پانی‌پت ، شهری در شمال هند. در َ24 ْ29 عرض شمالی و َ58 ْ76 طول شرقی، واقع در 86 کیلومتری شمال دهلی. پانی‌پت همچنین نام جنوبی‌ترین «تحصیل * » در ناحیة کَرنال است که در روزگار هندِ بریتانیا، ایالت پنجاب * بود، اما از 1326ش/ 1947 در بخش شرقی یا هندی ایالتِ تقسیم‌شدة پنجاب سابق قرار گرفت و در حال حاضر در ایالت هاریانای اتحادیة هند جای دارد.در سه واقعه، سرنوشت هندوستان در دشت پانی‌پت رقم خورد: در 932، هنگامی که ظهیرالدین بابر * ، بَرلاس ترک و «ابراهیم لودی * » را شکست داد؛ در 964 زمانی که اکبرشاه * نیروهای هیمو را درهم شکست؛ و سرانجام در 1174 هنگامی که «مراتهه * ها از «احمدشاه دُرّانی * » شکست خوردند. سبب اصلی این وقایع، عامل جغرافیایی همراه با انحطاط داخلی و ضعف دفاع مرزی بوده است. مسیر مهاجمان از حاشیة سوق‌الجیشی افغانستان آغاز می‌شد و از گردنه‌های سهل‌العبوری چون خیبر، کُرَّم، توچی و گومل می‌گذشت و به دشتهای پنجاب می‌رسید؛ زیرا رود سند هیچگاه مانعی بر سر راه یک فرمانده متهور نبوده است. امرای مهاجم که از سوی جنوب با بیابانهای راجپوتانا روبرو بودند، ناگزیر از طریق گلوگاه باریک میان انتهای شمالی ـ شرقی بیابان و دامنة هیمالایا به دره‌های گَنگ و جَمنا وارد شدند.پانی‌پت، به دلیل این موقعیت سوق‌الجیشی، همواره واجد اهمیت بوده و در مهابهاراتا و منابع تاریخی سلطان‌نشین دهلی از آن یاد شده است. بابر در نخستین جنگ پنجاب در 8 رجب 932، ابراهیم‌بن سِکندر لودی را شکست داد و به قتل رساند. محققان گذشته، علت موفقیت او را استفادة گسترده از توپ دانسته‌اند. در بابرنامه از وجود هفتصد ارابه یاد شده است (ص463 به بعد، بویژه ص 468ـ469، یادداشت ش3)؛ اما این ارابه‌ها باید برای حمل و نقل بار بوده باشند، نه حمل سلاح. بابر قطعاً تعداد نامشخصی توپ به همراه داشته است و استاد علی‌قلی، رئیس توپچیان او، در عملیات نظامی توپهای «فرنگی»، «ضربزن» و «دغ» را به هم بسته بود ( رجوع کنید به باروت * ، قسمت 5، در هند). این نبرد، سرنوشت سلسلة لودی ( رجوع کنید به لودیان * ) را رقم زد، اما مخالفت سرسختانه‌تر با بابر در سال بعد و در نبرد خانوآ بروز کرد. بابر در این نبرد راجپوت رانا سانگای، فرمانروای میوار * ، را مغلوب کرد و به حیات میوار به عنوان یک سلطان‌نشین مستقل خاتمه داد ( رجوع کنید به بابر ، ص 558 ـ 575).دومین نبرد پانی‌پت در دوم محرم 964 روی داد، و آن زمانی بود که اکبر پس از به قدرت رسیدن، هیمو، وزیر شورشی هندو را که عنوان راجا وِکرامادیتیا ] بکرماجیت [ را به دست آورده بود، شکست داد. این پیروزی نخستین گام مهم اکبر در تأسیس حکومت مغول بود.سومین نبرد پانی‌پت در 7 جمادی الثانیة 1174 روی داد که در آن احمدشاه دُرّانی، امیر افغانی قندهار، مراتهه‌ها را که دهلی را اشغال کرده بودند عقب راند. هر چند احمدشاه کمی پس از این واقعه به افغانستان بازگشت و اقتدار مراتهه‌ها دوباره اعاده شد، این نبرد تأثیرات درازمدتی بر حفظ دولت اسلامی نظام در حیدرآباد داشت و به بریتانیا امکان داد که موقعیت خود را در بنگال تحکیم کند.شهر امروزی پانی‌پت هنوز برج و باروی خود و دیواری با پانزده دروازه را حفظ کرده است. در میان یادمانهای آن، ویرانه‌های مسجدی در کابلی باغ وجود دارد که برای بزرگداشت یاد نخستین جنگ پانی‌پت ساخته شده است.منابع: علی محمدخان بهادر، مرآة‌احمدی ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش3598، گ 583 ـ584؛ نگارنامة هند ، اُرمه 1896؛Abu'l Fad â ¤ ـ Alla ¦ m ¦ â , Akbar-na ¦ ma , tr. H. Beveridge, Calcutta 1897-1921, é , 58ff.; Ba ¦ bur, Emperor of India, Ba ¦ bur-na ¦ ma , English tr. A. S. Beveridge, é , London 1921; Hari Ram Gupta, The Marathas and Panipat , Delhi 1961; Haryana district gazetteers. Karnal , Chandigarh 1976, 513-516; Imperial gazetteer of India 2 , XIX, 397-398; Selections from the Peshwa's Daftar, letters and dispatches relating to the Battle of Panipat, 1747-1761, 1930.
