر مائده: 2؛ بقره: 44؛ آل عمران: 92 و مجادله: 9 (رجوع کنید به طبرسی، 1333ـ1356؛ آلوسی، ذیل آیات مذکور؛ ابن‌منظور؛ مرتضی زبیدی، ذیل واژه). همچنین معنای «صدق» را برای بِرّ در آیة 224 بقره (طُرَیحی، همانجا)، معنای ثواب یا بهشت (= برِّ الهی) را در آیة 92 آل عمران (رجوع کنید به طبرسی، 1333ـ1356؛ همو، 1379؛ زمخشری، کشّاف ؛ آلوسی، ذیل آیه؛ طریحی، همانجا)، معنای صلة رحم یا پیوند را در آیة 8 ممتحنه (طبرسی، 1333ـ1356، ذیل آیه؛ مرتضی زبیدی، همانجا) و معنای تقوا (یا اطاعت و تقوا) را در آیة 92 آل عمران (طبرسی، 1333ـ1356، ذیل آیه) قائل شده‌اند.از جمله معانیِ اصلیِ بِرّ در قرآن «توسّع در احسان و نیکی» نسبت به پدر و مادر، خویشاوندان نزدیک و تمامی مردم است که در لغت، ضِدّ «عُقُوق» (بدرفتاری و تباه ساختن حق) است. مفسران این معنی را در بعضی موارد، از جمله آیات 8 ممتحنه (راغب اصفهانی، ابن منظور، ذیل واژه)، 2 مائده (طباطبائی، ذیل آیه) و 44 بقره (آلوسی، ذیل آیه) ذکر کرده‌اند.بِرّ یا مشتقّات آن چندین بار در قرآن همراه با مادّة «تقوا» آمده و در دو آیه (مائده: 2؛ مجادله: 9) «بِرّ و تقوا» در برابر «اثم و عدوان» قرار گرفته است. برخی مفسّران در این آیات برّ و تقوا را دارای مفهومی یکسان می‌دانند (رجوع کنید به قرطبی، ذیل مائده: 2) و از تعابیر بعضی از تفاسیر نیز همین نظر برداشت می‌شود (از جمله: زمخشری، کشّاف ؛ طبرسی، 1379، ذیل مائده: 2). وصف «ابرار» به متقّین در آیة 177 بقره و نیز این نکته را که بِرّ به معنای تقوا هم به کار می‌رود، می‌توان از ادلّه و شواهد این نظر دانست (طبرسی، 1333ـ1356، ذیل بقره: 177؛ منابع لغت، ذیل واژه). در برابر، گروهی دیگر مفهومی متفاوت برای این دو واژه ارائه داده‌اند: برخی معتقدند که بِرّ برخلاف تقوا تنها شامل عمل به واجبات نمی‌شود بلکه مستحبّات را نیز در برمی‌گیرد (رجوع کنید به قرطبی، همانجا). بیشتر مفسّران مفهوم برّ و تقوا را در این آیات مکمّل یکدیگر می‌دانند، بدین ترتیب که مراد از بِرّ اموری مانند عمل صالح، طاعت، توسّع در کار خیر و انجام اوامر الهی دانسته‌اند که بیشتر جنبة ایجابی دارد و مراد از تقوا را دوری از گناهان و هوای نفس و بر حذر بودن از عذاب الهی شمرده‌اند که بیشتر جنبة سلبی دارد (رجوع کنید به طبرسی، 1333ـ1356؛ طباطبائی؛ آلوسی؛ قرطبی، ذیل آیات مذکور). همچنانکه علمای لغت نیز تفاوت میان طاعت (که برخی برّ را در این آیات به معنای آن دانسته‌اند رجوع کنید به همان منابع) و تقوا را همین نکته بیان کرده‌اند (رجوع کنید به عسکری، ص 137). طباطبائی برّ را در آیة 9 مجادله به معنای توسّع در کار نیک و آن را در برابر «عدوان» (ظلم و تعدّی به حقوق مردم یا تجاوز از حدود الهی) و تقوا را متضاد با اثم (ارتکاب گناه و جرم که به گفتة طبرسی دایره‌ای وسیعتر از عدوان دارد رجوع کنید به 1333ـ1356، ذیل مائده:62) شمرده است.در احادیث نیز بِرّ به معانی یاد شده به کار رفته است (رجوع کنید به مجلسی، ج 68، ص 73). به گفتة مجلسی (ج 66، ص 159) برّ در احادیث بیشتر به معنای احسان به والدین، نزدیکان و برادران ایمانی به کار می‌رود (از جمله: «وَ مِنْ ص'الِحِ الاْ َعْم'الِ البِّرُ بِالاِخْو'انً، همان، ج 71، ص 312، 394) نیز به روایتی (ترمذی، ج 4، ص 597؛ ابن‌حنبل، ج 4، ص 182؛ مسلم‌بن حجاج، ج 16، ص 347)، پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم بِرّ را به «حُسن خلق» (که نَووی آن را جامع تمامی معانی بِرّ می‌داند رجوع کنید به مسلم‌بن حجاج، شرح، ج 16، ص 346) معنا کرده‌اند. بِرّ در احادیث از ویژگیها و اخلاقِ انبیا (مجلسی، ج 75، ص 245، 260)، از گنجهای بهشت (همان، ج 68، ص 95)، موجب افزایش طول عمر و ازدیاد روزی (همان، ج 90، ص 296، ج 71، ص 81) و از پایه‌های ایمان (همان، ج 66، ص 159) دانسته شده است؛ بویژه بر برِّ و نیکی به پدر و مادر، فرزندان و مؤمنان تأکید شده است (رجوع کنید به همان، ج 71، ص 22ـ86).در احادیث، گاه برِّ به معنایی وسیعتر از احسان یعنی «مطلق نیکوکاری و کار نیک» به کار رفته بگونه‌ای که به تصریح احادیث ـ علاوه بر برِّ به والدین و مؤمنان ـ شامل صفات پسندیدة دیگری مانند سخاوت، صبر بر آزار، نیکو سخن گفتن و جز اینها می‌شود (رجوع کنید به همان، ج 68، ص 89، 311، 354). بعلاوه، برّ به معانی دیگر از جمله طاعت و عبادت و صدق نیز آمده است (رجوع کنید به ابن‌منظور، مرتضی زبیدی، ذیل واژه).منابع : علاوه بر قرآن؛ محمودبن عبدالله آلوسی، روح المعانی ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ ابن‌اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر ، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره 1383ـ 1385/ 1963ـ 1965؛ ابن‌حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة ، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم 1404؛ ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی سیری، بیروت 1412/1992؛ محمدبن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ حسین‌بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ محمودبن عمر زمخشری، اساس البلاغة ، مصر 1972ـ 1973؛ همو، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ صاحب‌بن عبّاد، المحیط فی اللغة ، چاپ محمد حسن آل یاسین، بیروت 1414/1994؛ محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن ، بیروت 1390ـ1394/ 1971ـ1974؛ فضل‌بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید ، تبریز 1379؛ همو، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد عارف زین، صیدا 1333ـ1356/ 1914ـ1937؛ فخرالدین‌بن محمد طریحی، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی، تهران 1362 ش؛ محمد فواد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364؛ حسن‌بن عبدالله عسکری، معجم الفروق اللغویة ، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم 1412؛ خلیل‌بن احمد فراهیدی، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم 1409؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط ، بیروت 1407/1987؛ احمد بن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت 1405/1985؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس ، چاپ عبدالستار احمد فراج ... ] و دیگران [ ، کویت 1385/ 1965ـ ؛ مسلم‌بن حجاح، شرح صحیح مسلم، للنّوی، چاپ خلیل میس، بیروت 1407/1987.
