دشت کویر/ کویر نمک/ کویر نمکزار، یکی از وسیع‌ترین نمکزارهای جهان در نیمة شمالی و مرکز ایران. این دشت به مساحت تقریبی 077،60 کیلومترمربع از نظر وضع اقلیمی و جغرافیایی یکپارچه نیست و خود از کویرهایی کوچک تشکیل شده‌است، از جمله کویر دامغان و کویر حاج‌علی‌قلی در شمال، کویر توران در مشرق، کویر قم در مغرب (← کلینسلی ، ص 71ـ144؛ نقشه کامل ایران امروز).بخش اعظم دشت کویر در محدودة استان سمنان و قسمتهایی از آن در جنوب استان تهران، مشرق استان قم، شمال استانهای اصفهان و یزد و مغرب استانهای خراسان شمالی، رضوی و جنوبی واقع است (← نقشة جمهوری اسلامی ایران؛ ) اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 32).دشت کویر به علت تبخیر آب و خشک شدن دریایی وسیع یا کاسته شدن وسعت آن دریا پدید آمده و وجود دریاچة نمک را، که از قطبهای حرارتی زمین محسوب می‌شود، می‌توان از شواهد این فرضیه شمرد. امروزه از این نواحیِ خشک‌شده، که به صورت حوضه‌های تبخیری درآمده‌اند، هر سال گچ، نمک و سایر املاح استخراج می‌شود. این املاح تجدیدپذیر است و برخلاف معادن موجود در کوهها تمام‌شدنی نیست (درویش‌زاده، ص 394؛ کلینسلی، ص10ـ11، 103، 135؛ نیز ← کردوانی، 1373ـ 1375ش، ج1، ص56، ج2، ص128ـ132، 152ـ154).عامل دیگر تشکیل‌دهندة دشت کویر بارش کم و تبخیر و تعرق زیاد است. در چنین مناطقی معمولاً سالانه کمتر از پنجاه میلیمتر باران می‌بارد و به دلیل شرایط آب و هوایی (گرم، خشک و تبخیر زیاد) سطح آب شور زیرزمینی بالا می‌آید. دمای دشت کویر در تابستان به ْ50 و گاهی اختلاف دما در شب و روز به ْ70 می‌رسد که موجب بالا آمدن املاح خاک، تا نزدیک سطح خاک، می‌شود (← کردوانی، 1373ـ1375ش، ج 1، ص 3ـ9، 15). هوای دشت کویر در زمستان سرد گاه همراه با ریزش تگرگ و برف است؛ چنان‌که هدین ، که در زمستان 1323 به کویر سفر کرده بود، برخلاف انتظارش با مه مرطوب و باد و ریزش تگرگ و برف مواجه شد (← ص 191، 200، 218؛ برای گزارش مفصّل سفر هدین به دشت کویر ← همان، ص158ـ 413؛ نیز ← کردوانی، 1373ـ1375ش، ج 1، ص 2ـ4، 6). خاک‌شور (سولونچاک) یکی از مشخصات کویر است که به سبب نمکهای محلول حاصل می‌گردد. مقدار املاح این نوع خاک در کویرهای شور از یک درصد و هدایت الکترونیکی آن از شانزده میلی‌موز (واحد اندازه‌گیری املاح خاک) بیشتر است (کردوانی، 1373ـ1375ش، ج 2، ص 84 ـ88؛ همو، 1389شالف، ص194ـ 196؛ همو، 1389شب، ص 33ـ36). قطعات سیاهرنگی در حواشی کویر وجود دارد که ساکنان آنجا آن را سیاه‌کویر می‌نامند. خاک این کویرها چون سُدْیُمی یا قلیایی است، برای رشد گیاهان زراعی مناسب نیست (همو، 1373ـ 1375ش، ج 2، ص 88 ـ93؛ برای چگونگی تشکیل خاکهای سولنتز یا خاکهای سدیمی ← همان، ج 2، ص 88 ـ97؛ همو،1389شالف، ص 298ـ300؛ همو، 1389ش ب، ص 33ـ39).جاری شدن آب‌شور در دشت کویر از دیگر عوامل گسترش دشت کویر است. به علت وجود گنبدها یا کوههای نمکی و زمینهای تحت‌تأثیر نمک در قسمت شمالی و شرقی آن، به هنگام بارندگی و جاری شدن آب، رودهای موقت و فصلی شور می‌شوند، چنان‌که رودهای دائمی مانند جاجرود* و حَبله‌رود* نیز در مسیر حوضه از شیرینی به شوری می‌گرایند. در فصلهای بارندگی، در دشت کویر یا حاشیه‌های آن باتلاقهای خطرناکی پدید می‌آید که پس از خشک شدن، مواد نمکی متبلور به‌جا می‌گذارند (همو، 1373ـ1375ش، ج 1، ص 162ـ167؛ همو،1389شالف، ص 298ـ299؛ نیز ← همو، 1383ش، ج 1، ص 136ـ140؛ هدین، ص200). وزش باد، که از عوامل مؤثر در شکل‌گیری و گسترش کویر است، در مغرب دشت کویر (شهرستان ورامین) محسوس‌تر است. بادهای شدید موجب حرکت شنها، تشکیل تلها و جابه‌جایی ریگها می‌گردد و برای مسافران کویر و آبادیهای حاشیة دشت خطرهای بسیاری ایجاد می‌کند (← کردوانی، 1373ـ1375ش، ج 2، ص 231ـ232؛ همو، 1389شب، ص 116ـ117).دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز و کوههای واقع در تفرش، کاشان، انارک، جَندَق تا سبزوار آب و هوای ویژه‌ای به نام آب و هوای کویری و بیابانی یا حاشیه کویر به‌وجود آورده‌اند. این دشت وسیع به لحاظ وجود یا نبود پوشش گیاهی به سه منطقه تقسیم می‌شود: 1) هستة مرکزی که کاملاً گرم، خشک، نمکزار و فاقد هرگونه حیات گیاهی و جانوری است و به دلیل دشواری گذر از آن ناشناخته مانده‌است؛ 2) اطراف هستة مرکزی که جزو مناطق گیاهدار با گیاهان سازگار با خاک شور یا مراتع کویری است و برای چرای حیوانات وحشی مانند آهو مناسب است؛ 3) منطقة حاشیة کویر مانند دشت گرمسار (خوار) و دشت دامغان که با وجود شوری خاک و آب، کشاورزی در آنجا انجام می‌شود و محصولاتی مانند صیفی‌جات و پسته از مهم‌ترین تولیدات زراعی آن به‌شمار می‌رود (همو، 1373ـ1375ش، ج 2، ص 153ـ154، 202، 207، 210؛ کلینسلی، ص 106؛ نیز ← نقشة کامل ایران امروز). حاشیة دشت کویر در سالهای نخست سدة چهاردهم یکی از تأمین‌کننده‌های سوخت (خار و خاشاک و جز آن) پایتخت بود و هدین در گزارش سفر خود مکرر به حمل سوخت به تهران اشاره کرده‌است (← ص 207ـ208، 211).اکثر آبادیهای دشت کویر در نواحی حاشیه‌ای آن واقع‌اند، مانند آران و بیدگل، ابیانه، انارک، حوض‌سلطان، جندق، خور و بیابانک، دَق‌سرخ، قم، گرمه جاجرم، مرنجاب، مصر، معلمان، نائین، ورامین و هَنجَن (← نقشة کامل ایران امروز). بیشتر آثار تاریخی نیز در این منطقه واقع است به غیر از امامزاده بابااحمد در شمال دریاچة نمک و کاروانسرای شاه‌عباسی (قصر بهرام) که داخل کویر و در مشرق دریاچه نمک واقع‌اند (← ادامة مقاله).وجود رودخانه‌های فصلی، مسیلها، چشمه‌ها، ریگزارها، تپه‌های شنی، دَق/ دغ/ دَک (زمین سخت و کوبیده که گیاه در آن نمی‌روید)، گُدار (محلی کم‌عمق در رودخانه یا هر آب که بتوان پیاده از آن عبور کرد) و غدیر (آبگیر حاصل از جمع‌شدن آب باران و سیل) در این نواحی شرایط مناسبی برای زیستگاههای جاندران ارزشمند ایجاد کرده‌است (← جعفری، ذیل «دغ»، «غدیر»، «گدار»؛ درویش‌صفت، ص 16؛ بیات و همکاران، ص 5). در مغرب دشت کویر، نزدیک دریاچة نمک، منطقه‌ای با نام کویر (ﺣ 438،609 هکتار) از 1343ش منطقة حفاظت‌شده و در 1355ش، قسمتی از پارک ملی و ذخیره‌گاه زیست‌کُره معرفی شده‌است. پارک ملی کویر (به مساحت 212،442 هکتار)، در استانهای سمنان و اصفهان، مجموعه‌ای با ارزش از ذخایر گیاهی، جانوری و معدنی را در خود جای داده‌است. یوزپلنگ، از گونه‌های نادر در حال انقراض، در این منطقه زندگی می‌کند. آثار فرهنگی و تاریخی این منطقه عبارت است از : کاروانسراهای شاه‌عباسی، سفیدآب و عین‌الرشید؛ نهر سنگی؛ راه سنگفرش/ فرش (هدین، ص200؛ کیانی و کلایس ، ج 1، ص 97، 225، 233؛ درویش‌صفت، همانجا؛ نیز ← بیات و همکاران، ص 6ـ7، 43ـ48، 54ـ87)؛ کاروانسرای لاسجرد، در شهرستان سمنان، از دورة صفوی؛ و کاروانسرای پاسگان، از قرن سیزدهم، بین راه قم و کاشان (مشکوتی، ص 369ـ370).در شمال‌شرق دشت کویر (استان سمنان)، منطقة توران (به مساحت 073،901 هکتار) از 1351ش منطقة حفاظت‌شده، در 1355ش ذخیره‌گاه زیست‌کره و در 1381ش، پارک ملی اعلام شد. این منطقه نیز دارای ذخایر گیاهی و جانوری نظیر پلنگ، آهو، انواع پرندگان و خزندگان نادر است (درویش‌صفت، ص18).سایکس و گابریل، که هر دو به دشت کویر سفر کرده‌اند، معتقدند دشت کویر و دشت‌لوت/ کویر لوت* ویژگیهای مشابهی دارند، اما در قسمت شمالی آب بیشتر جریان دارد که نمکزارهای وسیع‌تری پدید آورده‌است. به نوشتة سایکس، جغرافی‌نویسان، که وی نامی از آنها نبرده‌است، صحرای وسیع مرکز ایران را به دو قسمت تقسیم کرده، قسمت شمالی آن را دشت‌کویر و قسمت جنوبی آن را دشت لوت نامیده‌اند. به‌نوشتة گابریل نیز لوت به تمام کویر اطلاق می‌شد و نام دشت‌کویر و دشت لوت را محققان خارجی به‌کار می‌بردند. بر همین اساس، گابریل جدا کردن این دو کویر را صحیح ندانسته‌است و وسعت لوت را از چند کیلومتر قبل از دروازه‌های تهران تا بیرونی‌ترین قسمت جنوب‌شرقی ایران دانسته‌است (← سایکس، ص 32ـ 33؛ گابریل، 1935، ص 182؛ همو، 1952، ص 301 و پانویس 49، ص 302). لسترنج (ص 322) نیز وسعت کویر را از دامنة جنوبی کوههای البرز تا کوههای مَکران در جنوب ایران ذکر کرده‌است.در گذشته، یکی از راههای تجاری سوق‌الجیشی از دشت کویر عبور می‌کرد و جزو راههای مهم جادة ابریشم* و مسیر تجارت سنگ لاجورد بدخشان بود (← مجیدزاده، ص 2ـ12). باتوجه به شرایط کویر، به‌ویژه در بهار و زمستان، عبور و مرور در کویر بسیار دشوار است. مهم‌ترین راهی که جنوب دشت کویر را به شمال مرتبط می‌کند جادة جندق (در جنوب دشت کویر در استان اصفهان) به معلمان (در شمال دشت کویر در استان سمنان) است و از معلمان یک راه به دامغان و راه دیگر به شاهرود کشیده شده‌است. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی (1357ش)، عبور و مرور با چهارپا، به‌ویژه شتر، امکان‌پذیر بود، اما پس از آسفالت‌شدن این راه ماشینهای سنگین نیز در این راه تردد می‌کنند. در طول مسیر نیز آب‌انبار و ساختمانهایی از آجر و بلوکهای سیمانی برای رفاه حال مسافران احداث شده‌است. این راه بهترین مسیر به آبادی مصر در استان اصفهان برای گردشگران، محققان و بازدیدکنندگان کویر، به‌ویژه شب کویر، است. امروزه، برخلاف گذشته که کاروانها برای دسترسی سریع به مقصد از دل کویر می‌گذشتند، وسایل نقلیه از جاده‌های احداثی در حواشی کویر گذر می‌کنند و همین امر موجب متروک ماندن کویر شده‌است (گابریل، 1952، همانجاها؛ نیز ← اطلس راههای ایران، ص 25، 40؛ نقشة کامل ایران امروز).منابع : اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1387ش؛ حمیدرضا بیات، هنریک محنونیان، و فریبرز شکرائی، پارک ملی کویر، ]تهران [1370ش؛ عباس جعفری، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی : اصطلاحات جغرافیائی، تهران 1366ش؛ علی درویش‌زاده، زمین‌شناسی ایران: چینه‌شناسی، تکتونیک، دگرگونی و ماگماتیسم، تهران 1388ش؛ علی‌اصغر درویش‌صفت، اطلس مناطق حفاظت‌شده ایران، طرح: معاونت محیط زیست و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست، تهران 1385ش؛ پرویز کردوانی، جغرافیای خاکها، تهران 1389شالف؛ همو، حفاظت خاک، تهران 1389شب؛ همو، منابع و مسائل آب در ایران، ج 1، تهران 1383ش؛ همو، مناطق خشک، تهران 1373ـ1375ش؛ دانیل ب. کلینسلی، کویرهای ایران و خصوصیات ژئومورفولوژیکی و پالئو کلیماتولوژی آن، ترجمه و تنظیم عباس پاشائی، تهران 1381ش؛ محمدیوسف کیانی و ولفرام کلایس، فهرست کاروانسراهای ایران، تهران 1362ـ1368ش؛ یوسف مجیدزاده، «سنگ لاجورد و جاده بزرگ خراسان»، مجلة باستان‌شناسی و تاریخ، سال 1، ش 2 (بهار و تابستان 1366)؛ نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران 1349ش؛ نقشة جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس 000،600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1390ش؛ نقشه کامل ایران امروز، مقیاس 000، 600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1390ش؛ اسون اندرس هدین، کویرهای ایران، ترجمه پرویز رجبی، تهران 1355ش؛Alfons Gabriel, Die Erforschung Persiens, Vienna 1952; idem, Durch Persiens wüsten: neue Wanderungen in den trockenrüumen Innerirans, Stuttgart 1935; Guy LeStrange, The lands of the Eastern Caliphate, London 1966; Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia, or, Eight years in Iran, NewYork 1902; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.
