حائری یزدی مرتضی

حائری یزدی، مرتضی، فقیه و عالم امامی. او در 1295ش/ 1334 در اراک به دنیا آمد. نخستین پسر آیت‌اللّه حاج شیخ‌عبدالکریم حائری یزدی*، مؤسس حوزه علمیه قم، بود. در شش سالگی همراه پدر به قم رفت (مرتضی حائری یزدی، 1377ش، مقدمه استادی، ص 12؛ درسهایی از مکتب اسلام، ص 11). ادبیات را نزد محمدعلی ادیب تهرانی و شیخ ابوالقاسم نحوی فراگرفت. پس از گذراندن مراحل اولیه سطح فقه و اصول، سطوح عالی را نزد سیدمحمدتقی خوانساری و سید محمدرضا گلپایگانی و سیدمحمد محقق یزدی، معروف به داماد، فراگرفت. سپس مدتی در محضر پدر خود شاگردی نمود و پس از وفات او، حدود پانزده سال در درسهای فقه و اصولِ پدر همسر خود (سیدمحمد حجت کوه کمری*) و سیداحمد خوانساری* شرکت کرد. وی از کسانی بود که برای اقامت آیت‌اللّه حاج آقاحسین بروجردی* در قم تلاش کرد و مدتی در حلقه درس وی حضور یافت. بخش الهیاتِ اسفار صدرالمتألهین را خصوصی درس گرفت و بر سایر مباحث آن کتاب نیز با مطالعه و رجوع به امام خمینی (ره) وقوف یافت (شریف رازی، ج 2، ص 124ـ125؛ مرتضی حائری‌یزدی، 1377ش، ص 76، 88، 204؛ مهدی حائری‌یزدی، ص 61؛ آفاق‌نور، مقدمه محمدحسن صدیقی، ص 17). حائری از دو مرجع تقلید مبرِّز نجف، سیدابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاءالدین عراقی، گواهی اجتهاد داشت (مرتضی حائری یزدی، 1377ش، ص 242) و پس از سالها تدریس مقدمات و سطح، از حدود سی سالگی به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت که نزدیک سی‌سال طول کشید. وی از استادان بارز حوزه و به دقت و ژرف‌اندیشی معروف بود و شاگردان بسیاری تربیت کرد که برخی از آنان از مدرّسان بزرگ حوزه شدند. حائری، علاوه بر تدریس فقه و اصول، جلسات تفسیر قرآن و عقاید نیز داشت (مرتضی حائری یزدی، 1409، مقدمه، ص 4ـ5؛ آفاق‌نور، همان مقدمه، ص 17ـ19).حائری عالِمی پرهیزکار و ساده زیست، متواضع و خوش‌خلق، و در رفع نیازها و مشکلات مردم بسیار کوشا بود و نماز جماعت او در مسجد اعظم قم، باشکوه و معنویت خاصی برگزار می‌شد. تأسیس صندوق ذخیره علوی، مؤسسه مبارزه با فقر و مؤسسه سرپرستی ایتام، از خدمات اجتماعی و عام‌المنفعه او در شهر قم است (رجوع کنید به مرتضی حائری یزدی، 1377ش، همان مقدمه، ص 25ـ28؛ درسهایی از مکتب اسلام، ص 14؛ حسینی یزدی، ص 73ـ74، 79ـ80، 84، 145، 159). وی به تعظیم شعائر دینی، از جمله زیارت مشاهد مشرّفه و برگزاری مجالس ذکر اهل‌بیت پیامبر علیهم‌السلام، تقید خاصی داشت (مرتضی حائری یزدی، 1377ش، همان مقدمه، ص 15ـ16، 20ـ21؛ نیز رجوع کنید به حسینی یزدی، ص 75، 82، 110، 119). او پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، از سوی مردم استان مرکزی برای عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد (رجوع کنید به اطلاعات، ش 15922، 15 مرداد 1358، ص 2؛ برای سخنرانیهای وی در این مجلس رجوع کنید به ایران. مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج 1، ص 457ـ459، 609ـ612).حائری در 1364ش درگذشت و پس از تشییع باشکوهی، در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه علیهاالسلام، نزدیک مدفن پدرش به خاک سپرده شد (مرتضی حائری یزدی، 1377ش، همان مقدمه، ص 28ـ29؛ درسهایی از مکتب اسلام، همانجا).آثار فقهی حائری عبارت‌اند از :1) ابتغاءُ الفضیلة فی شرح الوسیلة، که شرحی موجز و استدلالی بر وسیلةالنجاةِ سیدابوالحسن اصفهانی است. بخشی از آن در یک مجلد در 1383 در قم چاپ شد و دیگر مجلدات خطی کتاب، پس از وفات مؤلف، به کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی اهداگردید (مرتضی حائری‌یزدی، 1377ش،همان‌مقدمه، ص14؛ مدرسی طباطبائی، ص 375؛ آفاق‌نور، همان مقدمه، ص20). 2) صلاةالجمعة، حاوی مباحثات حائری در مبحث نماز جمعه که از 1349ش آن را تدریس می‌کرد و با افزودن بعضی مطالب تکمیلی به آنها، صلاةالجمعة را نگاشت که در 1409 در قم به چاپ رسید. متن کتاب بر اساس قواعد الاحکام علامه حلّی است و مؤلف در بعضی فروع، از آثار دیگر نیز استفاده کرده است (رجوع کنید به مرتضی حائری یزدی، 1409، مقدمه، ص8). 3) خلل‌الصلاة و احکامه، که با تحقیق شاگرد او محمدحسین امراللهی در 1420 در قم چاپ شد. 4) کتاب‌الخمس، کتابی نسبتآ مفصّل‌که به‌صورت فتوایی نگاشته شده و از فروع فقهیِ مندرج در کتابهای قدما (قواعدالاحکام، شرایع‌الاسلام، اللمعة الدمشقیة، العروةالوثقی، وسیلةالنجاة و منابع دیگر) بهره گرفته و مؤلف شرحی مفصّل، استدلالی وتحلیلی بر این متن فتوایی نوشته است. این کتاب، همراه با شرح آن، در 1418 با تحقیق محمدحسین امراللهی در قم چاپ شد. 5) کتاب‌الطهارة که شرح عروةالوثقی تا مبحث «احکام اموات» است. همچنین رساله‌هایی درباره نماز مسافر، حدیث رفع و موضوع «تَعاقُبِ ایادی» در غصب، حاشیه‌ای بر مکاسب شیخ انصاری و حاشیه‌ای بر کتاب‌الصلوة آیت‌اللّه عبدالکریم حائری یزدی نوشته است. ظاهرآ هیچ یک از این نوشته‌ها تاکنون به چاپ نرسیده است (رجوع کنید به شریف رازی، ج 2، ص 125؛ آفاق‌نور، همان مقدمه، ص 20ـ21).مهم‌ترین اثر حائری در اصول فقه، کتابِ مبانی‌الاحکام فی اصول شرایع الاسلام، یک دوره کامل اصول فقه به ترتیب مباحث کفایةالاصول است و در واقع چکیده بحثهای دوره اول درس خارج اصول فقه او در طول دوازده سال تدریس است. جلد اول این کتاب، با تعلیقاتی در پایین صفحات و مقدمه سید مصطفی محقق‌داماد، در 1382ش/ 1424 از سوی محمدحسین امراللهی در قم چاپ شد. دیگر آثار اصولی او عبارت‌اند از: حاشیه بر کفایةالاصول و حاشیه بر بخش «اجتهاد و تقلید» کتاب العروةالوثقی (آفاق نور، همان مقدمه، ص 21).حائری درباره برخی مباحث قرآنی و تفسیری آثاری دارد. «پرتوی از انوار آسمانی» عنوان مجموعه‌ای از مقالات اوست که در نخستین شماره‌های مجله مکتب تشیع در موضوع اعجاز قرآن چاپ شد و صورت کامل‌تر آن را برادرش، مهدی حائری یزدی*، با نام علوم قرآن به چاپ رساند (مرتضی حائری یزدی، 1377ش، همان مقدمه، ص 14؛ آفاق‌نور، ص 168). مقالاتی از او باعنوان «مباحثی در تفسیر سوره حمد» نیز، در دوازده شماره نشریه‌ی کتابخانه‌ی عمومی مسجد اعظم قم، از 1344 تا 1345ش منتشر شد (رجوع کنید به قاسم‌زاده، ص 114، 119). مقالات «استدلال در قرآن»، «تفسیر سوره کوثر»، «تفسیر سوره مَسَد» و تفسیر چند آیه از قرآن کریم، از جمله آیه مودت و آیه بلاغ، از دیگر آثار قرآنی اوست که برخی از آنها چاپ شده است (برای نمونه رجوع کنید به بینات، سال 1، ش 3، پاییز 1373، ص 13ـ 25، سال 2، ش 1، بهار 1374، ص 19ـ31، سال 3، ش 1، بهار 1375، ص 17ـ24). مجموعه تألیفات قرآنی و تفسیری حائری همراه با چکیده عربی و انگلیسی آنها در آفاق نور (ویژه‌نامه آثار قرآنی آیت‌اللّه شیخ‌مرتضی حائری(ره)) در 1381ش در قم چاپ شد. وی درباره برهانهای عقلی و قرآنیِ اصول اعتقادات نیز تألیفی دارد که در آفاق نور (ص217ـ372) به چاپ رسیده است.برخی دیگر از آثار حائری عبارت‌اند از: مجموعه یادداشتها درباره‌خاطرات شخصی او در مورد خود و پدرش و نیز ماجراهایی معنوی و عرفانی که با نام سِرّ دلبران در 1377ش، با مقدمه رضا استادی، در قم چاپ شد؛ و مجموعه چند سخنرانی‌اش در ایام فاطمیه به تحریر خود او که در نسخه‌های محدودی تکثیر شده است (مرتضی حائری یزدی، 1377ش، همان مقدمه، ص 15). اشعاری هم از او برجای‌مانده است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص24ـ 25، 65، 167ـ168؛ درسهایی از مکتب اسلام، ص 16ـ17).منابع : آفاق نور، سال 1، ش 1 (زمستان 1381)؛ ایران. مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران 1364ـ1368ش؛ مرتضی حائری‌یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، به‌کوشش رضا استادی، قم 1377ش؛ همو، صلاةالجمعة، قم 1409؛ مهدی حائری‌یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری‌یزدی، به‌کوشش حبیب لاجوردی، تهران 1381ش؛ صادق حسینی یزدی، شرح زندگانی حضرت آیت‌اللّه مؤسس و فرزند برومندشان آیت‌اللّه حاج‌شیخ‌مرتضی حائری (ره)، قم 1381ش؛ درسهایی از مکتب اسلام، سال 26، ش 2 (اردیبهشت 1365)؛ محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، تهران 1352ـ1354ش؛ مرتضی قاسم‌زاده، «گذری بر نشریه‌ی کتابخانه‌ی عمومی مسجد اعظم»، پیام حوزه، سال 8، ش 3 (پاییز 1380)؛ حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمدآصف فکرت، مشهد 1368ش.