پس از انتشار مجلد نوزدهم دانشنامه جهان اسلام پاره‌ای اظهارنظرها در اختیار بنیاد دائره المعارف اسلامی قرار گرفت. از جمله آنها یادداشتی است که جناب آقای محمد نوری، منبع‌شناس و پژوهشگر گرامی، در سایت خود درج کرده است. ضمن تشکر فراوان از نظرات ایشان و اعلام به همه صاحبنظران و پژوهشگران محترم بر استقبال دانشنامه جهان اسلام از نقدها و نظرات عالمانه، ذکر چند نکته را ضروری می‌داند:
-
گزینش مدخل‌ها در دانشنامه جهان اسلام بر اساس جست‌و‌جو در مهم‌ترین منابع عمومی و تخصصی علوم و صواب‌دید متخصصان و مشاوران دانشنامه صورت می‌گیرد. بدیهی است هر دانشنامه‌ای سیاست‌ها و روش‌هایی را در گزینش مدخل‌ها به کار می‌گیرد. در این میان گستردگی موضوعی دانشنامه جهان اسلام کار را بسی حساس‌تر و دشوارتر می‌سازد. از این‌رو، علاوه بر جستجوهای کارشناسان و پژوهشگران بخش مدخل گزینی، اعضای علمی گروههای موضوعی شانزده‌گانه نیز، هر یک در حوزه تخصصی خود مدخلهای مرتبط را بررسی و حک و اصلاح می‌کنند. در این بررسیها گاه افزودن یک مدخل پیشنهاد می‌شود و گاه حذف یا ارجاع یک مدخل، و نهایتا در موارد اختلاف نظر، با ملاحظه همه مؤلفه‌ها، درباره آن مدخل تصمیم‌گیری می‌شود. با این‌همه، چه بسا مدخلی از قلم بیفتد؛ لذا اینکه ناقد محترم در یک بررسی اجمالی یک مجلد که شامل ۳۰۰ مدخل است، به یک مدخل غایب برخورد کرده‌اند، باید خوشحال و شاکر بود. معلوم می‌شود هم در مقام جستجو و هم در مقام بررسی، کاری پر و پیمان صورت گرفته است. اما چرا تعجب نکنیم از اینکه از میان بیش از ۳۰۰ مدخل مجلد نوزدهم فقط بود یا نبود تنها یک مدخل را ملاک صحت علمی دانشنامه جهان اسلام گرفته و اعلام کرده‌اند همین کاستی و چند نقیصه دیگر موجب می‌شود چنین آثار مرجعی از حیز انتفاع ساقط شود و یا کم فایده گردد و در جهان با استقبال مواجه نگردد. وانگهی، کارشناسان بخش مدخل در بررسی مجدد و مراجعه به بسیاری از دایره المعارف‌های موجود به همان نتیجه پیشین رسیده و همچنان مدخل «رسم» را واجد شرایط لازم برای برای درج در دانشنامه تشخیص ندادند. قطعاً این عنوان را در هر فرهنگ لغتی می‌توان یافت و حتی دایره المعارف اسلام چاپ لیدن نیز صرفا از منظر لغوی بدان پرداخته و به ذکر مواردی از ترکیب این واژه با دیگر واژه‌ها بسنده کرده است. البته جناب نوری که خود از اصحاب دایره المعارف‌اند نیک می‌دانند که سیاست‌ها و معیارهای گزینش یک مدخل در دایره المعارف با فرهنگ لغت بسیار متفاوت است.
-
همواره ممکن است پژوهشگری خاص در دانشنامه مدخل/ مداخلی را نیابد، ولی قطعاً چنین اتفاقی دلیل ناکارآمدی دانشنامه نیست؛ چراکه این اتفاق در همه دایره المعارفها می‌افتد و به همین دلیل هر از گاهی «ذیل» ارائه می‌کنند. اما نباید این نکته را نادیده گرفت که بسیاری از مقالات دانشنامه نخستین پژوهش در آن حوزه‌‌اند و برای پژوهشگران جویای مداخل نو و مسائل و مطالعات جدید جهان اسلام بسیار مغتنم‌اند، و مرجعی هستند برای بسیاری دیگر از مقالات تألیفی بعدی. مداخلی که پیشینه‌ای از آنها را در هیچ دایره المعارفی نمی‌توان یافت. همه سعی دست‌اندرکاران دانشنامه جهان اسلام این بوده است که دانشنامه‌ای معیار عرضه کنند و اکنون، پس از انتشار نوزده مجلد، خرسندند که به قضاوت صاحب نظران بیطرف دانشنامه جزو معتبرترین آثار هم ردیف خود است.
-
در دانشنامه جهان اسلام مدخلی با عنوان «تجدد و تجدید» یا ترکیبات آن نیست. اگر منظور آن استاد محترم دانشگاه سوربن مدخل «تجدد ادبی» بوده است، باید یادآوری شود که مقاله «تجدد ادبی» را یکی از پژوهشگران بنام حوزه تاریخ و هنر و ادب ایران تألیف نموده است و البته ارتباطی هم با تجدد و نوگرایی ندارد.
در هر صورت با تشکر مجدد از جناب آقای نوری که از سر حوصله، وقت خود را به بررسی دانشنامه جهان اسلام اختصاص داده‌اند، به اطلاع می‌رساند دانشنامه از هرگونه نقد و نظر در باب مداخل و مقالات دانشنامه استقبال می‌کند.
بخش مدخل بنیاد دایره المعارف اسلامی
