کشورهای‌اسلامی به‌تراز دانشنامه‌نویسی مانمی‌رسند
چهار شنبه, 30 اردیبهشت 1394

به گزارش خبرنگار مهر، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، نهادی است غیر انتفاعی كه هدف اصلی آن تدوین و نشر دانشنامه جهان اسلام است. این بنیاد در سال ۱۳۶۲ در تهران تاسیس شد و در حوزه مطالعات جهان اسلام و ایران فعالیت خود را آغاز كرد و به تدریج به یكی از كانونهای اصلی و معتبر دانشنامه نگاری در قلمرو جهان اسلام تبدیل شد. تاکنون ۱۸ جلد از دانشنامه جهان اسلام به همت این بنیاد منتشر شده است. ریاست عالی بنیاد، رهبر معظم انقلاب و مدیرعامل آن دکتر غلامعلی حدادعادل است.

از همان سالهای آغازین به كوشش جمعی از زبده ترین استادان و پژوهشگران آئین نامه ها و ضوابط تالیف، ترجمه، ویرایش، كتابشناسی و آماده سازی مقالات تدوین شد تا زمینه دستیابی به دائرة المعارفی مرجع و معیار فراهم آید.

گفتگوی مهر با حجت الاسلام حسن طارمی راد معاون علمی بنیاد دائرة المعارف اسلامی از نظرتان می گذرد:

*اجازه بدهید ورودمان به بحث با اعتباراتی باشد که به پژوهش اختصاص می یابد. در بودجه سال ۹۳، ۵۰۰ میلیارد تومان برای پژوهش اختصاص داده شد که نسبت به دو سال قبل این بودجه به نصف کاهش یافته است. در اسناد بالادستی باید سه درصد تولید ناخالص ملی به پژوهش اختصاص داده بشود که این رقم باز کمتر از یک درصد است. تناسب بودجه پژوهش با نیازهای پژوهشی را چگونه ارزیابی می کنید؟

من در اینجا نمی خواهم بحث عدد و رقم بکنم اما به طور کلی در دنیا از قدیم تا امروز هزینه در جایی انجام می گیرد که نتیجه ملموس داشته باشد. یعنی نتیجه هرچقدر ملموس تر باشد هزینه راحت تر انجام می گیرد. به همین دلیل موتور محرکه در پژوهش بیش از آنکه تأمین بودجه های دولتی یا سازمانی باشد که خیلی هم موثر است آن انگیزه درونی است که درون پژوهشگر وجود دارد.

یعنی فردی به هر دلیلی مثلاً  شاکله تربیتی و یا رشد فکری اش عاملی می شود او را به سمت پژوهش سوق می دهد. وقتی که به مسائل انسانی نگاه می کنیم وقتی که در سبد خانواده اول هزینه جاری زندگی مان را کنار می گذاریم بعد برای کتاب هزینه می کنیم. این عین واقعیت در همه جاست.

الان باید ما اول این بار را برداریم. اینکه ما بیاییم کار مطالعاتی بکنیم کار بعدی ماست. فهم اینکه پژوهش در دراز مدت می تواند معادله را تغییر بدهد و هزینه های ما را کاهش بدهد فهم دشواری است. غالباً هم کسانی این را می فهمند که سهم و ارزش دانش را در راه اندازی موتور زندگی انسانها درک کرده باشند و خودشان اهل علم و دانش بوده باشند.

با همه این تفاصیل، در کشور ما در این ده بیست سال اخیر، بودجه بندی برای راه اندازی مراکز پژوهشی بهتر از گذشته بوده و خیلی تغییر کرده است. تشکیل مراکز و موسسات و قبول اینکه بسیاری از نهاد یک واحد پژوهشی نیاز دارند نشان می دهد که این اتفاق افتاده است. اما همچنان وقتی که به مضیقه بودجه می رسیم زودترین جایی که لطمه می خورد مراکز علمی و پژوهشی است. در خود مراکز پژوهشی زودترین جایی که لطمه می خورد پشتیبان های پژوهشی و کتابخانه هاست. کتابخانه ها و فرصت های مطالعاتی کم می شود. مجلات پژوهشی افت می کنند. خود پژوهشکده ها لطمه می خورند اما به هر حال، به نظر من نباید این را نادیده گرفت نگاه اینکه کار پژوهشی کار ارزشمندی است افزایش پیدا کرده است.

*اگر بخواهیم مقایسه ای کنیم بین ایران و کشورهای عربی وضعیت پژوهش در ایران را چطور می بینید؟

من در حوزه کار خودم که تولید دانشنامه تخصصی عالم اسلام است عرض می کنم و با اطلاعی که از اکثر کشورهای اسلامی چه عربی و چه غیر عربی دارم به نظرم سطح و تراز این کارها در ایران اصلا قابل مقایسه با سایر کشورها نیست. ما در ایران از گذرگاه دایره المعارف نویسی یک حرکت بسیار کارآمد پژوهشی را انجام دادیم. جوان های بسیاری تربیت شدند در کار مقاله نویسی علمی و علمی نویسی به معنای متتبعانه بودن، منضبط بودن و مبتنی بر ضوابط علمی بودن. به این معنا در حوزه های مختلف کاری که در ایران انجام شده نه فقط در حوزه جهان اسلام بلکه دانشنامه های متعددی که در حوزه های مختلف علمی کار شده است همین طور است و حقاً قابل مقایسه نیست. قوی ترین کاری که می توانیم ذکر کنیم به طور مثال در کشور ترکیه دایره المعارف اوقاف ترک است که در نوع خودش خیلی خوب است اما آن هم وقتی مقایسه می شود به تراز دایره المعارف نویسی ما نمی رسد.

کشورهای عربی هم کار خاصی نکرده اند. البته در سوریه یک دایره المعارف خوبی در آمد که عمومی است و البته استاندارد و مطلوب است. در کشور مغرب هم به پشتیبانی مرحوم دکتر محمد هجی دایره المعارفی در آمد که باز به گستردگی کارهایی که در ایران صورت می گیرد نیست.

این را هم من اضافه کنم که به ویژه در حوزه جهان اسلام شناسی تقریباً در کشورهای اسلامی هیچ متولی ای وجود ندارد. اخیرا البته دانشکده مطالعات جهان اسلام راه افتاد که بخشی اش به جهان اسلام مربوط می شود. متأسفانه درست کردن دپارتمانها و گروه های پژوهشی مطالعات جهان اسلام در کشورهای اسلامی رایج نیست و بیشتر کشورهای غربی در این زمینه فعالیت کرده اند.

*الان می توانیم ادعا کنیم که دایره المعارف اسلامی در بین کشورهای اسلامی مرجع شده است؟

ببینید من شاید نتوانم بگویم مرجع شده است. زبان دانشنامه ما فارسی است و زبان فارسی گویش ور محدود دارد و ما ده سالی است که تقریبا به این فکر افتادیم که کارهای مان را به عربی هم ترجمه کنیم. تا الان شش جلدش ترجمه شده است و دو جلد هم در دست چاپ است.

نسخه هایی هم به انگلیسی ترجمه کردیم که کار جدیدمان است و هنوز نمی توانیم راجع به آن اظهار نظر کنیم و باید بازخوردش را ببینیم. به دلیل اینکه در حوزه هایی که ما می نویسیم قریب به پنجاه درصد مقالاتش سابقه نداشته است و برای اولین بار است که نوشته می شوند. فرض بفرمایید تاریخ جراید در جهان اسلام به آن گستردگی که ما نوشتیم کار نویی بوده است. خانه و مسکنی که انسان در آن زندگی می کند از حیث معماری و اجتماعی در جهان اسلام فکر نمی کنم حتی نسخه انگلیسی هم داشته باشد. یا مثلاً تاریخ دانشگاه ها در جهان اسلام. در همین جلد نوزدهم که در دست چاپ داریم رادیو و تلویزیون را داریم که بسیار مفصل تلاش شده است که تاریخ ورود این دو رسانه را به جهان اسلام بررسی کند و من مطمئنم که اینها منبع خواهد بود.

در خود ایران هم این کاری که شد و این همتی که شد و چندین موسسه مطالعاتی پدید آمد علاوه بر تولید ادبیات یک فایده جنبی داشت که آن هم فرصت یادگیری تجربه پژوهشی و تربیت نیروی پژوهشگر جوان بود.

*از چند پژوهشگر شما بهره گرفتید؟ و الان در چه مرحله ای هستید؟

مجموعآ در طول این نوزده جلد بیش از سه هزار مولف با ما همکاری کردند. در بازه یک زمانه سی ساله که هنوز بعضی همکاری ها ادامه دارد و برخی هم از دنیا رفته اند. اما تولید دانشنامه، یک بعد دیگری دارد و آن اینکه مباحث ما در یک فرایند بسیار دقیق و با تأنی به دانشنامه تبدیل می شود. این فرایند را خود اعضای دانشنامه انجام می دهند که در حال حاضر صد الی صد و بیست نفر پژوهشگر در سطوح استادیاری و دانشیاری و مربی هستند که انجام می دهند.

در هر جلد ما معمولاً حدود سیصد مقاله تهیه می کنیم. که گاهی این سیصد مقاله به همان تعداد مدخل عنوان مقاله است و برخی مقالات چند بخشی است که تعداد مدخل ها کمتر می شود.

*این مجموعه قدیمی ترین مجموعه دایره المعارف نویسی است؟

بله با فاصله یک ماه بعد از ما هم دایره المعارف بزرگ اسلامی تأسیس شد. البته قبل از آن دایره المعارف تشیع شکل گرفته بود اما موسسه پژوهشی ندارد و دفتری است برای گردآوری مقالات.

*فکر می کنید چه زمانی کل کار به نتیجه برسد و قرار است در مجموع چند جلد تولید شود؟

قصدمان این است که بیشتر از بیست سال نکشد و قرار است شصت جلد باشد.

*سوال آخر اینکه آیا با آمدن و رفتن بزرگان، پژوهش در دایره المعارف با همان قدرت قبلی انجام می شود؟

بله. ما اینجا یک کاری که کردیم این بود که مرکزی درست کردیم که  تجربه بزرگان منتقل شود. از همان آغاز روش مان این بود که نیروهای جوان تر که در مقاطع تحصیلات تکمیلی هستند را جذب کنیم و زیر نظر اساتید بزرگ کار را یاد بگیرند و آرام آرام خودشان به مرحله استادی برسند و الان می توانیم ادعا کنیم که نزدیک به سی چهل نفر از همین جوان ها از اساتید برجسته و مطرحی هستند که همینجا رشد کردند.