بی‌بی شهربانو ، بقعه و زیارتگاهی در شمال شرقی شهرری در دامنة جنوبی کوه ری (کوه بی‌بی شهربانو) در شمال امین‌آباد. مردم بنا بر معروف این محل را آرامگاه شهربانو * دختر یزدگرد سوم ساسانی و همسر امام حسین علیه‌السّلام و مادر امام زین‌العابدین علیه‌السلام می‌دانند، ولی دربارة زمان دقیق بنای هستة مرکزی این مجموعه، انتساب آن به شهربانو با توجه به احادیث و روایات و منابع تاریخی و نکات معماری نظرهای متفاوتی وجود دارد (کریمان، 1355 ش، ص 25ـ30؛ همو، 1345 ش، ج 1، ص 403ـ416). به دلیل قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز کوه، مجاورت آن با چشمه، ویژگیهای معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، کاربرد واژة بانو * و شهربانو برای الهة آناهید و تشابه افسانة بی‌بی شهربانو با داستان زیارتگاه زردشتی «بانوی پارس» در یزد، بسیاری براین عقیده‌اند که این بنا در اصل از نیایشگاههای آناهید، الهة آبها و باروری و از پرستشگاههای زردشتیان پیش از اسلام بوده است (بویس، ص 129ـ130، 135، 143؛ کریمان، 1355ش، ص 32ـ41).این مجموعه محوطه‌ای است مستطیل‌شکل (شمالی ـ جنوبی)، به طول 33متر و عرض 22متر که با دیواری سنگی متعلق به قرن چهارم (آل‌بویه و سلجوقی) محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می‌شود. در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطة اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواقها، اتاقها، راهرو و غیره در دوره‌های مختلف به دو قسمت (صحن) تقسیم شده است (مصطفوی، ج 1، ص 131؛ کریمان، 1355 ش، ص 31). بنای اصلی بقعه از سنگ و گچ ساخته شده و طاقهای آن آجری است. از سبک و وضع بنا برمی‌آید که هستة اصلی آن در دورة ساسانی ساخته شده باشد و در قرن چهارم (عهد آل بویه) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمتهایی به آن افزوده‌اند. این بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهارگوشی است با ابعادی در حدود 25ر3متر. مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به عهد صفویه، اما گنبد کاشیکاری و برخی گچبریها و تزیینات آن از آثار دورة قاجار است (مشکوتی، ص 215؛ مصطفوی، ج 1، ص 130ـ131). جلو سر در، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و قسمتی از حیاط اندرون بقعه محسوب می‌شده است. در جنوب همین دهلیز بنای مربع سنگی استواری با ابعاد 8ر5 متر و پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد. در جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی ـ غربی قرار دارد که احتمال داده‌اند متعلق به دورة ساسانی باشد. این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می‌گردد و معلوم می‌شود که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است. در شمال حرم، مسجد یا رواقی از دورة قاجاریه وجود دارد. صحن بزرگتر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می‌شود در شمال همین مسجد قرار دارد. در شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوّار دیگر احداث شده است (مصطفوی، ج 1، ص 131ـ132).قدیمترین کتیبة موجود در بقعه نوشته‌های روی صندوق مرقد است که تاریخ 888 را نشان می‌دهد (کریمان، 1345 ش، ج1، ص 415ـ416؛ مصطفوی، ج 1، ص 133ـ134؛ مشکوتی، همانجا). درِ منبت‌کاری شدة زیبایی نیز از دورة شاه طهماسب به تاریخ 962 در جانب شرقی حرم وجود دارد (مصطفوی، ج 1، ص 131).منابع: مری بویس، «بی‌بی‌شهربانو و بانو پارس»، ترجمة حسن جوادی، مجلة بررسیهای تاریخی ، سال 2، ش 3 و 4 (آبان 1346)؛ حسین کریمان، تهران در گذشته و حال ، تهران 1355 ش؛ همو، ری‌باستان ، تهران 1354 ش؛ نصرت‌الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349 ش؛ محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران ، ج 1، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1361 ش.
