جُمَل‌العلم و العمل ، کتابی در عقاید و احکام، نوشته شریف مرتضی ملقب به عَلَم‌الهدی * ، در اوایل قرن پنجم، به عربی. نام دیگر این کتاب جمل‌العقائد بوده است. وی این اثر را به توصیه استادش، شیخ مفید (متوفی 413)، برای آموزش به نوآموزان و یادآوری استادان نگاشته است (علم‌الهدی، 1405ـ1410، ص9). بدین ترتیب، جمل‌العلم و العمل کتابی آموزشی است و خود سیدِ مرتضی هم آن را تدریس می‌کرده است (رجوع کنید به همو، 1414، ص37). درسهای بخش نخست کتاب (بخش اعتقادات) را یکی از شاگردانش تقریر کرده است که امروزه با عنوان شرح شریفِ مرتضی بر جمل‌العلم و العمل شناخته می‌شود. شیخ طوسی و کراجِکی، هر دو از شاگردان مرتضی، بخش عقاید آن را شرح کرده‌اند (رجوع کنید به طوسی، 1380، ص189؛ نجاشی، ج1، ص403؛ ابن‌شهر آشوب، ص118ـ 119؛ حرّعاملی، ج2، ص287). شرح طوسی، که نجاشی (همانجا) آن را تمهیدالاصول * نامیده، به همت عبدالمحسن مشکوة‌الدینی در 1362ش در تهران به چاپ رسیده است، اما شرح کراجکی در دست نیست. عبدالحسین حائری (ج5، ص15ـ17) احتمال داده است که شرح منسوب به شریف مرتضی همان شرح کراجکی باشد؛ اما، جعفری مراغی، براساس شواهدی، استدلال کرده که مقرِّرِ شرح شریف مرتضی، شیخ طوسی بوده است (رجوع کنید به علم‌الهدی، 1414، مقدمه، ص25ـ 26). به نظرِ مشکوة‌الدینی، کتاب الاقتصاد الهادی الی طریق الرشادِ شیخ طوسی، خلاصه‌ای از تمهید الاصولِ اوست (رجوع کنید به طوسی، 1362ش، یادداشت مشکوة‌الدینی، ص403). طوسی در الاقتصاد بارها به تمهید الاصول ارجاع داده است (برای نمونه رجوع کنید به ص159، 168، 173، 186). ابن‌بَرّاج، یکی دیگر از شاگردان شریفِ مرتضی، نیز بخش احکام فقهی کتاب را شرح کرده که به همت کاظم مدیرشانه‌چی در اسفند 1352 در مشهد به چاپ رسیده است.جُمَل به معنای ریسمان کلفت (الحبل‌الغلیظ؛ ابن‌منظور، ذیل «جُمَل») و طناب ستبر کشتی (رجوع کنید به زمخشری، ج2، ص103؛ طبرسی، ج4، ص645؛ نیز رجوع کنید به دهخدا، ذیل «جُمْل/ جُمَل») است و بنابراین، عنوان کتاب به معنای ریسمان سخت و ستبر علم و عمل است. از قرن سوم تا پنجم، کتابهایی نوشته شده که در عنوان آنها واژه جُمل به کار رفته است، از جمله: الجمل فی الامامة، نوشته اسماعیل‌بن علی‌بن اسحاق‌بن ابی‌سهل‌بن نوبخت (نجاشی، ص31)؛ جمل الفرائض، نوشته شیخ مفید (همان، ص399)؛ و الجمل و العقود، نوشته شیخ طوسی. در کتابهای جمل اصلی‌ترین و اساسی‌ترین مطالب را می‌آوردند و از ذکر فروع خودداری می‌کردند.سیدِ مرتضی در این کتاب احکام شرعیه‌ای را که مکلف هیچ‌گاه از دانستنشان بی‌نیاز نیست و نیز آنچه را که اعتقاد به آن ضروری است (مایجِبُ الاعتقادُ به) گردآورده و در بخش اعتقادات، دلایل هر عقیده را نیز ذکر کرده است، احتمالاً به این دلیل که اعتقادات تقلیدی نیستند و مکلف باید آنها را از روی دلیل و برهان، نه از روی تقلید، بپذیرد.این کتاب از دو بخش اصلی تشکیل شده است: بخش نخست در عقاید و بخش دوم در احکام فقهی. به نوشته آقابزرگ طهرانی (ج5، ص144)، بخش نخست از شش قسمت تشکیل شده است: توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، آجال و ارزاق و اسعار؛ اما، تمام نسخه‌های چاپی کتاب، بخش معاد ندارند و برخی از نسخه‌های چاپی نیز علاوه بر این، فاقد بخش آجال و ارزاق و اسعارند (برای نمونه رجوع کنید به علم‌الهدی، 1405ـ1410، ج3، ص12). چون شریفِ مرتضی در آغاز کتاب (1405ـ 1410، ج3، ص9) گفته است که فقط به مسائلی می‌پردازد که همگان با آنها مواجه‌اند (عموم‌البَلْوی' بها)، در بخش فقهی کتاب، فقط به چهار مبحث مهم نماز، روزه، حج و زکات ــ که در منابع حدیثی شیعه و سنّی با عنوان «دعائم‌الاسلام» (رجوع کنید به کلینی، ج2، ص18ـ24) و «ارکان‌الاسلام» (رجوع کنید به نَوَوی، ج1، ص176) ذکر شده‌اندــ پرداخته و به تعبیر ابن‌برّاج (ص54) سایر شرعیات مانند معاملات و دیات را نیاورده است؛ ضمن آنکه باب طهارت به مثابه مقدمه نماز و باب جنائز، از فروع مبحث نماز، و باب اعتکاف از ملحقات بحث روزه را به صورت مستقل ارائه کرده که در مجموع هفت بخش (کتاب) شده است. مؤلف در پایان کتاب، بار دیگر بر قاعده‌ای که در بخش فقه بدان ملتزم بوده تأکید کرده و خواننده را برای مباحث تفصیلی فقه به کتاب مفصّل فقهی‌اش، المصباح ، ارجاع داده است. بر این اساس، شمار زیادی از ابواب و فروع فقهی در جمل‌العلم و العمل یافت نمی‌شود (مثلاً، بحث خمس که مؤلف در الانتصار، ص155 دیدگاه اختصاصی فقه امامیه را درباره آن شرح داده است).سیدِمرتضی این کتاب را در زمان حیات شیخ مفید (336ـ413؛ رجوع کنید به علم‌الهدی، 1405ـ1410، ج3، ص9) و پس از دو کتاب مهم کلامی، الذخیرة و الملخَّص، و کتاب فقهی المصباح نگاشته است، زیرا در آغاز کتاب (همانجا) برای ادامه توفیقات شیخ مفید دعا کرده و در پایان کتاب (همان، ج3، ص81)، جوینده مطالبِ بیشتر را به کتابهای یاد شده، ارجاع داده است.به نوشته افندی اصفهانی (ج4، ص62) قاضی عبدالجبار همدانی (متوفی 415)، متکلم برجسته معتزلی، پس از دیدن کتاب گفته است: «اگر شریفِ مرتضی جز این مختصرْ چیزی ننوشته بود، باز هم سرآمدِ نویسندگان بود.» شیخ طوسی (برای نمونه رجوع کنید به 1407ـ1417، ج1، ص172، 222، ج2، ص21، 186) و محقق حلّی (متوفی 676؛ برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص98، 215) به آرای فقهی سید مرتضی در جمل‌العلم والعمل توجه داشته‌اند و یکی از منابع مجلسی در تألیف بحارالانوار * نیز همین کتاب بوده است (مجلسی، ج1، ص11).آقابزرگ طهرانی (همانجا) سه نسخه خطی از این اثر را در کتابخانه‌های نجف دیده است. برخی نسخه‌های خطی این کتاب و نیز شروح آن در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در مشهد، آیت‌اللّه‌العظمی مرعشی نجفی در قم، و مجلس و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شوند (برای نمونه رجوع کنید به حائری، ج5، ص16؛ دانش‌پژوه، ج15، ص4174ـ4175؛ فکرت، ص169؛ افشار و دانش‌پژوه، ج8، ص476).از این کتاب دو چاپ در دست است: یکی به همت سیداحمد حسینی که در 1386 در نجف چاپ شد و در 1405، به همراه دیگر رساله‌های مرتضی، در رسائل الشریف‌المرتضی تجدید چاپ گردید و دیگری به همت رشیدالصفار که در 1387 در نجف به چاپ رسید.منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌برّاج، شرح جمل العلم و العمل، چاپ کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد 1352ش؛ ابن‌شهر آشوب، معالم‌العلماء، نجف 1380/1961؛ ابن‌منظور؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی‌ملک، ج8، تهران 1369ش؛ عبداللّه‌بن عیسی‌افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1410ـ ؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج5، تهران 1345ش؛ حرّعاملی؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج15، تهران 1345ش؛ دهخدا؛ زمخشری؛ طبرسی؛ محمدبن حسن طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد ، تهران 1400؛ همو، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف 1380؛ همو، کتاب الخلاف ، قم 1407ـ1417؛ همو، کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام ، چاپ عبدالمحسن مشکوة‌الدینی، تهران 1362ش؛ علی‌بن حسین علم‌الهدی، الانتصار، در الجوامع‌الفقیة، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، 1404؛ همو، رسائل الشریف المرتضی ، چاپ مهدی رجائی، رساله 30: جمل العلم و العمل ، قم 1405ـ1410؛ همو، شرح جمل العلم و العمل، چاپ یعقوب جعفری مراغی، [ تهران ] 1414؛ محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369ش؛ کلینی؛ مجلسی؛ جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج1، قم 1364ش؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407؛ یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت 1407/1987.
