دعبل خزاعی

دِعْبِل خُزاعی، شاعر و نویسندة بزرگ شیعی در سده های دوم و سوم. مشهور است که در کوفه زاده شده؛ هرچند از قَرْقیسیا، شهری بر ساحل فرات، نزدیک رِقّه، و واسط نیز به منزلة زادگاهش یاد شده است (← خطیب بغدادی، ج ۹، ص۳۶۰؛ ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۴۸؛ ابن عدیم، ج ۷، ص ۳۴۹۶). نام او را محمد، حسن، و عبدالرحمان و کنیه هایش را ابوعلی و ابوجعفر آورده اند (← ابن قتیبه، ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، ج۲، ص ۸۴۹ ؛ ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۲۳؛ نجاشی، ص۱۶۱ـ ۱۶۲؛ خطیب بغدادی، ج ۹، ص ۳۶۱). اَشْتَر (۱۴۰۴، ص ۲۱ـ ۲۲) احتمال داده است که نام و کنیة پسرعموی دعبل، ابوالشّیص، که محمد و ابوجعفر بوده، با نام و کنیة دعبل در هم آمیخته باشد (نیز ← ابن قتیبه، ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، ج ۲، ص ۸۴۳). دعبل، لقب شاعر که بر نامش غلبه یافته است، به این معانی است: هر چیز قدیمی، تخم قورباغه، شتر تنومند یا مسن، و ماده شتری که فرزندش در کنارش باشد (ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۷۵؛ ابن دُرَید؛ ابن منظور، ذیل «دعبل»؛ برای اطلاع از سایر وجوه نام دعبل ← خلیل بن احمد؛ ازهری، ذیل «زَعْبَل»؛ ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۲۳، ۱۷۵). نام پدر دعبل در تمام منابع، علی بن رَزین ضبط شده است، ولی ابن اَیْدْمُر (متوفی سدة هفتم؛ ج ۱، ص ۲۲۹) و عبدالرحمان بن ابراهیم اِرْبلی (متوفی ۷۱۷؛ ص ۱۸۲) نام پدر دعبل را عبداللّه ذکر کرده اند که اتفاقاً همنام عموی دعبل، پدر ابوالشّیص مذکور، است و امکان اشتباه میان نام این دو شخصیت در اینجا نیز وجود دارد.به گفتة برادرزاده دعبل، اسماعیل، دعبل در سال ۱۴۸ در زمان خلافت منصور عباسی (ﺣﮑ : ۱۳۶ـ۱۵۸) زاده شد (نجاشی، ص ۲۷۷؛ خطیب بغدادی، ج ۹، ص ۳۶۴). نسب دعبل را به بُدَیل بن وَرْقاء*، صحابی پیامبر، یا عَمروبن عامر مُزَیقیاء، از پادشاهان یمن در دورة جاهلی، رسانده اند (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۰؛ نجاشی، ص ۱۶۱؛ برای اختلاف نام اجداد دعبل نیز ← ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۴۵). یاقوت حموی (۱۹۹۳، ج ۳، ص ۱۲۸۴) بر آن است که در بیشتر منابع، قول نخست (انتساب به بُدیل صحابی) پذیرفته شده است. ابن قتیبه (۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، ج ۲، ص ۸۴۹) تصریح کرده که دعبل از خُزاعه* است. ابن کلبی نیز با قاطعیت او را از خزاعه می داند (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۵۲، ۱۵۸ـ۱۵۹). ابن عساکر (ج ۱۷، ص۲۷۰) نام همسرش را عالیه و نام کنیزش را غزال ذکر کرده است. در سروده های دعبل، نامهای سَلمی، سُلَیمی و سلامة دیده می شود (← دعبل خزاعی، ص ۵۵، ش ۱۶، بیت ۱، ۲، ۴، ص ۸۹، ش ۴۱، بیت ۱) که ممکن است از باب تغزل باشد نه نام همسرانش. دعبل چهار فرزند داشت به نامهای حسین و علی، که هر دو شاعر بودند، عبداللّه (امینی، ج ۲، ص ۳۸۶)، و احمد، که در زمان حیات دعبل از دنیا رفت و دعبل مرثیه ای برایش سرود (← دعبل خزاعی، ص۲۵۰، بیت۱).دعبل بسیار مهمان نواز بود (← همان، ص ۴۳، بیت ۲ـ۴، ۷، ص ۹۴، بیت ۲۵ـ۲۷). او به کرم خود فخر (← همان، ص ۶۵ـ۶۶، ش ۲۷، ص ۹۳، بیت ۲۴، ص ۹۹ـ۱۰۰، ش ۴۵، ص ۲۲۶، ش۱۸۰) و بخیلان را هجو می کرد (← ادامة مقاله).خاندان دعبل جملگی شاعر بودند؛ به تعبیر ابن رشیق (ج ۲، ص ۳۰۷)، دعبل از «بیوتات شعر» (خاندانهای شعری) بوده است. جدّ دعبل، رزین بن سلیمان، پدرش، علی و عمویش،داوود و بسیاری از خویشان وی از شاعران روزگار خود بوده اند (برای شرح حال و سروده های آنان ← ابن قتیبه، ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، ج ۲، ص ۸۴۳ ـ۸۴۸ ؛ ابن ابی طاهر، ص ۱۶۲؛ ابوالفرج اصفهانی، ج۱۰، ص ۴۸ـ۴۹، ج۲۰، ص ۱۵۲، ۱۷۱؛ خالدیان، ص ۱۵۳؛ ابن ندیم، ص ۱۸۳). ظاهراً دعبل از نوجوانی در مجالس درس و بحث کوفه شرکت می کرده است (ابن حجر عسقلانی، ۱۴۲۳، ج ۳، ص۴۲۰؛ شوقی ضیف، ۱۹۷۶الف، ص ۳۱۸).دعبل تا دوران جوانی در کوفه بود (سزگین، ج ۲، جزء۴، ص۹۰) تا اینکه به سبب شرارتی که کرده بود مجبور به ترک کوفه شد (برای تفصیل ← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۲۴، ۱۳۵ـ ۱۳۶). اشتر (۱۴۰۴، ص۴۰ـ۴۱) احتمال می دهد زمان خروج دعبل از کوفه، سال ۱۶۹ یا ۱۷۰ باشد، زیرا در این ماجرا از موسی بن عیسی عباسی، والی کوفه، نام برده شده است (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۳۵)؛ عیسی در آن سالها والی کوفه بود و دعبل در آن هنگام، ۲۱ سال داشت. سپس دعبل به بغداد رفت و در آنجا اقامت گزید. شاگردی دعبل نزد مسلم بن ولید، ملقب به صَریع الغَوانی*، شاعر بزرگ و از پایه گذاران بدیع در ادبیات عربی، حتمی است. ابوالفرج اصفهانی (ج۲۰، ص ۱۷۹) ضمن نقل حکایتی گفته که دعبل در نوجوانی شاگرد مسلم بوده و ما می دانیم که دعبل در نوجوانی در کوفه بوده است (قس بروکلمان، ج ۲، ص ۳۲ که گفته مسلم در بغداد می زیسته است؛ نیز ← د.اسلام، چاپ اول و د.ا.د.ترک، ذیل «دعبل»، که گفته اند دعبل در بغداد با مسلم آشنا شده است). ظاهراً هر دو شاعر با تنگدستی روزگار می گذراندند؛ دعبل پس از رفتن به دربار هارون الرشید (ﺣﮑ : ۱۷۰ـ۱۹۳) و برخورداری از عطایای وی، از فقر رهایی یافت (ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۷۹ـ۱۸۰؛ مرزُبانی، ۱۴۱۳، ص ۹۶).مسلم تا مدتی دعبل را از خواندن شعرش برای دیگران منع می کرد، ولی پس از چندی، با مشاهدة پختگی در یکی از قصیده هایش (← دعبل خزاعی، ص ۲۰۳ـ۲۰۵)، به او اجازه داد تا شعرش را بر دیگران عرضه کند (ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۵۷). این قصیده از سروده های مشهور دعبل است (نیز ← علم الهدی، قسم ۱، ص ۴۳۷) و بیتی که دعبل بدان شهره است و خود را فرزندِ (شناخته شده) آن می داند (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۵)، از ابیات همین قصیده است. ابونواس نیز دعبل را برای سرودن این قصیده تحسین کرد (← خطیب بغدادی، ج ۹، ص ۳۶۳). وقتی مغنیّان این قصیده را برای هارون الرشید خواندند، او به وجد آمد و نام شاعر را پرسید، گفتند دعبل خزاعی است، هارون او را به دربار فراخواند و به او صلة بسیار داد (ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۷۹ـ۱۸۰؛ مرزبانی، ۱۴۱۳، ص ۹۶). گفته شده که به احتمال زیاد، دعبل در سالهای ۱۷۹ تا ۱۹۳ به دربار هارون الرشید راه یافته است (← د.اسلام، چاپ دوم، ذیل «دعبل»)، ولی از نقل ابوالفرج اصفهانی (ج۲۰، ص :۱۷۹ «غلامٌ نَشَأ مِن خُزاعة») و ابن عساکر (ج ۱۷، ص :۲۶۰ «بعضُ اَحداثِ خُزاعة») برمی آید که دعبل به هنگام رفتن به دربار هارون، سن زیادی نداشته و جوان بوده است.عباس بن جعفر خزاعی یکی از ممدوحان دعبل بود (← دعبل خزاعی، ص ۱۲۶). فرزند عباس، فضل، نزد دعبل درس خواند و ادب آموخت (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۳۳). عباس بن جعفر، که با دستور هارون الرشید والی خراسان بود، دعبل را از ۱۷۳ تا ۱۷۵ به حکومت سِمِنجان، از نواحی طَخارستان، گمارد (یاقوت حموی، ۱۹۶۵، ذیل «سمنجان»؛ بروکلمان، ج ۲، ص ۳۹). سپس دعبل به بغداد بازگشت و در کَرْخ سکنا گزید (شوقی ضیف، ۱۹۷۶الف، ص ۳۱۹) و در محافلی ادبی با حضور ابونواس، مسلم بن ولید، و ابوالشّیص شرکت جست؛ محافلی که گاه با نقد ادبی همراه بود (ابن قتیبه، ۱۳۲۵، ص ۳۹۱؛ ابن عَبْدرَبّه، ج ۵، ص ۳۷۴ـ۳۷۶). بنابه گفتة ابوتمّام، دعبل همواره حرمت مسلم بن ولید را پاس می داشت، ولی زمانی که مسلم عهده دار دیوان برید در جرجان شد، به دعبل کم مهری کرد و دعبل هم او را هجو کرد (← ابوالفرج اصفهانی، ج ۱۹، ص ۴۵، ج۲۰، ص ۱۵۸؛ ابن شاکر کتبی، ص ۳۶۷؛ برای دیگر حکایتهای مسلم و دعبل ← ابوالفرج اصفهانی، ج ۱۹، ص ۴۶، ۴۷ـ۴۹).دعبل در ۱۹۸ به همراه برادرش، ابوالحسن علی، ابراهیم بن عبّاس صولی* به دیدار امام رضا علیه السلام در خراسان رفت و تا سال ۲۰۰ در آنجا ماند (نجاشی، ص ۲۷۷؛ امینی، ج ۲، ص ۳۶۶ـ۳۶۷)، اما می دانیم که سفر امام رضا علیه السلام به مرو در سال ۲۰۰ بود (← مسعودی، ج ۴، ص ۳۲۳ـ۳۲۴) و آن حضرت در ۲۰۱ ولایتعهدی مأمون را پذیرفت (← یعقوبی، ج ۲، ص ۴۴۸)؛ بنابراین احتمالاً سفر دعبل به خراسان برای دیدار آن حضرت در ۲۰۲ صورت گرفته است (← سزگین، ج ۲، جزء۴، ص۹۰؛ برای همراهان سفر وی ← ابن بابویه، ج ۲، ص ۱۴۲؛ علم الهدی، قسم ۱، ص ۴۸۳ـ۴۸۴؛ ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۵۴). پس از آن، دعبل عازم قم شد (برای ماجرای ورود دعبل به قم و درخواست مردم آنجا از وی برای دادن جامه امام رضا علیه السلام، که دعبل آن را برای سرودن قصیدة تائیة خود از امام دریافت کرده بود، به ایشان ← تائیة دعبل*). هنگام شهادت امام رضا در صفر ۲۰۳ (← مسعودی، ج ۴، ص ۳۲۴)، دعبل در قم بود و قصیدة مشهور رائیه را در آنجا سرود (ابن بابویه، ج ۲، ص ۲۵۱؛ نیز ← دعبل خزاعی، ص ۱۴۲ـ۱۴۶). مأمون نیز مضامین این قصیده را تأیید کرد (← مرزبانی، ۱۴۱۳، ص ۹۷ـ۹۸؛ مفید، ص ۳۲۴ـ۳۲۷؛ طوسی، ۱۴۱۴، ص ۱۰۰ـ۱۰۲). بنابراین، گفتة دولتشاه سمرقندی (ص ۲۳) که دعبل در سفر حضرت رضا به خراسان همراه و هم سخن ایشان بوده صحیح به نظر نمی رسد (نیز ← شوشتری، ج ۲، ص ۵۱۷ـ۵۱۸). البته دعبل پس از آنکه عبداللّه بن طاهر، سومین امیر طاهریان، در ۲۱۳ یا ۲۱۴ حاکم خراسان شد (← ابن اثیر، ج ۶، ص ۴۱۴؛ ابن خلّکان، ج ۳، ص ۸۴)، دوباره به خراسان سفر کرد (ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۴۷؛ ابن تغری بِردی، ج ۲، ص ۱۹۸؛ برای نمونه سروده های دعبل دربارة عبداللّه بن طاهر ← ابن عبدربّه، ج ۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱؛ خطیب بغدادی، ج ۹، ص ۳۶۲). دعبل همچنین در فصل بهار به ری سفر کرد (دربارة این سفر ← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۳۷). او در ۱۹۸ یا ۲۰۰ عازم سفر حج شد (← بروکلمان، ج ۲، ص ۳۹؛ د.ا.د.ترک، همانجا) و پس از گزاردن حج، به مصر رفت. در آن زمان، مطّلب بن عبداللّه خزاعی حاکم مصر بود و دعبل سروده هایی در مدح او گفته بود (← دعبل خزاعی، ص ۶۲، ش ۲۲، ص ۴۲۴ـ ۴۲۵، ش ۶۱). مطّلب دعبل را به امارت اَسْوان، منطقه ای در مصر علیا، گمارد. چندی بعد، مناسبات دعبل با مطّلب تیره شد، دعبل او را هجو کرد و از سِمَت خود برکنار شد (برای تفصیل ← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۵۹ـ۱۶۱).دعبل در ۲۰۱ به بغداد بازگشت؛ در این هنگام، برخی از عباسیان در غیاب مأمون، عمویش ابراهیم را به خلافت در بغداد برگزیده بودند. دعبل نیز ابراهیم و عباسیان را به شدت هجو کرد. بعدها که ابراهیم به نزد مأمون رفت، از وی خواست از دعبل انتقام گیرد، ولی مأمون از این کار سر باز زد (← ابن جَراح، ص ۲۱؛ طبری، ج ۸ ، ص ۶۶۱؛ صولی، اشعار، ص ۳۳؛ عمر فَرّوخ، ج ۲، ص ۲۸۵). بیشترین مدت اقامت دعبل در بغداد بود. وی به دمشق نیز سفر کرد و نوح بن عَمرو سَکْسَکی را مدح گفت (ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۴۵؛ صَفَدی، ج ۱۴، ص ۱۳). دعبل همچنین به حِمْص رفت و با عبدالسلام بن رغبان مشهور به دِیْکُالجِن*، شاعر نامی، ملاقات و گفتگو کرد (ابن رشیق، ج ۱، ص ۲۱۹ـ۲۲۰). دعبل بسیار سفر می کرد (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۳۶). یکی از سروده های او دربارة سفر مورد استشهاد قرار گرفته است (← زمخشری، ج ۳، ص ۷۱). مأمون نیز این سرودة دعبل را به هنگام سفر مایة آرامش خاطر خود می دانست (← ابوالفرج اصفهانی، ج ۲۰، ص ۱۵۳؛ ابن عدیم، ج ۷، ص ۳۵۲۲).دعبل قصیده ای سرود در پاسخ و نقض قصیدة کُمَیت بن زید اسدی که در هجو قحطانیان و ذکر فضائل بنی نِزار سروده بود (ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۰؛ برای ابیاتی از قصیدة کمیت ← کَشّی، ص ۹۸ـ۹۹؛ مسعودی، ج ۴، ص ۶۸ـ۶۹) مشتمل بر حدود شش صد بیت (← تَنّوخی، ج ۲، ص۱۴۰) که در آن، فضائل قحطان و قبایل یمن را برشمرد. ۲۸ بیت از این قصیده برجای مانده است (← دعبل خزاعی، ص ۲۵۳ـ۲۵۹). گویند دعبل پس از سرودن این قصیده، پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله و سلم را در خواب دید که او را از یادکردِ زشت کمیت نهی می فرمود (ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۰). البته دعبل در دفاع از سروده خود، این گونه نقیضه گوییها را از امور رایج در میان شاعران دانسته (← همان، ج ۱۷، ص ۲۶) که به هیچ وجه جنبة اعتقادی نداشته است، زیرا هر دو شاعر شیعه بوده اند (قس شوقی ضیف، ۱۹۷۶الف، ص ۳۲۳ که این سرودة دعبل را دلیل بر ضعف تشیع او دانسته است). به هرحال، دعبل با سرودن این قصیده در مخالفت با کمیت، جایگاه والای خود را نزد مردم از دست داد (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۲۳). ابوسعد مخزومی، شاعر هم روزگار دعبل، نیز به جانبداری از کمیت، دعبل را هجو کرد (← همانجا؛ برای دیگر هجویه هایی که ابوسعد مخزومی دربارة دعبل گفته است ← جاحظ، ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۹، ج ۱، ص ۲۶۲ـ۲۶۳؛ همو، ۱۳۶۷، ج ۳، ص۲۵۰ـ۲۵۱).ابوعبدالرحمان بکربن حمّاد تاهرتی دیگر شاعر هم روزگار دعبل بود که به دشمنی با او برخاست. او معتصم عباسی (ﺣﮑ : ۲۱۸ـ۲۲۷) را برضد دعبل برمی انگیخت تا اینکه ابوتمّامِ شاعر او را از این کار بازداشت (← ابن عذاری، ج ۱، ص ۱۵۳ـ۱۵۴). مروان بن ابی حَفْصه و فضل رَقاشی، از شاعران دربار بنی عباس، نیز به مخالفت با دعبل پرداختند (← دعبل خزاعی، ص۲۲۲ـ۲۲۳، ش۱۷۶، ۲۴۹، ش ۲۰۸، ص ۳۷۲ـ۳۷۳، ش۱۲). علی بن جَهْم* نیز دعبل را تکفیر و لعن می کرد (صولی، اخبار ابی تمّام، ص ۶۱). تشیع دعبل مهم ترین علت این دشمنی بوده است. قبیلة خزاعه در طول تاریخ به پیروی از اهل بیت علیهم السلام شهره بوده اند (← نصربن مزاحم، ص ۲۴۷؛ ابن ابی الحدید، ج۵، ص ۱۷۸) و دعبل را می توان سرسخت ترین شاعر دورة عباسی در گرایشهای شیعی دانست (حسن ابراهیم حسن، ج ۲، ص ۱۴۸).شاید دعبل مهم ترین شاعری باشد که اعتقاد خویش به تشیع را ابراز کرده و در سراسر زندگی خود در راه آن مبارزه کرده است (شوقی ضیف، ۱۹۷۶، ص ۹۳). سرودن قصیدة بلند تائیه در بیان مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و نفرین بر دشمنانشان، هم باعث شهرت دعبل شد (← ابن معتز، ص ۲۶۸) و هم تشیع او را آشکار ساخت (← تائیة دعبل*).سروده های دعبل دربارة فضائل و مناقب حضرت علی علیه السلام (برای نمونه ← ابن شهرآشوب، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص ۳۵، ۷۵، ۱۰۶) و مرثیه های او برای حضرت امامحسین (برای نمونه ← همان، ج ۴، ص ۱۳۷) و دیگر معصومان علیهم السلام (← دعبل خزاعی، فهرست، ذیل نامهای اهل بیت علیهم السلام؛ مسعودی، ج ۳، ص ۱۸۲) جلوه هایی از تشیع دعبل است. ازاین رو، در کتابهای رجال شیعه، دعبل را از اصحاب ائمه برشمرده و بر علو قدر او تصریح کرده اند (← کشّی، ص ۵۰۴ـ۵۰۵؛ نجاشی، ص ۱۶۲؛ طوسی، ۱۴۱۵، ص ۳۵۷؛ علامه حلّی، ص۷۰). از دیگر سو، گرایشهای شیعی دعبل باعث شد تا افرادی همچون حُصری قَیرَوانی (ج ۱، ص ۹۳) و ذَهَبی (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۱، ص ۵۱۹) او را از غُلات شیعه برشمرند (دربارة مراد از این تعبیر نزد ذهبی ← ذهبی، ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج ۱، ص ۵ـ۶). آنچه مایة شگفتی است گفتة ابوالعلاء مَعَرّی (۱۹۹۷، ص۴۲۰) است که شوقی ضیف (۱۹۷۶الف، ص ۳۲۱) نیز آن را تأیید کرده مبنی بر اینکه دعبل دین نداشته و تظاهر او به تشیع فقط برای کسب دارایی بوده است (قس شوقی ضیف، ۱۹۷۶ب، ص ۹۳ که دعبل را مهم ترین شاعر شیعه دانسته است) یا اینکه تشیع دعبل و هجو خلفا به سبب تمایلات سیاسی، شعوبی گری و ایران گرایی وی بوده (← محمد نبیه حجاب، ص ۳۰۲) که سخنی بی پایه است و در هیچ یک از منابع کهن اشاراتی بدان نشده است. از دیگر سو، دعبل با هجو خلفای عباسی و وزیران و کارگزاران آنها، به کسب درآمد و زندگی مرفه پشت کرد و عملاً خویشتن را در خطر کشته شدن قرار داد (← ادامة مقاله). خلفا و کارگزاران عباسی قصد داشتند از او انتقام بگیرند، زیرا دعبل شش خلیفة عباسی (هارون الرشید، امین، مأمون، معتصم، واثق، و متوکل؛ برای نمونه ← دعبل خزاعی، ص ۴۸ـ۵۱، ۱۱۸، ش ۶۸، ص ۲۵۱، بیت ۶ـ۱۰؛ حمداللّه مستوفی، ص ۳۲۲) و بسیاری از وزیران و کارگزاران آنان را هجو کرده بود (برای نمونه ← دعبل خزاعی، ص۵۸، ش۱۸، ص۱۱۳ـ۱۱۵، ش۱۱۲، ص ۱۷۶ـ۱۷۷، ش ۱۳۱، ص۲۶۸، ش۲۲۰). ازاین رو، او را شاعری بدزبان معرفی کرده اند (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۰) تا بدانجا که در د.ا.د.ترک (همانجا)، معرفی او با عبارت «گویندة هجویه های تند» آغاز می شود. ابوالعلاء معرّی نیز، که پیشتر به دشمنی او با دعبل اشارت رفت، گفته است که اگر روزگار به سخن آید، بسانِ ابن رومی*، شاعر، یا دعبل زبان به هجو مردم می گشاید (۱۴۰۳، ج ۲، ص۲۸۰). عباس محمود عَقّاد (ص ۱۲۸ـ۱۲۹) نیز ابن رومی و دعبل را از هجوگویانی برشمرده که هجوشان دلپذیر و بی تکلف است. شاید به همین سبب مأمون و معتصم عباسی با آنکه دعبل هجوشان می کرد، از شعر او لذت می بردند (← ابن ابی طاهر، ص ۱۵۹ـ۱۶۰؛ ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۱ـ ۱۲۲، ۱۴۰ـ۱۴۱؛ ابن عدیم، ج ۷، ص ۳۵۲۲). گفتنی است در منابع سدة سوم (آثار جاحظ، ابن قتیبه، ابن ابی طاهر و ابن معتز) از خباثت و بدزبانی دعبل هیچ ذکری به میان نیامده است و از سدة چهارم به بعد است که این تعابیر دربارة دعبل به کار رفته است (برای نمونه ← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۰).باید توجه داشت که هجوگویی (هِجا) از فنون رایج در ادبیات عربی بود و نمی توان شاعری یافت که به هجو نپرداخته باشد (تمیمی، ص ۱۵). در مجموعه های موضوعی شعر عربی نیز هجا جایگاه ویژه ای دارد (برای نمونه ← الحماسة*)؛ به گفتة ابن رَشیق (ج ۱، ص ۱۲۱)، محور تمام سروده های عربی مدح یا هجاست. دعبل نیز یکی از شاعران بزرگ روزگار خود است که از این مسئله مستثنا نبوده است؛ هجا با شعر دعبل به اوج رسید و شاید شجاعت دعبل در هجو خلفای هم روزگارش در ادبیات عربی بی نظیر باشد (مارون عَبّود، ص ۱۲۳ـ۱۲۴؛ حاوی، ص ۴۷۹؛ قَناوی، ص۱۰۶۰ـ۱۰۶۱). هجویه های دعبل فخامت خاصی دارد که او را از دیگر هجویه سرایان ممتاز می کند. همراه بودن هجوهای دعبل با تهکّم و تمسخر از ویژگیهای آنهاست (← حاوی، ص ۴۸۴، ۴۹۰؛ علی ابراهیم ابوزید، ص ۱۷۳ـ۱۸۱). دعبل کمتر و در موارد ضروری به هجو شاعران پرداخته و در آغاز کتاب خود دربارة شاعران (← ادامة مقاله)، تعرض به شاعران را نفی کرده است (آمِدی، ۱۳۶۳، ص ۱۶).دعبل از مردم روزگار خود در رنج بود؛ ازاین رو، زبانش گزنده بود و در برخی از بیتهایش، بدبینی آمیخته به ترس، که زاده اوضاع اجتماعی و اعتقادات شاعر است، دیده می شود (برای نمونه ← دعبل خزاعی، ص ۱۲۱، ش ۷۲، ص ۱۳۹ـ ۱۴۰، ش ۹۴؛ ابن عبدربّه، ج ۲، ص ۳۳۸). برخی از هجویه های دعبل در مذمت صفات زشت اخلاقی همچون بخل (← دعبل خزاعی، ص ۲۲۳ـ۲۲۴، ش ۱۷۷؛ سامی دَهّان، ص ۴۹)، ترس (← دعبل خزاعی، ص ۱۵۶، ش ۱۰۶)، دورویی (← همان، ص ۱۴۳، بیت ۱۲) و حسادت (← همان، ص ۱۸۱، ش ۱۳۵) است. همچنین دعبل افرادی را به سبب ویژگیهای ظاهری هجو کرده است (برای نمونه ← همان، ص ۱۴۹ـ۱۵۰، ش۱۰۰، ص ۲۲۴ـ۲۲۵، ش ۱۷۸). برخی از هجوها نیز از آنِ اهالی بعضی از قبایل و شهرهاست (برای نمونه ← همان، ص ۱۰۳ـ۱۰۴، ش ۴۹، ص ۲۱۴، ش ۱۶۶، ص ۲۸۸، ش ۲۳۸). ازجمله مطالبی که دربارة هجوهای دعبل گفته شده آن است که گاه افرادی هجو شده اند که پیشتر به دعبل صله داده بودند (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص۱۲۰، ۱۸۱)، اما این امر در میان شاعران رایج بوده است (← مرزبانی، ۱۹۶۵، ص ۴۱۴). ممکن است هجو در ظاهر برشمردن عیب دیگران باشد، اما به واقع شاعر به مشکلات اجتماع اشاره می کند و با هجو، قصد زدودن آنها را دارد. هجو خلفا و رؤسا نیز گامی برای اصلاح و تهذیب جامعه است (← شوقی ضیف، ۱۹۸۸، ص۲۰؛ مارون عبّود، ص ۱۲۳ـ۱۲۴). به علاوه دعبل، در جایگاه یک شاعر شیعه، در کنار دوستی اهل بیت علیهم السلام (تولّی) از دشمنان آنان نیز بیزاری (تبرّی) جسته است، زیرا دعبل خلفا را غاصب حقوق اهل بیت علیهم السلام و دشمنی با آنان را بر خود فرض می دانست (← امین، ج۶، ص۴۰۱؛ امینی، ج۲، ص۳۶۹؛ عباس محمود عقّاد، ص ۱۳۵ـ۱۳۶). ازدیگرسو، به سبب فساد دستگاه خلافت عباسی، هجو خلفا، وزرا و امرا در میان شاعران آن دوران رواج داشته است (برای نمونه ها ← تمیمی، ص۱۵۰ـ ۱۸۵).از نکات ظریف در هجویه های دعبل استفاده از بحرهای شعری کوتاه، مانند بحر مُجْتَثّ (مستفعلن فاعلاتن)، است تا این هجوها بین مردم گسترش یابد (اشتر، ۱۴۰۴، ص ۱۹۲؛ تمیمی، ص ۲۱۹ـ۲۲۰؛ برای بررسی تفصیلی اوزان عروضی هجویه های دعبل ← تمیمی، ص ۲۱۹ـ۲۲۶). هجویه های دعبل چند ویژگی سبکی دارند، از جمله تکرار برخی از الفاظ، به کارگیری صورخیال، واج آرایی، و استفاده از آرایه های ادبی (برای تفصیل ← تمیمی، ص۲۶۶ـ۳۱۹).دعبل در سروده های خود از مضامین قرآنی استفاده کرده است (برای نمونه ← دعبل خزاعی، ص ۴۹، بیت ۶، ص ۲۵۵، بیت ۱۲، ص ۲۵۷، بیت۲۰، ۲۱، ص ۳۳۶، بیت ۶). گفته ها و مسائل حِکْمی و اخلاقی نیز از مضامین سروده های اوست (برای نمونه ← همان، ص ۵۷ـ۵۸، ش ۱۷، ص ۱۸۱، ش ۱۳۵، ص ۱۹۹، ش ۱۵۴). دیگر ویژگی ارزشمند سروده های دعبل انعکاس مطالب تاریخی و رخدادهای اجتماعی است (برای نمونه ← ابن ابی طاهر، ص ۱۲۳؛ مسعودی، ج ۴، ص ۲۵۵؛ ابن خلّکان، ج ۱، ص۳۴۰ـ۳۴۱؛ دعبل خزاعی، ص۸۰ ـ۸۱ ، بیت ۹، ۱۲ـ۱۵، ۱۸، که دربارة جنگهای بدر و خیبر و جایگاه قبور اهل بیت علیهم السلام، ص ۱۷۵ـ۱۷۶، که دربارة بیعت ابراهیم بن مهدی عباسی، و ص ۲۱۵، ۴۳۲ـ۴۳۳، که دربارة برمکیان است). همچنین دعبل در مطلع برخی از قصیده ها، از مسائل معنوی و اهل بیت علیهم السلام یاد کرده است (برای نمونه ← دعبل خزاعی، ص ۹۶، ۳۱۵، ۳۲۴). نحوة استفادة دعبل از بحرهای مختلف شعری در بیان مقاصد گوناگون و مضامین مختلف درخور توجه است (← علی ابراهیم ابوزید، ص ۳۸۹؛ برای جدول عروضی سروده های دعبل ← همان، ص۳۹۰؛ برای مضامین و موضوعات غالب در شعر ← دعبل خزاعی، فهرست، ص ۵۸۳ـ۵۸۷). مدیحه ها و مرثیه های دعبل مملو از عاطفه، احساس و دردمندی است. وزن و قافیة آنها نغمه های موسیقایی آرام و دلنشینی دارد. مدیحه های او دربارة اهل بیت جزو بهترین سروده های او و بهترین شعرهای عربی است (حصری، ج ۱، ص ۹۳؛ فاخوری، ص ۷۳۹؛ عمر فرّوخ، ج ۲، ص ۲۸۶). شعر دعبل سخنی بی پرده، زنده و در نهایت بلاغت است (مارون عبّود، ص ۱۲۶؛ جرجی زیدان، ج ۱، جزء۲، ص ۳۷۸). مبرّد بر فصاحت دعبل سوگند یاد کرده است (← خطیب بغدادی، ج ۹، ص ۳۶۳؛ ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۵۲). صور خیال شعر او بسیار تأثیرگذار است؛ به گونه ای که شعرش را از شعر دیگر شاعران شیعی متمایز و ممتاز می کند (سامی دَهّان، ص ۴۹؛ شایب، ص ۲۳۳ـ۲۳۴).ابن رشیق (ج ۱، ص ۱۰۱) دعبل را هم ردیف ابونواس*، عباس بن اَحْنَف* و مسلم بن ولید دانسته است. گفتنی است که دعبل واسطة آشنایی ابونواس با مسلم بن ولید بوده است (← ابوالفرج اصفهانی، ج ۱۹، ص ۵۳). بحتری دعبل را برتر از استادش، مسلم، و سخن و شیوة او را نزدیک تر به سبک و سیاق عربی دانسته است (← همان، ج۲۰، ص ۱۳۶). به گفتة بُستانی (ج ۲، ص ۱۲۵)، چون دعبل به سبب فرار از حکومت عباسیان، از زندگی شهری به دور بود، طبعی روان داشت و سخنش به سخن عرب نزدیک تر می نمود (نیز ← فاخوری،ص۷۴۰). گفته شده که شعر عرب با سروده های دعبل پایان یافته است (ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۲۳). در منابع متعددی، از قدرت شاعری، لغت شناسی، و علم و دانش گسترده دعبل سخن گفته شده است (← همان، ج۲۰، ص ۱۲۰، ۱۵۱؛ ابن ماکولا، ج ۱، ص ۳۷۷؛ ابن بَسّام، ج ۱، قسم ۴، ص ۲۰۶؛ ابن شاکر کتبی، ص۳۶۴؛ یافِعی، ج۲، ص۴۵؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۲۳، ج ۳، ص ۴۱۹؛ جرجی زیدان، ج ۱، جزء۲، ص ۳۷۸). دربارة سروده های او گفته اند دارای معانی بدیع، ترکیبی متین، سبکی استوار، و اسلوبی توانمند است (← عمر فرّوخ، همانجا؛ عبدالحلیم عباس، ص ۱۵۸۷) یا ظریف، منسجم، نکو و روان است و در ضمن سادگی، آراسته به آرایه های ادبی است و موسیقی دل انگیزی دارد (بستانی، ج ۲، ص ۱۲۵؛ فاخوری، ص۷۴۰). ناقدان نیز شعر دعبل را ارزشمند و ممتاز ارزیابی کرده اند (← سزگین، ج ۲، جزء۴، ص۹۰؛ >دایرة المعارف ادبیات عربی< ، ذیل «دعبل بن علی الخزاعی»).به گفتة جرجی زیدان (ج ۱، جزء۲، ص ۳۷۸) و بستانی (همانجا)، اگر دعبل خلفا را هجو نمی کرد، شعرش زبانزد همگان و رایج می شد، لیک مردمان بر سیرة حاکمانشان هستند؛ ازاین رو، سروده های دعبل گمنام و ناشناخته مانده است. به گفتة عبدالحلیم عباس (همانجا)، اینکه بیشتر سروده های دعبل مفقود شده، عجیب نیست، زیرا چندین خلیفه را هجو کرده بود. بااین همه، بسیاری از مؤلفان در زمینه های مختلف، به اشعار دعبل استشهاد جسته اند (برای نمونه ← مسعودی، ج ۱، ص ۱۸۷ـ۱۸۸؛ حریری، ص۱۸۰؛ یاقوت حموی، ۱۹۶۵، ذیل «دیر هزقل»؛ نفیسی، ص ۴۶؛ ابن طباطبا، ص ۱۱۵، در مبحث حُسن تخلص؛ جرجانی، ص ۱۷۲، ۲۷۲، در مباحث تشبیه و تخییل؛ ابوتمّام، ص ۲۸۱؛ ابن قتیبه، ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، ج ۲، ص ۸۵۱ـ۸۵۲؛ مبرّد، ج ۲، ص ۹ـ۱۰، ج ۳، ص ۴۸، ۱۵۴، ۱۵۷، ۱۵۹، ۱۶۰؛ علم الهدی، قسم۱، ص۶۰۸، قسم ۲، ص۲۷۰؛ بکری، ج ۱، ص ۲۷۹، ج ۲، ص ۹۰۶؛ ابن ایدمر، ج ۱، ص۲۲۹، ۲۳۷، ج ۲، ص ۳۶۲، ۳۷۸؛ زوزنی، ج ۱، ص ۲۳۹ـ ۲۴۰، ج ۲، ص ۶۸، ۱۲۰). نام دعبل در سروده های فارسی نیز آمده است (← منوچهری، ص۵۸، ۷۳، ۱۳۱). یکی از نوآوریهای دعبل سروده ای در مدح حضرت علی علیه السلام در بحر رجز مجزوء است (متفعلن/ مفاعلن مستفعلن؛ ← ابن شهرآشوب، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص ۳۲۳، ج ۳، ص ۷۱). تنوع قافیه در این سروده پیش از دعبل سابقه نداشته و می توان آن را مقدمه ای برای سرودن اشعار موشَّح* (موشّحات) دانست (← عبدالمجید زَراقِط، ص ۱۶۷).دعبل افزون بر شاعری، راوی و نویسنده و ناقد نیز بوده است. ابن قتیبه (۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، ج ۱، ص ۴۳۶) مطالبی از دعبل دربارة جمیل و بُثَینَه نقل کرده است. ابوالعباس محمدبن یزید (مبرّد)، حَمدَوی شاعر، ابن مَهرویه، از راویان ادبی، و دیگران نیز از دعبل اشعار و مطالب ادبی روایت کرده اند (امینی، ج ۲، ص ۳۷۱؛ برای نمونه ← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۲۲ـ۱۲۵، ۱۳۱، ۱۴۵، ۱۵۳). دعبل اشعار بسیاری از دیگر شاعران نقل کرده است؛ بهترین گواه آن کتاب الورقة ابن جرّاح (متوفی ۲۹۶) است که تقریباً تمام مطالب آن برگرفته از کتاب مفقود دعبل دربارة شاعران است (علی ابراهیم ابوزید، ص ۶۹؛ برای نمونه ← ابن جرّاح، ص ۳، ۳۶، ۴۶، ۸۰ ، ۸۴). برخی از شاعران نیز از سروده های دعبل اقتباس و پیروی کرده اند. ابن رومی (ج ۴، ص ۱۴۴۵ـ۱۴۴۸) در قصیده ای ۶۲ بیتی، یکی از سروده های دعبل را با همان وزن و قافیه استقبال کرده است. ابوالعلاء معرّی* نیز از یکی از سروده های دعبل اقتباس کرده است (← ابن خلّکان، ج ۵، ص ۱۶؛ برای دیگر اقتباسها از سروده های دعبل ← مرزبانی، ۱۹۶۵، ص ۴۳۳؛ حصری، ج ۲، ص ۶۰۳ـ۶۰۴). به گفتة عباسی (ج ۲، ص ۱۸۵ـ۱۸۶)، یکی از سروده های دعبل (لاتعجَبی یا سَلْمَ مِن رَجُلٍ) سر زبانها افتاد و چندین شاعر مضمون آن را در سروده های خود به کار بردند؛ عباسی برخی از آنها را نقل کرده است. برخی از سروده های دعبل به شکل مَثل درآمده است. ثعالبی (۱۳۸۱، ص ۸۹ ـ۹۰، ۱۸۸، ۳۸۴) یازده بیت و نُوَیْری (ج ۳، ص ۹۱ـ۹۲) پنج بیت از این امثال را نقل کرده اند (نیز ← امین، ج ۶، ص ۴۲۴ـ۴۲۵؛ شوقی ضیف، ۱۹۷۶الف، ص ۳۲۳ـ۳۲۴؛ علی ابراهیم ابوزید، ص ۴۳۵ـ۴۴۲).دعبل در فن شعر و نقد آن نیز از سرآمدان روزگار خود بود (← شوقی ضیف، ۱۹۷۶الف، ص ۳۲۴). جملاتی که ابن رشیق (ج ۱، ص ۱۲۲) و ابن شاکر کتبی (ص ۳۶۸) از کتاب گمشدة دعبل دربارة ماهیت شعر و فنون و انواع آن نقل کرده اند، گواه این سخن است. نقد او بر سروده های دِیْکُالجِنّ (← ابن رشیق، ج ۱، ص ۲۱۹ـ۲۲۰) و شعر ابوتمّام* (← صولی، اخبار ابی تمّام، ص ۲۴۴؛ مرزبانی، ۱۹۶۵، ص ۳۷۳) و سروده های شاعران دیگر (← ابوالفرج اصفهانی، ج ۲۰، ص ۱۱۲ـ۱۱۳) از نمونه های نقادی اوست.دعبل راوی حدیث نیز بوده است. ابن عساکر (ج ۱۷، ص ۲۴۶ـ۲۴۷) اسامی کسانی را که دعبل از آنان روایت نقل کرده، به ضمیمة چند روایت، آورده است (برای نام دیگر افرادی که دعبل از آنان روایت می کرد ← ابن حجر عسقلانی، ۱۴۲۳، ج ۳، ص۴۲۰؛ امین، ج ۶، ص ۴۱۵؛ امینی، ج ۲، ص ۳۷۳ـ ۳۷۴). چند راوی نیز از دعبل احادیثی نقل کرده اند (برای نام آنان ← ابن ماکولا، ج ۴، ص۸۰؛ ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۴۶؛ امین، همانجا؛ امینی، ج ۲، ص ۳۷۴؛ برای اظهارنظر دربارة احادیث او در منابع اهل سنّت ← خطیب بغدادی، ج ۹، ص۳۶۰ـ۳۶۱؛ ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۴۸ـ۲۴۹). در منابع شیعی نیز احادیث او نقل شده است (برای نمونه ← کلینی، ج ۱، ص ۴۹۶؛ ابن بابویه، ج ۲، ص ۲۶۵ـ۲۶۶؛ قطب راوندی، ج ۲، ص ۵۸۹ـ۵۹۳، ۷۶۹ـ۷۷۰؛ نیز ← کتابهای رجال شیعه، مذکور در قسمت نخست مقاله). دعبل از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام بود (نجاشی، ص ۲۷۷؛ طوسی، ۱۴۱۵، ص ۳۵۷؛ ابن شهرآشوب، ۱۳۵۳، ص ۱۳۹) و محضر امام جواد و امام هادی علیهماالسلام را نیز درک کرده بود (← کلینی، همانجا؛ خویی، ج ۷، ص ۱۴۶؛ حِرْزالدین، ج۱، ص۲۸۸ـ۲۸۹).آثار دعبل عبارت اند از: ۱) دیوان اشعار، که به گفتة ذهبی (۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج ۱۱، ص ۵۱۹) و دولتشاه سمرقندی (ص ۲۳) مشتمل بر لطایف و قصاید مشهور بوده است. ابن ابی طاهر (متوفی ۲۸۰) گزیده ای از اشعار دعبل را جمع کرده (ابن ندیم، ص ۱۶۳ـ۱۶۴) و ابوبکر محمدبن یحیی صولی* (متوفی ۳۳۵) دیوان دعبل را در سیصد ورق گرد آورده است (همان، ص ۱۸۳). ظاهراً این دیوان تا سدة هفتم موجود بوده است، زیرا ابن عدیم (متوفی ۶۶۰) ابیاتی از دعبل آورده که در جای دیگری نیامده است (← دعبل خزاعی، مقدمة اشتر، ص ۷). نسخه ای از دیوان دعبل در سدة هفتم در کتابخانة حلب موجود بوده، ولی مفقود شده است (اشتر، ۱۴۰۴، ص ۲۳۴). البته قطعاتی از سروده های دعبل در کتابهای تراجم، تاریخ ادبیات و مجموعه های ادبی از سدة سوم به بعد نقل شده است.در دورة معاصر، کوششهایی برای گردآوری سروده های دعبل صورت پذیرفته است. محمد سماوی (متوفی ۱۳۷۰/ ۱۳۲۹ش) نسخه ای مشتمل بر حدود هزار بیت از سروده های دعبل را فراهم آورد و آنها را به دو قسمتِ مدیحه های دعبل دربارة اهل بیت علیهم السلام و مدیحه هایی دربارة دیگران تقسیم کرد. پس از درگذشت سماوی، محمدعلی یعقوبی آن نسخه را خرید و ابیات بسیاری بر آن افزود (آقابزرگ طهرانی، ج ۹، قسم ۱، ص ۳۲۷). سیدمحسن امین نیز، ضمن شرح احوال دعبل، مجموعه ای از اشعار او را در ۱۳۶۸ در دمشق به چاپ رساند (سزگین، ج ۲، جزء۴، ص ۹۲). عبدالکریم اشتر (۱۳۸۴، ص۴۹۰ـ۴۹۱) از دو مجموعه سماوی و امین انتقاداتی کرده است (نیز ← وائِلی، ص۲۳۰ـ۲۳۱). زولوندک مجموعه ای شامل شرح حال کوتاه دربارة دعبل و بخشهایی از سروده های او و ترجمة انگلیسی ۷۷۸ بیت از آنها را در ۱۹۶۱ (۱۳۴۰ش) در دانشگاه کنتاکی امریکا به چاپ رساند (سزگین، ج ۲، جزء۴، ص ۹۲ـ۹۳)؛ مستشرقانی نظیر واگنر و بلاشر بر این مجموعه، تعلیقات و استدراکهایی نگاشته اند (← همان، ج ۲، جزء۴، ص ۹۳). بعدها ابراهیم اَمْیونی کتاب زولوندک را با دو چاپ دیگر دیوان دعبل، چاپهای دُجَیلی و نجم (← ادامة مقاله)، مقایسه کرد و نسخة جدیدی از آن را در ۱۴۱۸ (۱۳۷۶ش) در بیروت به چاپ رساند. محمدیوسف نجم نیز حدود ۹۵۰ بیت از اشعار دعبل را در ۱۹۶۲ (۱۳۴۱ش) در بیروت چاپ کرد (سزگین، همانجا). عبدالکریم اشتر (۱۳۸۳، ص ۴۶۷ـ۴۸۰) چاپ نجم را نقد کرد و ایرادهای آن را برشمرد.دیگر چاپ دیوان دعبل از عبدالصاحب دُجَیلی است که آن را در ۱۹۶۲ (۱۳۴۱ش) در نجف اشرف به چاپ رساند. این دیوان را حیدر سهرابی به فارسی برگردانده و در ۱۳۹۱ش در تهران منتشر کرده است. اشتر (۱۳۸۴، ص ۴۹۱ـ۴۹۳) انتقادات فراوانی بر چاپ دجیلی وارد ساخت (نیز ← جندی، ص ۱۵۲). اما کامل ترین مجموعه اشعار دعبل را عبدالکریم اشتر در ۱۹۶۴ (۱۳۴۳ش) در دمشق به چاپ رسانید. وی اشعار منسوب به دعبل را در چهار بخش گرد آورد. بخش نخست شامل اشعاری بود که فقط به دعبل منسوب است نه به دیگری (← دعبل خزاعی، ص ۳۸ـ۲۸۸)، بخش دوم سروده هایی است که فقط در منابع شیعی آمده است (← همان، ص ۲۸۹ـ۳۵۷)، بخش سوم اشعاری است که هم به دعبل و هم به دیگران منسوب است(← همان، ص۳۶۰ـ۴۳۳)، و بخش چهارم شامل سروده هایی است که به نظر اشتر از دعبل نیست، ولی به او منسوب است (← همان، ص ۴۳۶ـ۴۶۲). این کتاب با مقدمه، تعلیقات و فهرستهای گوناگون، کوششی ارزشمند و مستند دربارة سروده های دعبل خزاعی است.۲) کتابی دربارة شرح حال شاعران از دورة جاهلی تا روزگار شاعر. این کتاب، که مفقود گشته، نامهای گوناگونی داشته (← ادامة مقاله) و حلقة اتصال میان طبقات الشعراء* ابن سَلّام جُمَحی (متوفی ۲۳۰) و الشعر و الشعراء* ابن قتیبه (متوفی ۲۷۶) بوده است. این کتاب باتوجه به مناسبات دعبل با افرادی همچون ابن زَیّات (متوفی ۲۳۳) و ابن ابی دُؤاد (متوفی ۲۴۰)، ممکن است به سبب پرداختن به شاعران هم دورة دعبل شایان توجه باشد (د.اسلام، چاپ دوم، همانجا). این کتاب در قیاس با اثر ابن سلّام جمحی اطلاعات نسبتاً بیشتری از شاعران مُحدَث (مولّد*) به دست می داده است (>دایرة المعارف ادبیات عربی<، همانجا). ابن جراح نام آن را کتاب الشعراء ذکر کرده، ولی نام طبقات الشعراء نیز بر آن اطلاق شده است (← ابن ندیم، ص ۱۸۳؛ نجاشی، ص ۱۶۲؛ ابن رشیق، ج ۱، ص ۱۱۳؛ یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ج ۳، ص ۱۲۸۷). ثعالبی (۱۳۲۴، ص ۲۶) آن را «کتابی در مدح شاعران» معرفی کرده و خطیب بغدادی (ج ۵، ص ۲۳۷) آن را با عبارت «کتابی که در آن نام شاعران گرد آمده» وصف کرده است. ابن ماکولا (ج ۴، ص۸۰) نیز نام آن را «کتاب فی الشعراء» ذکر کرده است. ظاهراً دعبل این کتاب را براساس شهر و دیار شاعران تقسیم بندی و تبویب کرده بود، زیرا آمدی (۱۳۸۱، ص ۸۹، ۱۷۳، ۲۵۴) مطالبی از آن را با نامهای شعراء بغداد، شعراءالیمامة و شعراءالبصرة آورده است. از ویژگیهای مهم این کتاب آن بوده که شرح حال شاعران دورة جاهلیت تا روزگار دعبل را دربر می گرفته است (برای نمونه ← ابن خلّکان، ج ۵، ص ۹۴، ج ۷، ص۲۰). در این کتاب، از شاعران گمنام نیز یاد شده بوده است (برای نمونه ← ابن جرّاح، ص ۵۳، ۸۵؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۳۲۸، ج ۱، ص ۶۹). ظاهراً این کتاب مقدمه ای داشته که دعبل در آن نظر خود دربارة فن شعر و نقد آن را بیان کرده بوده است (برای نقل بخشهایی از آن مقدمه ← آمدی، ۱۳۶۳، ص ۱۶؛ ثعالبی، ۱۳۲۴، ص ۲۶؛ ابن رشیق، ج ۱، ص ۱۲۲؛ ابن خلّکان، ج ۲، ص ۲۶۹). بسیاری از نویسندگان پس از دعبل از این کتاب نفیس (← شوقی ضیف، ۱۹۷۶الف، ص ۳۲۴) بهره برده اند (← مقدسی، ج ۶، ص ۱۲۳؛ ابوالفرج اصفهانی، ج ۳، ص ۱۹۴ـ۱۹۵، ج ۵، ص ۲۰۳ـ۲۰۴، ج ۱۴، ص ۲۶۴، ۲۶۸؛ مرزبانی، ۱۳۷۹، ص ۱۶۹؛ ابن رشیق، ج ۲، ص ۳۰۷). محمد جبار مُعَیبِد متنهای باقیمانده از کتاب دعبل را گردآوری کرده است (← المورد، ج ۶، ش ۲، صیف ۱۹۷۷، ص ۱۱۳ـ۱۱۵). گویا زولوندک نیز قصد این کار را داشته یا بدان جامة عمل پوشانده است (← اشتر، ۱۴۰۴، ص ۲۳۳، پانویس ۵). نسخه ای از کتاب طبقات الشعراء دعبل تا سدة هفتم در کتابخانة حلب موجود بوده، اما بعد از آن، مفقود شده است (← همان، ص ۲۳۴).۳) کتابی که حمزه اصفهانی (ج ۱، ص ۱۱۳) و ابن ندیم (ص ۱۸۳) از آن با نام الواحدة یاد کرده اند و نجاشی (ص ۱۶۲) نام کامل آن را الواحدة فی مثالب العرب و مناقبها ذکر کرده است. از محتوای مطالب این کتاب اطلاعاتی در دست نیست. حمزه اصفهانی (همانجا) مطالبی را از آن دربارة وجه تسمیة مُزَیقیاء، لقب عمروبن عامربن ماءالسماء، پادشاه یمن، نقل کرده است. شاید علت ازبین رفتن این کتاب آن باشد که بخشی از آن دربارة معایب عرب بوده است.۴) کتابی منسوب به دعبل با عنوان کتاب فیه وصایا الملوک مِن وُلْد قَحطان بن هودالنبی (ع) در ۳۸ ورق دربارة تاریخ پادشاهان یمن. ظاهراً این کتاب نوشتة وَشّاء یا اَصْمَعی بوده و به اشتباه به دعبل منسوب شده است (← اشتر، ۱۴۰۴، ص ۲۳۵؛ سزگین، ج ۲، جزء۴، ص ۹۳ـ۹۴).گویند دعبل در پایان عمر خود، به سبب هجو معتصم عباسی، به مصر و از آنجا به سودان در مغرب گریخته است و در همانجا در ۲۲۰ درگذشته و در زُوَیْله به خاک سپرده شده است (ابن رشیق، ج ۱، ص ۷۲؛ یاقوت حموی، ۱۹۶۵، ذیل «زویلة»؛ صفدی، ج ۱۴، ص ۱۳). این گفته صحیح نیست. دعبل در زمان خلافت متوکل عباسی (ﺣﮑ : ۲۳۲ـ۲۴۷) درگذشته است، زیرا پس از آنکه به دستور متوکل قبر امام حسین علیه السلام را تخریب کردند (← سیوطی، ص ۳۴۷؛ حائر حسینی*)، دعبل (ص ۳۳۷ـ۳۳۸، ش ۱۱) هجویه ای دربارة متوکل سرود. پس از هجو متوکل یا هجو مالک بن طَوْق تَغْلِبی، از کارگزاران بنی عباس، دعبل به بصره گریخت، ولی اسحاق بن عباس، والی بصره، دعبل را به زندان افکند و بی توجه به کهنسالی دعبل، او را به شدت شکنجه داد. دعبل پس از رهایی از زندان، به اهواز (خوزستان) گریخت. مالک بن طوق به فردی ده هزار درهم داد و او را مأمور قتل دعبل کرد، او نیز دعبل را تا شوش تعقیب و در آنجا وی را مسموم کرد. برخی مکان کشته شدن دعبل را طیب، مابین واسط و اهواز، می دانند. گویند در همان منطقه یا در شوش به خاک سپرده شده است (← ابوالفرج اصفهانی، ج۲۰، ص ۱۸۵ـ۱۸۶؛ ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۷۷؛ ابن خلّکان، ج ۲، ص۲۷۰؛ ابن شاکر کتبی، ص ۲۶۸). آرامگاه دعبل خزاعی اینک در شوش زیارتگاه است (← حرزالدین، ج ۱، ص ۲۸۸). ذهبی در یکجا (۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، ج ۲، ص ۲۷) درگذشت دعبل را پس از سال ۲۴۰ در نود سالگی دانسته و در جایی دیگر (۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج ۱۱، ص ۵۱۹)، ۲۴۶ را سال درگذشت او ذکر کرده است. برخی منابع، درگذشت وی را در ۲۳۵، ۲۴۴ و ۲۴۵ دانسته اند (← نجاشی، ص ۲۷۷؛ یافعی، ج ۲، ص ۱۴۵؛ شوقی ضیف، ۱۹۷۶الف، ص ۳۲۳)، ولی قول مشهور که در بیشتر منابع یاد شده، همان ۲۴۶ است (← خطیب بغدادی، ج ۹، ص ۳۶۴؛ ابن عساکر، ج ۱۷، ص ۲۷۷؛ ابن عدیم، ج ۷، ص ۳۵۳۱؛ یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ج ۳، ص ۱۲۸۷).گویند چون زمان مرگ دعبل فرا رسید، کاغذی برگرفت و اشعاری متضمن توحید پروردگار، نبوت پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم و وصایت حضرت علی علیه السلام بر آن نگاشت و وصیت کرد آن اشعار را با او در کفن پیچند تا باعث آمرزش او شوند. برخی این ابیات را روی سنگ قبرش دیده و گزارش کرده اند (← ابن بابویه، ج ۲، ص ۲۶۷؛ ابوالفتوح رازی، ج ۴، ص ۲۲۹؛ شوشتری، ج ۲، ص ۵۲۶). بحتری پس از مرگ دعبل و ابوتمّام، مرثیه ای برای آن دو سرود و در بیت پایانی آن به مدفن آن دو (مدفن ابوتمّام در موصل و مدفن دعبل در اهواز) اشاره کرد (← صولی، اخبار ابی تمّام، ص ۲۷۴ـ۲۷۵؛ ابن رشیق، ج ۱، ص ۷۲ـ۷۳). این سرودة بحتری به لحاظ تاریخی بسیار ارزشمند است.دربارة دعبل آثار مستقلی نیز نگارش یافته است. سخاوی (ج ۳، ص ۱۲۶۷) گفته که مرزبانی اخبار دعبل خزاعی را گرد آورده بود. شاید مراد سخاوی کتاب اخبار شعراءالشیعة مرزبانی باشد که به دست ما رسیده و اگر کتاب دیگری بوده، جزو آثار مفقود شده است. در منابع کهن، مفصّل ترین شرح حال دعبل در کتاب الاغانی ابوالفرج اصفهانی (ج۲۰، ص ۱۱۹ـ۱۸۶) آمده که منبع بسیاری از نوشته های بعدی دربارة دعبل است. دیگر آثار مستقل دربارة دعبل، افزون بر کتاب دعبل الخزاعی سیدمحسن امین که پیشتر بدان اشارت رفت، عبارت اند از: دعبل الخزاعی از جرجس کنعان (بغداد ۱۳۶۸)، دعبل بن علی الخزاعی از علی خزاعی (نجف ۱۳۸۴)، حیاة دعبل الخزاعی از بدر مقداد (دمشق ۱۹۵۴)، ثلاثة من الاَعلام: شریف رضی، دعبل، عکاشة از خلیل رشید (نجف ۱۹۵۵)، دعبل بن علی الخزاعی از علی عبد عیدان (نجف ۱۹۶۵). غالب این نویسندگان به نقل گفته های پیشینیان بسنده کرده و به تحقیق و تحلیل علمی نپرداخته اند، اما کتاب ارزشمندی که دربارة زندگانی دعبل نگاشته شده، دعبل بن علی الخزاعی: شاعر آل البیت از عبدالکریم اشتر است که در اصل، رسالة دکتری وی در دانشگاه عین شمس قاهره در ۱۳۴۱ش/ ۱۹۶۲ بوده است (← معجم الشعراء العباسیین، ص ۱۷۱). عبدالصاحب دُجَیلی (ج۴۰، ص ۳۳۴ـ۳۴۴) آن را معرفی و نقد کرده است. پایان نامه هایی نیز در مقاطع فوق لیسانس و دکتری در دانشگاههای کشورهای عربی دربارة زندگانی و اشعار دعبل خزاعی نوشته شده است (معجم الشعراء العباسیین، همانجا).

منابع : آقابزرگ طهرانی؛ حسن بن بشر آمِدی، الموازنة بین ]الطائیین[ ابی تمام... و البحتری، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید ]بیروت ?۱۳۶۳/ ۱۹۴۴[؛ همو، المؤتلف و المختلف، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن ابی طاهر، کتاب بغداد، چاپ محمد زاهد کوثری، ]قاهره[ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹؛ ابن اثیر؛ ابن اَیْدْمُر، کتاب الدر الفرید و بیت القصید، ج ۱ و ۲، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیة استانبول، مجموعة فاتح، ش ۳۷۶۱، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛ ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش؛ ابن بَسّام، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ۱۹۷۹؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ?] ۱۳۸۳[ ـ۱۳۹۲/ ?] ۱۹۶۳ [ـ۱۹۷۲؛ ابن جرّاح، الورقة، چاپ عبدالوهاب عزام و عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۹۵۳؛ ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، مصر ۱۳۲۸، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ همو، لسان المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲؛ ابن خلّکان؛ ابن دُرَید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸؛ ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ ابن رومی، دیوان، ج ۴، چاپ حسین نصار، قاهره ۱۹۷۷؛ ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ و فیه من سنة ۲۱۹ ﻫ الی ۲۵۰ ﻫ ، چاپ عفیف نایف حاطوم، عالیه، لبنان ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶؛ ابن شهرآشوب، کتاب معالم العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳؛ همو، مناقب آل ابی طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش؛ ابن طباطبا، عیارالشعر، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام، قاهره ۱۹۵۶؛ ابن عبدربّه، کتاب العقد الفرید، چاپ احمد امین، احمد زین، و ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۳۵۹ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۰ـ۱۹۴۹؛ ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت ?] ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸[؛ ابن عذاری، البیان المُغرِب فی اخبار الاندلس و المَغرِب، ج ۱، چاپ ژ. س. کولن و ا. لوی ـ پروونسال، بیروت ۱۹۸۳؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛ ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، چاپ احمد محمد شاکر، ]قاهره[ ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۶ـ۱۹۶۷؛ همو، کتاب الاشربة (صحف منسیة)، در المقتبس، چاپ ارتورکی، ج ۲، ش ۷ (رجب ۱۳۲۵)؛ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶؛ ابن معتز، طبقات الشعراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، ]قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶[؛ ابن منظور؛ ابن ندیم (تهران)؛ ابوالعلاء مَعرّی، رسالة الغفران، چاپ عایشه عبدالرحمان بنت الشاطی، قاهره ] ۱۹۹۷[؛ همو، لزوم مالایلزم: اللزومیات، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛ ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش؛ ابوالفرج اصفهانی؛ حبیب بن اوس ابوتمّام، دیوان الحماسة، به روایت موهوب بن احمد جوالیقی، چاپ عبدالمنعم احمد صالح، بغداد ۱۹۸۰؛ عبدالرحمان بن ابراهیم اربلی، خلاصة الذهب المسبوک: مختصر من سیرالملوک، چاپ مکی سیدجاسم، بغداد ]بی تا.[؛ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج ۳، چاپ عبدالحلیم نجار، قاهره ]بی تا.[؛ عبدالکریم اشتر، «ثلاث مجموعات من شعر دعبل الخزاعی: دراسة نقدیة»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۳۹، ش ۳ (صفر ۱۳۸۴)؛ همو، دعبل بن علی الخزاعی: شاعر آل البیت، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛ همو، «شاعر آل البیت دعبل بن علی الخزاعی، دراسة نقدیة لآخر المجموعات من شعره، صنعة محمد یوسف نجم»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۳۸، ش ۳ (صفر ۱۳۸۳)؛ امین؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۲، بیروت ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ] ۱۹۷۴[؛ بطرس بستانی، ادباء العرب، بیروت ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰؛ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، سمط اللالی، چاپ عبدالعزیز میمنی، ]قاهره [۱۳۵۴/ ۱۹۳۶؛ قحطان رشید تمیمی، اتجاهات الهجاء فی القرن الثالث الهجری، بیروت: دارالمسیرة، ]بی تا.[؛ مُحَسّن بن علی تَنّوخی، نشوارالمحاضرة و اخبارالمذاکرة، چاپ عبود شالجی، بیروت ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳/ ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳؛ عبدالملک بن محمد ثعالبی، التمثیل و المحاضرة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱؛ همو، اللطائف و الظرائف و الیواقیت فی بعض المواقیت، قاهره ۱۳۲۴؛ عمروبن بحر جاحظ، البیان و التبیین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بیروت ?] ۱۳۶۷/ ۱۹۴۸[؛ همو، کتاب الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ?] ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹[، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی، کتاب اسرار البلاغة، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۵۴؛ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۸۳؛ احمد جندی، «]حول[ دیوان دعبل بن علی الخزاعی»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۳۸، ش ۱ (شعبان ۱۳۸۲)؛ ایلیا حاوی، فنّ الهجاء و تطوره عندالعرب، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸؛ محمد حرزالدین، مراقدالمعارف، چاپ محمدحسین حرزالدین، نجف ۱۳۹۱/۱۹۷۱، چاپ افست قم ۲۰۰۷؛ قاسم بن علی حریری، درّة الغوّاص فی اوهام الخواص، چاپ هاینریش توربکه، لایپزیگ ۱۸۷۱، چاپ افست بغداد ]بی تا.[؛ حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام: السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، ج ۲، قاهره ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابراهیم بن علی حصری، زهرالآداب و ثمر الالباب، چاپ علی محمد بجاوی، ]قاهره[ ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده؛ حمزة بن حسن حمزه اصفهانی، الدرة الفاخرة فی الامثال السائرة، ج ۱، چاپ عبدالمجید قطامش، قاهره ] ۱۹۷۱[؛ خالدیان، کتاب التحف و الهدایا، چاپ سامی دهان، قاهره ۱۹۵۶؛ خطیب بغدادی؛ خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵؛ خویی؛ عبدالصاحب دُجَیلی، «ملاحظات و تعلیقات علی دعبل بن علی الخزاعی، تألیف عبدالکریم الاشتر»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج۴۰، ش ۱ (شعبان ۱۳۸۴)؛ دعبل خُزاعی، شعر دعبل بن علی الخزاعی، چاپ عبدالکریم اشتر، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۹/ ۱۹۰۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ش؛ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛ همو، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ محمودبن عمر زمخشری، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، چاپ سلیم نعیمی، بغداد ]بی تا.[، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛ عبداللّه بن محمد زوزنی، حماسة الظرفاء من اشعار المحدثین و القدماء، چاپ محمد بهی الدین بن محمد سالم، قاهره ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹؛ سامی دَهّان، الهجاء، ]قاهره ۱۹۵۸[؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الجواهر و الدرر فی ترجمة شیخ الاسلام ابن حجر، چاپ ابراهیم باجس عبدالمجید، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹؛ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۲، جزء۴، نقله الی العربیة عرفه مصطفی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تاریخ الخلفاء، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، ]قاهره[ ۱۳۷۸/ ۱۹۵۹؛ احمد شایب، تاریخ الشعر السیاسی الی منتصف القرن الثانی، بیروت ?] ۱۹۷۶[؛ نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۷۷ش؛ شوقی ضیف، العصر العباسی الاول، قاهره ] ۱۹۷۶الف[؛ همو، فصول فی الشعر و نقده، ]قاهره ۱۹۸۸[؛ همو، الفن و مذاهبه فی الشعر العربی، قاهره ] ۱۹۷۶ب[؛ صفدی؛ محمدبن یحیی صولی، اخبار ابی تمّام، چاپ خلیل محمود عساکر، محمد عبده عزام، و نظیرالاسلام هندی، بیروت ]بی تا.[؛ همو، اشعار اولاد الخلفاء و اخبارهم من کتاب الاوراق، چاپ هیورث دن، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴؛ همو، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ عباس محمود عقّاد، مراجعات فی الآداب و الفنون، بیروت ۱۹۶۶؛ عبدالرحیم بن احمد عباسی، معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، ]قاهره[ ۱۳۶۷/ ۱۹۴۷، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ عبدالحلیم عباس، «دعبل الخزاعی الشاعر المتمرد»، الرسالة، ش ۲۲۱ (۱۳۵۶)؛ عبدالمجید زَراقِط، دراسات فی التراث الادبی، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامة الحلی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛ علی بن حسین علم الهدی، امالی المرتضی : غررالفوائد و درر القلائد، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴، چاپ افست تهران ]بی تا.[؛ علی ابراهیم ابوزید، الصورة الفنیة فی شعر دعبل بن علی الخزاعی، قاهره ۱۹۸۱؛ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵؛ حنا فاخوری، الجامع فی تاریخ الادب العربی: الادب القدیم، بیروت ۱۹۸۶؛ سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹؛ عبدالعظیم علی قناوی، «دعبل الشاعر الشجاع الوفی»، الرسالة، ش۶۹۰ (۱۳۶۵)؛ محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ]تلخیص [محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛ کلینی؛ مارون عَبّود، الرؤوس، بیروت ۱۹۵۹؛ محمدبن یزید مبرّد، الکامل، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ]قاهره ?۱۳۷۶/ ۱۹۵۶[؛ محمد نبیه حجاب، مظاهر الشعوبیة فی الادب العربی حتی نهایة القرن الثالث الهجری، ]قاهره[ ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱؛ محمدبن عمران مرزُبانی، اخبار شعراءالشیعة، چاپ محمدهادی امینی، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ همو، معجم الشعراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۳۷۹/۱۹۶۰؛ همو، المُوَشَّح: مآخذ العلماء علی الشعراء فی عدة انواع من صناعة الشعر، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ معجم الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰؛ محمدبن محمد مفید، الامالی، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲؛ احمدبن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ﺑ رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛ سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران ۱۳۳۶ش؛ احمدبن عبدالوهاب نُوَیری، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره ] ۱۹۲۳[ـ۱۹۹۰؛ ابراهیم وائلی، «دعبل الخزاعی تألیف السید محسن الامین»، الرسالة، ش ۸۶۸ (۱۳۶۹)؛ عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان، حیدرآباد، دکن ۱۳۳۷ـ۱۳۳۹، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۰؛ یاقوت بن عبداللّه یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛ همو، کتاب معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛ یعقوبی، تاریخ؛EI۱, s.v. "Di‘bil" (by A. Schaade); EI۲, s.v. "Di‘bil" (by L. Zolondek); Encyclopedia of Arabic literature, ed. Julie Scott Meisami and Paul Starkey, London: Routledge, ۱۹۹۸, s.v. "Di‘bil ibn ‘Alī al-Khuzā‘ī, Abū ‘Alī" (by G. J. H. Van Gelder); TDVİA, s.v. "Di‘bil" (by Hüseyn Elmalı).