حجت(۳)

حجّت(3)، اصطلاحی در علم حدیث، ناظر بر یکی از مراتب تعدیل راوی. حجت در لغت به معنای دلیل و برهان است، یعنی آنچه بتوان با آن چیزی را ثابت کرد و در بحث و جدال بر مخالف پیروز شد (رجوع کنید به ازهری، ج 3، ص 390، ذیل «حج»). از همین‌رو، حجت با دلیل هم‌معنا دانسته شده است (رجوع کنید به جرجانی، ص 86؛ تهانوی، ج 1، ص 622). بر این اساس منظور از حجت، در اصطلاح محدّثان، کسی است که بتوان به حدیث او استدلال و احتجاج کرد و احتجاج و استدلال به حدیث، اگرچه مفهومی اعم است اما در اینجا به منزله توثیق دانسته شده است (صدر، ص 395) و به‌علاوه حجت به کسی اطلاق شده است که سیصدهزار حدیث را با سند آنها از حفظ داشته و بر چگونگی احوال راویان آنها نیز آگاه باشد (مناوی، ج 2، ص 421؛ نیز رجوع کنید به اعظمی، ص 130). در سلسله مراتب محدّثان، حجت پس از حاکم*، که عالی‌ترین مرتبه است، قرار دارد (مناوی، همانجا).به گفته مامقانی (ج 2، ص 170) اصطلاح حجت نزد شیعه بر مدح کامل فرد به اعتبار راوی بودن یا بر امامیِ عادل و ضابط بودن او دلالت دارد. در نظر کسانی چون ابن‌صلاح (ص 71) و خطیب بغدادی (ص 27)، کلمه حجت از الفاظ درجه اول در تعدیل راوی است (نیز رجوع کنید به ابن‌جماعه، ص 65)، اما گاه، در بیان مراتب تعدیل راوی، حجت از الفاظ درجه دوم و حتی سوم به شمار آمده است (رجوع کنید به انصاری ازهری، ص 274). در عین حال، گفته شده است که حجت گرچه در مورد تعدیل راوی به کار می‌رود، اما در مرتبه پس از لفظ ثقه و هم ردیف الفاظی چون عدل ضابط، حافظ یا متقن، و ثَبْت قرار دارد (رجوع کنید به حارثی، ص 192). ذهبی (کتاب تذکرةالحفاظ، ج 3، ص 979) بر آن است که لفظ حجت در مرتبه‌ای بالاتر از ثقه قرار دارد، چنان که لفظ حافظ بر واژه مفید برتری دارد و از این روست که یحیی‌بن مَعین می‌گفته محمدبن اسحاق ثقه بوده است اما نمی‌توان او را حجت گفت (رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانی، ج 7، ص 39).به گزارش طریحی (ص27)، صدق اطلاق لفظ حجت (چون ثقه و عدل) بر تعدیل و توثیق راوی، اجماعی است. حافظ عراقی (ص 152) لفظ حجت را به عنوان لقب راوی در مرتبه اول و در کنار لفظ ثقه قرار داده‌است. حجت گاهی به عنوان صفت برای لفظ دیگری (مانند ثبت یا ثقه)، که بر توثیق راوی دلالت دارد، نیز آمده است (رجوع کنید به ذهبی، میزان‌الاعتدال، ج 1، ص 4). در این صورت، حجت مرتبه دوم از مراتب تعدیل تلقی شده است (رجوع کنید به مقبولی اهدل، ص 202). از دیدگاه نورالدین عِتر (ص 77)، حفظ سند و متن حدیث به صورت متقن و دقیق، راوی را از مرتبه حافظ به مرتبه حجت ارتقا می‌بخشد.از برخی محدّثان با عنوان حجت یادشده‌است، مانند ابوهاشم رمّانی واسطی (متوفی 132) و عباس‌بن عبدالعظیم (متوفی 246؛ رجوع کنید به ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص152، ج 12، ص 302).منابع : ابن‌جماعه، المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، چاپ محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق 1406/1986؛ ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت 1415/1995؛ ابن‌صلاح، مقدمة ابن‌الصّلاح فی علوم الحدیث، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق 1404/1984؛ محمدبن احمد ازهری، تهذیب‌اللغة، ج 3، چاپ عبدالحلیم نجار، قاهره: دارالمصریة للتألیف و الترجمة، ]بی‌تا.[؛ محمدضیاءالرحمان اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ریاض 1420/1999؛ زکریابن محمد انصاری ازهری، فتح الباقی بشرح الفیة العراقی، چاپ حافظ ثناءاللّه زاهدی، بیروت 1999/1420؛ محمداعلی‌بن علی تهانوی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت 1996؛ علی‌بن محمد جرجانی، التعریفات، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت 1407/1987؛ حسین‌بن عبدالصمد حارثی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم 1401؛ عبدالرحیم‌بن حسین حافظ عراقی، التّقیید و الایضاح لما اطلق و اغلق من مقدّمة ابن‌الصّلاح، بیروت 1411/1991؛ احمدبن علی خطیب بغدادی، کتاب الکفایة فی علم الروایة، حیدرآباد، دکن 1390/1970؛ محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج 6، چاپ شعیب ارنؤوط و حسین اسد، بیروت 1402/1982، ج 12، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت 1403/1983؛ همو، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن 1376ـ1377/ 1956ـ1958، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ همو، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ حسن صدر، نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، چاپ ماجد غرباوی، ]قم ? 1413[؛ فخرالدین‌بن محمد طریحی، جامع‌المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران [? 1374[؛ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق 1401/1981؛ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم 1411ـ1413؛ حسن محمد مقبولی اهدل، مصطلح الحدیث و رجاله، صنعا 1410/ 1990؛ محمد عبدالرؤوف‌بن تاج‌العارفین مناوی، الیواقیت و الدّرر فی شرح نخبة ابن‌حجر، چاپ مرتضی زین‌احمد، ریاض 1420/1999.