حسین بن سعید اهوازی

حسین‌بن سعید اهوازی، فقیه و محدّث امامی نیمه اول قرن سوم که همراه با برادرش حسن، آثار فقهی و حدیثی مهمی تألیف کرد. این دو برادر در کوفه به دنیا آمدند، ولی سال تولد آنان مشخص نیست. درباره پدرشان سعید، در منابع فقط به این نکته اشاره شده که لقب او دَنْدان بوده (رجوع کنید به کشی، ص 551؛ علامه حلّی، ص 99) و ابن‌داوود حلّی (ص 553) نام وی را در شمار راویان مجهول آورده است. بنابر منابع، این دو برادر و نیاکانشان از آزادشدگان (موالی) امام سجاد علیه‌السلام بودند (رجوع کنید به کشی، همانجا؛ طوسی، 1420، ص 136، 149). دو دایی آنها، علی‌بن یحیی و جعفربن یحیی، که به‌ترتیب از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بودند، در منابع رجالی، ثقه معرفی شده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی، 1415، ص360، 374؛ نجاشی، ص 58).حسین‌بن سعید از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام به‌شمار می‌رود (رجوع کنید به برقی، ص 54، 56؛ طوسی، 1415، ص 355، 374، 385). او از این امامان بدون واسطه حدیث نقل کرده و به واسطه مشایخی چون ابن‌ابی‌عُمَیر، علی‌بن نُعمان، حسن‌بن محبوب و محمدبن سَنان از امامان پیشین هم روایت کرده است (رجوع کنید به حسین‌بن سعید اهوازی، 1399، ص19، 23، 26، 29، 97ـ99؛ طوسی، 1420، ص162؛ تفرشی، ج 2، ص 92). به نوشته نجاشی (ص 311)، نقلِ بی‌واسطه حسین‌بن سعید از فَضّالةبن ایوب (زنده در 183؛ قس شوشتری، ج 3، ص 459) و زُرعةبن محمد حَضْرَمی (زنده تا 183)، که در پاره‌ای منابع به آن اشاره شده است، ممکن نیست و او، به‌واسطه برادرش حسن، از آنان روایت کرده است. احتمالاً در نسخ قدیمی نام حسین، به اشتباه، به جای حسن ضبط شده است (رجوع کنید به مامقانی، ج 22، ص 103 و پانویس).حسین‌بن سعید و برادرش حسن از کوفه به اهواز رفتند. پس از مدتی، حسین به قم مهاجرت کرد و در آنجا سکنا گزید. میزبان او در قم حسن‌بن ابان قمی بود. حسین‌بن سعید در قم درگذشت. سال درگذشت او دانسته نیست، ولی گفته‌اند که تا 254 زنده بوده است (رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص277؛ نجاشی، ص 59 ـ60؛ طوسی، 1420، ص 149؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج 3، ص220). از جمله شاگردان و راویان حدیث از او، احمدبن محمدبن عیسی (متوفی 280)، احمدبن ادریس (متوفی 306)، احمدبن محمد برقی (متوفی 280)، و احمدبن محمد دینوری (متوفی 282) بودند (رجوع کنید به نجاشی، همانجا؛ طوسی، 1420، ص 22، 162، 195، 481؛ تفرشی، ج 2، ص 91ـ92). حسین‌بن سعید پیش از مرگش کتابهای خود را به فرزند میزبان خود در قم، حسین‌بن حسن‌بن ابان، داد و ازاین‌رو، ابن‌ابان همه کتابهای حسین‌بن سعید را روایت کرده است (طوسی، 1415، ص 424؛ همو، 1401، ج10، مشیخه، ص 66).رجالیانی چون برقی (ص 54، 56) و طوسی (1415، ص 355)، حسین‌بن سعید را فردی موثق دانسته‌اند. وجود نام وی در اسنادِ بیش از پنج‌هزار حدیث موجود شیعه، نشان‌دهنده رتبه والای او در فقه و حدیث است (رجوع کنید به خویی، ج 5، ص 245ـ265). فقها و سیره‌نگاران نیز مقام او را ستوده‌اند. مثلاً محقق حلّی (ج 1، ص 33) او را از فقهای معتبر شمرده و ابن‌ندیم (همانجا) وی و برادرش حسن را آگاه‌ترین افراد عصر خود به فقه و آثار شیعه دانسته است.حسن‌بن سعید، کنیه‌اش ابومحمد، از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بود و در اهواز می‌زیست. وی، مانند برادرش، به کوفی و اهوازی شهرت داشت، ولی دانسته نیست که به قم مهاجرت کرده باشد (رجوع کنید به طوسی، 1415، ص 374؛ علامه حلّی، ص 99). حسن‌بن سعید ــکه به قرینه تقدم طبقه روایی او بر حسین، احتمالاً برادر بزرگ‌ترِ وی بوده ــ از کسانی چون صفوان‌بن یحیی (متوفی 210)، ابراهیم‌بن محمد خزّار، زُرعةبن محمد حَضرمی و عبداللّه‌بن مغیره (زنده تا 183) حدیث نقل کرده است و برخی مانند احمدبن محمدبن عیسی (متوفی 280)، بکربن صالح و برادرش حسین‌بن سعید از او حدیث روایت کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌داوود حلّی، ص 108؛ خویی، ج 4، ص 345، 348).نام حسن‌بن سعید در اسناد احادیث شیعه، 86 بار آمده است و علمای رجال او را توثیق کرده‌اند (رجوع کنید به خویی، ج 5، ص246). مشهور است که حسن‌بن سعید کسانی چون اسحاق‌بن ابراهیم حُضینی، عبداللّه‌بن محمد حضینی و علی‌بن مهزیار را نزد امام رضا علیه‌السلام برد و به‌واسطه او، آنان به مذهب شیعه گرویدند. این ماجرا در منابع گوناگون با اندکی تفاوت نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به برقی، ص 56؛ کشی، ص 551ـ552؛ طوسی، 1415، ص 354؛ علامه حلّی، همانجا). در منابع از سال فوت حسن‌بن سعید ذکری به میان نیامده، ولی گفته‌اند که وی تا سال 220 زنده بوده است (رجوع کنید به موسوعة طبقات الفقهاء، ج 3، ص 186). برخی تألیف پنجاه کتاب را به‌او نسبت داده‌اند (رجوع کنید به کشی، ص 551؛ علامه حلّی، همانجا).احمد، فرزند حسین‌بن سعید، ملقب به دَنْدان و کنیه‌اش ابوجعفر، نیز از راویان حدیث بود. وی، که همراه پدرش به قم مهاجرت کرده بود، از بیشتر استادان پدرش حدیث نقل کرده است. او در قم درگذشت و همانجا دفن شد. کتاب‌الاحتجاج، کتاب‌الانبیاء و کتاب المثالِب از آثار اوست (رجوع کنید به طوسی، 1420، ص 55ـ56؛ نجاشی، ص 77ـ78). محدّثانِ قم وی را به سبب آنکه از غالیان بود، ضعیف شمرده و احادیث او را درخور اعتماد ندانسته‌اند؛ اما ابن‌غضائری (ص40ـ41)، ضمن نقل نظر محدّثان قم، احادیث او را «سالم» تلقی کرده و از این‌رو، برخی عالمان رجال درباره او و روایاتش درنگ کرده‌اند؛ همچنان‌که شوشتری (ج 1، ص 437) به استناد شهادت ابن‌غضائری قائل به پذیرش روایات شده است (طوسی، 1420؛ نجاشی، همانجاها؛ ابن‌داوود حلّی، ص 538؛ علامه حلّی، ص 320؛ خویی، ج 2، ص 95).مشهور است که حسین‌بن سعید با برادرش حسن، سی کتاب تألیف کرده است (رجوع کنید به نجاشی، ص 58؛ قس شوشتری، ج 3، ص 459). طوسی در الفهرست (ص 149ـ150)، حسین را مؤلف سی کتاب دانسته، ولی هنگام معرفی آنها، با افزودن کتاب البشارات، که نام آن در منابع دیگر دیده نمی‌شود، شمار کتابها را به 31 عنوان رسانده است. نجاشی (همانجا) نام کتابهای حسین‌بن سعید را چنین ذکر کرده است: الوضوء، الصلوة، الزکاة، الصوم، الحج، النکاح، الطلاق، العِتْق و التدبیر و المکاتبة، الاَیمان و النذور، التجارات و الاجارات، الخمس، الشهادات، الصید و الذبائح، المکاسب، الاشربة، الزیارات، التقیه، الرَّدُ علی‌الغُلاة، المناقب، المثالب، الزهد، المروّة، حقوق المؤمنین و فضلهم، تفسیرالقرآن، الوصایا، الفرائض، الحدود، الدیات، الملاحم، الدعاء. در فهرستهای متأخر، نام برخی کتابها با اندکی تفاوت آمده است (رجوع کنید به ابن‌شهر آشوب، ص40؛ خویی، ج 5، ص 244؛ کولبرگ، ص 150).نکته مهم درباره نام و تعداد کتابهای حسین‌بن سعید آن است که نجاشی و شیخ طوسی در شرح حال برخی فقها و محدّثان، آنان را مانند حسین‌بن سعید، دارای سی کتاب یا بیشتر دانسته‌اند، از جمله صفوان‌بن یحیی، محمدبن سَنان، موسی‌بن قاسم بَجَلی (زنده تا 220)، علی‌بن مهزیار اهوازی (متوفی ح 254)، محمدبن اَوْرَمه قمی (زنده تا 254)، محمدبن حسن صفّار (متوفی 290)، محمدبن علی صیرفی کوفی و یونس‌بن عبدالرحمان (متوفی 208؛ رجوع کنید به نجاشی، ص 253، 262؛ طوسی، 1420، ص242،265، 406ـ 408،412،453،511). بدین‌ترتیب نام و تعداد کتابهای سی‌گانه حسین‌بن سعید در فقه و حدیث شیعه نمادی برای یک دوره کامل موضوعات فقهی بوده است و از این‌رو گاه مجموعه آثار فقهیِ برخی فقها ــکه از لحاظ اعتبار یا تعداد یا نام با کتابهای سی‌گانه مزبور مشابهت داشته‌اندــ «کتاب کامل» یا «کتاب مکمَّل» خوانده شده‌اند (رجوع کنید به نجاشی، ص 262؛ آقابزرگ طهرانی، ج 16، ص 299، ج 17، ص 251).بیشتر کتابهای حسین‌بن سعید درون‌مایه فقهی دارند، ولی در میان آنها دو اثر اخلاقی، که اینک در دسترس‌اند، یعنی کتاب المؤمن و کتاب‌الزهد، و اثری کلامی با نام الرّدُ عَلَی اَلغُلاة (الغالیة) و نیز کتاب‌التفسیر به‌چشم می‌خورد. احادیث کتاب‌الزهد غالبآ با عبارت «حدثنا حسین‌بن سعید» آغاز می‌شود که دالّ بر این است که راوی کتاب، از فرزندان یا شاگردان حسین‌بن سعید، مانند علی‌بن حاتِم، بوده است (رجوع کنید به حسین‌بن سعید اهوازی، 1399، مقدمه عرفانیان، ص ف، نیز برای نمونه رجوع کنید به همان، ص 12). برخی از عناوین فصول این کتاب، که از نوع اندرزنامه است، عبارت‌اند از: فضیلت سکوت و ترک دنیا، حسن خلق، مدارا و غضب، نیکی به پدر و مادر و اعضای خانواده، نحوه رفتار با بردگان (زیردستان)، حقیقت دنیا و طالبان آن، تواضع و تکبر، توبه و استغفار، گریه کردن از ترس خدا و اوصاف بهشت و جهنم (رجوع کنید به همان، ص110ـ117). کتاب‌الزهد را علی‌بن حاتِم قزوینی تلخیص کرده است (آقابزرگ طهرانی، ج 12، ص 64، ج20، ص 204).مضمون کتاب‌المؤمن بیشتر شوق‌مدارانه است و به منظور تقویت ایمان فردی و تحکیم روابط اجتماعی مؤمنان و تشریح وظایف آنان نسبت به یکدیگر نوشته شده است. احادیث این کتاب و دیگر کتابهای حسین‌بن سعید به طور پراکنده در ابواب گوناگون کتابهایی مانند المحاسن برقی، الخصال، ثواب الاعمال و معانی‌الاخبار ابن‌بابویه و دیگر منابع حدیثی (رجوع کنید به حسین‌بن سعید اهوازی، 1412، مقدمه صدرالافاضل، ص 11ـ12) و نیز منابع فقهی ـ حدیثی آمده است. کتابهای حسین‌بن سعید از جمله مآخذ معتبر ابن‌بابویه در تألیف کتاب من لایحْضُرُه الفقیه (ج 1، ص 3ـ4) بوده است.علاوه بر کتابهای مذکور، اثری با نام کتاب البهار به حسین‌بن سعید نسبت داده شده که نسخه‌ای‌قدیمی از آن نزد رضی‌الدین علی‌بن طاوس بوده و او در کتاب خود، الیقین، از آن نقل‌قول کرده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 3، ص 157؛ کولبرگ، ص 133ـ134). همچنین بر پایه پژوهشی جدید، کتابی که با نام النوادر چاپ شده و اثرِ احمدبن محمدبن عیسی قلمداد گردیده، در واقع گزیده و تلفیقی از کتابهای سی‌گانه حسین‌بن سعید است یا لااقل بخش عمده کتاب، اثر اوست، زیرا در اسناد احادیثِ اثر یادشده، نام افرادی مانند محمدبن فُضَیل، نَضْرِبن سُوَید و فَضالةبن ایوب وجود دارد که احمدبن محمدبن عیسی از آنان روایت نمی‌کرده است و آنان فقط از مشایخ حسین‌بن سعید بوده‌اند (رجوع کنید به شبیری، ص 23ـ26). با این همه، باتوجه به شهرتِ کتابهای حسین‌بن سعید و در دسترس نبودن بیشتر آنها به شکل اصلی خود، آثار وی جای پژوهش و تفحص بسیار دارد.منابع : آقابزرگ‌طهرانی؛ ابن‌بابویه، کتاب‌مَن‌لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1401/1981؛ ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران 1342ش؛ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، نجف 1380/1961؛ ابن‌غضائری، الرجال‌لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالی، قم 1422؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ احمدبن محمدبرقی، کتاب ‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران 1342ش؛ مصطفی‌بن حسین تفرشی، نقدالرجال، بیروت 1419/1999؛ حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم 1399؛ همو، کتاب‌المؤمن، چاپ مرتضی حسین صدرالافاضل، کراچی 1412/1992؛ خویی؛ محمدجواد شبیری، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین‌بن سعید؟»، آینه پژوهش، سال 8، ش 4 (مهر آبان 1376)؛ شوشتری؛ محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت 1401/1981؛ همو، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1415؛ همو ، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم 1420؛ حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، ]قم[ 1417؛ محمدبن عمرکشی، اختیار معرفةالرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد 1348ش؛ عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی ‌الدین مامقانی، قم 1423ـ؛ جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح‌المختصر، ج 1، قم 1364ش؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، 1418ـ 1424؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407؛Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.