حمزه فَنْصوری، صوفی و ادیب نامدار مجمع الجزایر مالی در قرن دهم/ شانزدهم. او در پنسور (باروس) واقع در کرانه غربی سوماترا بهدنیا آمد (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).از جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست، اما روشن است که به حجاز و شامات و عراق سفر کرده و مراکز مهم آموزشی علوم اسلامی، مانند مکه، مدینه، بیتالمقدّس و بغداد را دیده است. او پس از بازگشت به موطنش، در حکومت آچه بهمقام افتاء منصوب شد (عظیمردی آزرا، 1997، ص 167؛ همو، 1999، ص 672).با اینکه اسلام را صوفیان از قرن ششم/ دوازدهم به جهان مالایایی معرفی کردند، از هیچ سلسله خاصی در آنجا سخنی نیست. فنصوری از اولین صوفیانی بود که رسمآ تصوف را در این منطقه گسترش داد (همو، 1997، ص 168). گویا او خود از صوفیان طریقه قادریه بود که، قبل از بازگشت به آچه، در بغداد به این طریقه پیوسته بود (رجوع کنید به همو، 1999، همانجا). حمزه نویسندهای پرکار و اندیشمندی برجسته بود که بر سنّت فکری و اعتقادی زمان خویش تأثیر زیادی گذاشت. او در عرفان نظری سخت تحت تأثیر محییالدین ابنعربی* و پیرو او، عبدالکریم جیلی*، بود. آثار فنصوری نشان میدهد که از اصطلاحات و مفاهیم عرفانی عارفان بزرگی چون غزالی، ابنعربی، مولوی و جامی نیز بهره برده است (کنیش، ص 286). بهنظر میرسد فنصوری با متون فارسی و عربی آشنایی داشته است (رجوع کنید به )دایرةالمعارف جهان اسلام آکسفورد(، ج 3، ص 30).شمسالدین سَمطْرانی (متوفی 1039) شاگرد برجسته فنصوری بود. او و سمطرانی دو شخصیت بارز اسلام عرفانی در منطقه مالی بهشمار میروند که اندیشه وحدت وجود را در مجمعالجزایر مالی گسترش دادند (عظیمردی آزرا، 1999، ص 672ـ673). تفسیر عارفانه آنها از اسلام نه تنها در آچه، بلکه در بخش وسیعی از دنیای مالایایی با اقبال گستردهای مواجه شد و همین امر اعتراض صوفیان متشرعی چون رانیری و سینکیلی را برانگیخت (رجوع کنید به همو، 1997، ص 174؛ همو، 1999، ص673، 675). رانیری، که خود را صوفی راست کیش و سنّتی میپنداشت، فنصوری و اتباع او را صوفیانی بدعتگذار و مرتد خواند و دستور سوزاندن کتابهای او را صادر کرد (رجوع کنید به همو، 1999، ص 673ـ674؛ کنیش، ص 287)؛ اما فنصوری بر اهمیت شریعت در سیر و سلوک و طریقت تأکید میورزید و باور داشت که وابستگی متقابل عرفان و شریعت، مشخصه تجربه عرفانی است. فنصوری در همین باره در کتاب شراب العاشقین، برای نشان دادن پیوند شریعت و طریقت و حقیقت و معرفت باهم، از تمثیل کشتی استفاده کرده و گفته است شریعت در حکم این کشتی، طریقت عرشه، حقیقت محموله و کالای آن، و معرفت سود حاصل از تجارت این کالاست. حال اگر سازه کشتی در هم شکند، کشتی بیشک غرق و مالالتجاره و سرمایه آن نیز نابود میشود (رجوع کنید به عظیمردی آزرا، 1999، ص 673).آثار فنصوری عموماً در حکم شرح و تفسیر تألیفات ابنعربی است (بالدیک، ص 163). او اندیشههای خود را در باب تصوف نظری تحت عناوین چهار مرحله طریقت عرفانی (شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت)، چیستی وجود، اوصاف الهی و جذبه عرفانی نوشته است (کنیش، ص 286). اسرارالعارفین، و کتاب المنتهی از آثار اوست (د. اسلام، همانجا). به نظر نقیب عَطّاس، فنصوری اولین نویسندهای بود که زبان مالایایی را برای بیان عقاید و تفکرات مستدل و نظاممند خود به کاربرد و بر این اساس باید وی را پدر ادبیات جدید مالایایی دانست (رجوع کنید به اسماعیل حمید، ص 207).فنصوری در شعر نیز دست داشت و اشعار خود را در قالبِ سیعیر (یکی از قالبهای شعری مالایایی که از تمدن اسلامی و ادبیات عربی اقتباس شده بود) بیان میکرد. وینستد و نقیب عطّاس برآناند کهاز این نوع شعر، که چهار سطری (رباعی) است، اولین بار فنصوری استفاده کرد و او اولین نویسنده مالایایی است که آثار منظوم و منثور در ادبیات عرفانی مالی پدید آورده است (رجوع کنید به همان، ص 229). او اندیشههای عرفانی خود را در قالب شعر و با زبانی نمادین و رمزی ارائه کرده است. از جمله در یکی از اشعارش، سفر روح بشر را برای ملاقات با خدا وصف و برای بیان این مقصود از تمثیل قایق استفاده کرده است. حرکت این قایق نمایانگر سفر روح به سوی خداست (همان، ص 231).استفاده از تصویر و استعاره و تشبیه، که در آن ایام بدیع بود، موجب شداشعار فنصوریبر ادبیات مالایایی تأثیر عمیقی بگذارد. اشعار فنصوری همچنان منبع الهام است و بازتاب اندیشههای فنصوری، در شعر جدید مالایایی (هم در اندونزی و هم در مالزی) دیده میشود (رجوع کنید به )دائرةالمعارف جهان اسلام آکسفورد(، همانجا).منابع :Azyumardi Azra,"Education, law, mysticism: constructing social realities", in Islamic civilization in the Malay world, ed. Mohd. Taib Osman, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997; idem, "Opposition to Sufism in the East Indies in the seventeenth and eighteenth centuries", in Islamic mysticism contested: thirteen centuries of controversies and Polemics, ed. Fredrick de Jong and Bernd Radtke Leiden: Brill, 1999; Julian Baldick, Mystical Islam and introduction of Sufism, London 2000; EI2, s.v. "Hamza Fansuri" (by by P. Voorhoeve); Ismail Hamid,"Kitab Jawi: intellectualizing literary tradition", in Islam civilization in the Malay world, ibid; Alexander Knysh, Islamic mysticism: a short history, Leiden 2000; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Malay and Indonesian literature" (by Hendrik M. J. Maier).
حسینعلیشاه، لقب محمدحسین اصفهانی، معروف به زینالدین، از علما و مشایخ سلسله نعمتاللهیه* در قرن سیزدهم. زینالعابدین شیروانی (ص 82) اصل وی را از خوانسار دانسته است و رضاقلی هدایت (ص 646) از تبریز. خاندانش اهل علم و فقه بودند. جد مادری وی، زینالدین (متوفی 1202)، از واعظان و علما بود و در شهر اصفهان سکنا گزید و امامت جمعه را برعهده داشت (شیروانی؛ هدایت، همانجاها).محمدحسین ابتدا نزد دایی خود، محمد زینالدین، به تحصیل علوم دینی مشغول شد (معصوم علیشاه، ج 3، ص 221). وی پس از تکمیل علوم عقلی و نقلی نزد استادان آن عصر، در جستجوی معارف باطنی، در ایران و عربستان به سیر و سفر پرداخت و سرانجام نزد سید میرعبدالحمید معصوم علیشاه رفت و با اشاره وی، مرید نورعلیشاه (میرزا محمدعلی اصفهانی) شد و پس از چندی نیز از نورعلیشاه اجازه ارشاد یافت و به اصفهان بازگشت (شیروانی؛ معصوم علیشاه، همانجاها). او به دستور سیدمیرعبدالحمید معصوم علیشاه هیچگاه از کسوت علمای دین خارج نشد و همواره به تدریس و مباحثه اشتغال داشت (هدایت، ص 647؛ معصوم علیشاه، همانجا). حسین علیشاه بسیار زاهدانه میزیست و زندگی خود را از دو دستگاه شَعربافی موروثی تأمین میکرد و هر چه از وجوهات به او میرسید صرف فقیران مینمود. وی در اصفهان چنان با احتیاط سلوک میکرد که مدتها علمای دین از انتساب او به صوفیه اطلاع نداشتند (هدایت، ص 647ـ648؛ معصوم علیشاه، ج 3، ص 221ـ222).در 1212 نورعلیشاه، در حضور بزرگان سلسله نعمتاللهیه، حسین علیشاه را به جانشینی خود معرفی کرد و در همان سال درگذشت. حسین علیشاه اندکی بعد از شاه علیرضا دکنی، قطب سلسله نعمتاللهیه در حیدرآباد دکن، عنوان خلیفةالخلفا گرفت و در 1214، پس از وفات شاه علیرضا، قطب سلسله نعمتاللهیه شد و بدین ترتیب، مقام قطبیت این سلسله از هند به ایران انتقال یافت (شیروانی، همانجا؛ سلطانیگنابادی، ص 216).حسین علیشاه، پس از رسیدن به این مقام، در اصفهان با مخالفت جمعی از علما، مانند ملاعلی نوری*، فیلسوف مشهور آن عصر روبهرو شد. گفتهاند یکی از علتهای مخالفت ملاعلی نوری ارادت برخی شاگردان او، از جمله ملامحمدعلی نوری و شیخ زاهد گیلانی ثانی، به حسین علیشاه و رفت و آمد آنان نزد وی بوده است (رجوع کنید به قراگزلو، ص 128ـ129؛ هدایت، ص 649). بنابر منابع صوفیه، حسین علیشاه را تکفیر کردند و به او تهمت زدند که داعیه سلطنت دارد. بدین ترتیب، فتحعلی شاه به وی بدگمان شد و او را با غل و زنجیر به تهران احضار کرد، اما پس از گفتگو با وی، با ملاطفت او را به اصفهان بازگرداند (شیروانی، ص 82ـ83؛ هدایت، ص 649ـ650).حسین علیشاه در 1233 به کربلا مهاجرت کرد و در همان سال بزرگان سلسله نعمتاللهیه را احضار و محمدجعفر کبودرآهنگی*، ملقب به مجذوبعلیشاه، را خلیفةالخلفا نمود و خود در 1234 در کربلا درگذشت (شیروانی، ص 83؛ معصوم علیشاه، ج 3، ص 232).تنها اثر باقیمانده از حسین علیشاه، رساله رد پادُری در پاسخ به شبهات هنری مارتین (متوفی 1227/1812)، مبلّغ مسیحی، است (آقابزرگ طهرانی، ج 10، ص 215؛ همایونی، ص 62ـ63؛ برای اطلاع از فعالیتهای هنری مارتین در ایران رجوع کنید به پادُری*، تبشیر*). از این رساله یک نسخه شناخته شده، که در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش 6916) موجود است. هدایت در اصولالفصول (ص 660ـ725) و معصوم علیشاه در طرائق الحقائق (ج 3، ص 227ـ230)، قسمتهایی از آن را نقل کردهاند.معصوم علیشاه (ج 3، ص 227) گزارش کوتاهی از ملاقات هنری مارتین و حاجی اصفهانی (حسین علیشاه) و علت نوشتن رساله رد پادری آورده است (قس حائری، ص 526؛ برومند، ص97 که «حاجی اصفهانی» را همان «ملاعلی نوری» دانستهاند؛ رجوع کنید به برای اطلاع از ردیهنویسیهای پیشوایان مذهبی معاصر حسین علیشاه و پس از او بر رسائل هنری مارتین رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 10، ص 214ـ215؛ حائری، ص 534ـ 539).بخش عمدهای از ردیه حسین علیشاه به دفاع از اعجاز قرآن، به دلیل تحدّیناپذیر بودن آن، اختصاص دارد (رجوع کنید به ادامه مقاله). وی در ابتدا به نقد دیدگاه هنری مارتین درباره معجزه پرداخته (رجوع کنید به ص 20ـ32) و نوشته که معجزه، همچنان که کرامت، یک نوع خرق عادت است، اما معجزه برخلاف کرامت، همراه با ادعای نبوت است و این هر دو با سحر، که خرق عادات انسانی است و به کمک وسایل و ابزار شیطانی و توسط افراد فاسق صورت میگیرد، فرق عمده دارد (همان، ص 20ـ22). سپس، ضمن رد نسبت ساحری به رسول اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلم (رجوع کنید به ص 32ـ34)، به دفاع از معجزه قرآن و ناتوانی افراد بشر از آوردن مثل آن و رد شبهات هنری مارتین در اینباره پرداخته است (ص33ـ84). حسین علیشاه با اینکه به یکی از شبهات هنری مارتین، مبنی بر اینکه پیامبر هیچ معجزهای نداشته، پاسخ نسبتاً مبسوطی داده و آیاتی را که پیامبر از آوردن هر معجزهای استنکاف کرده توضیح داده (رجوع کنید به ص 97ـ113)، در بسیاری از مواضع این رساله یادآوری کرده که حتی اگر پیامبر هیچ معجزهای به جز قرآن نداشت، تنها همین ناتوانی از آوردن مثل قرآن برای اثبات نبوت آن حضرت کافی بود (ص 33ـ34، 117ـ118، 129ـ130، و جاهای دیگر).از دیگر مباحث این رساله است: دفاع از ذکر نام پیامبر در کتابهای انبیای پیشین (رجوع کنید به ص 130ـ142)، رفع تهمت از پیامبر دایر بر جهل و پیروی از خواهشهای نفسانی (ص 144ـ159)، علت وجود ناسخ و منسوخ در قرآن (ص 171ـ178)، و رد اشکال هنری مارتین در کافی نبودن توبه در بخشش گناهان و تأکید مارتین بر قربانی شدن مسیح برای بخشش گناهان بندگان (ص 179ـ190).وی در بخش پایانی رساله به طور پراکنده به نقد آرای هنری مارتین درباره کفاره بودن قتل حضرت عیسی علیهالسلام (رجوع کنید به ص 191ـ193، 196ـ198)، موضوع تثلیث و الوهیت حضرت عیسی (ص 193ـ196) و نقد نظریه خاتمیت حضرت عیسی علیهالسلام (ص 199ـ201، 213ـ219) پرداخته است.منابع : آقابزرگ طهرانی؛ صفورا برومند، پژوهشی بر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در دوره قاجاریه، تهران 1381ش؛ عبدالهادی حائری، نخستین رویاروییهای اندیشهگران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران 1367ش؛ حسین علیشاه، ردپادُری، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 6916؛ محمدباقر سلطانیگنابادی، رهبران طریقت و عرفان، تهران 1371ش؛ زینالعابدینبن اسکندر شیروانی، بستانالسیاحة، یا، سیاحتنامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بیتا.[؛ محمدبن عبداللّه قراگزلو، رساله عرفانی ابحاث عشره، چاپ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1385ش؛ محمدمعصومبن زینالعابدین معصومعلیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ1345ش؛ رضاقلیبن محمدهادی هدایت، اصول الفصول فی حصول الوصول، نسخه خطی کتابخانه (ش 1) مجلس شورای اسلامی، ش 12972؛ مسعود همایونی، تاریخ سلسلههای طریقه نعمةاللهیه در ایران از سال 1190 هجری قمری تا سال 1396 هجری قمری، ]تهران[ 1355ش.
