حائری عبدالهادی

حائری، عبدالهادی، مورخ معاصر ایرانی. وی فرزند میرزااحمد حائری و نوه دختری آیت‌اللّه شیخ عبدالکریم حائری یزدی* بود. در حدود سالهای 1312ـ1314ش در شهر قم، در خانواده‌ای روحانی و سرشناس و در عین حال تنگدست، به دنیا آمد (حائری، 1372ش، ص 11؛ یوسفی‌فر، ص 35). حائری از کودکی به آموزش قرآن و خط و مشق در مکتبخانه پرداخت و پس از آن پدرش دروس مقدماتی عربی را به او آموخت. حائری به سبب تنگدستی پدر و نیز مخالفت سرسختانه وی با نظام جدید آموزش و پرورش، به مدرسه نرفت و چندی بعد، به نوشته خودش، چون پدرش او را بی‌استعداد می‌دانست، به پارچه‌بافی گمارده شد. وی در حدود 1328ش، در پی آشنایی با چند نوجوان همسن خود به ادامه تحصیل علاقه‌مند شد و توانست در عین اشتغال به پارچه‌بافی، به صورت «متفرقه» درس بخواند و دوره شش ساله ابتدایی را در یک سال تحصیلی طی کند. وی از آن پس به طور جدّی تحصیل را ادامه داد (حائری، 1372ش، ص 19ـ20، 24ـ25، 38، 63، 78).حائری در 1336ش به دانشکده معقول و منقول تهران راه یافت. آشنایی وی با عبدالحسین زرین‌کوب* در دانشگاه، در علاقه‌مند شدن او به پژوهش تاریخی مؤثر بود (همان، ص 246، 261). پس از گرفتن مدرک کارشناسی، حائری مدتی بیکار و سرگردان بود تا در نهایت در اداره بهداشت شغلی یافت که موجب رهایی وی از تنگناهای اقتصادی گردید. او در 1342ش بورسیه دانشگاه مگ‌گیل کانادا در رشته تاریخ و خاورشناسی شد و پس از پشت سرگذاردن دشواریهای بسیار، در 1352ش از رساله دکتری خود دفاع کرد (همان، ص 331ـ 346، 464). بلافاصله دانشگاه برکلی در کالیفرنیای امریکا وی را به همکاری دعوت کرد و او شش سال به تدریس در آن دانشگاه پرداخت. وی اندکی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به ایران بازگشت و با رتبه دانشیاری در دانشگاه فردوسی مشهد استخدام شد و به تدریس دروس دوره قاجاریه، انقلاب مشروطه و تاریخ معاصر پرداخت (همان، ص 421، 504ـ508).پس از پیروزی انقلاب اسلامی و سپس انقلاب فرهنگی، که به تعطیل موقت دانشگاهها انجامید، حائری در جمع کمیته پژوهشگران وزارت علوم و شورای عالی انقلاب فرهنگی به کار خود ادامه داد. وی بعدها رتبه استادی یافت و در سال تحصیلی 1370ـ 1371ش استاد نمونه کشور گردید (همان، ص 512، 514ـ 515، 550؛ شعبانی، ص 145ـ146). وی در اواخر عمر به سرطان خون مبتلا شد و پس از دو سال، در 23 تیر 1372درگذشت. همسرش، زهرا افشارنژاد، گنجینه نفیسی از کتابهای فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسه او را به دانشگاه فردوسی مشهد اهدا کرد (لؤلؤئی، ص 32).حائری در 1329ش در کتابخانه‌ای در قم کتابدار روزمزد شد و از این رهگذر با مطبوعات و دیدگاههای سیاسی و شیوه‌های نویسندگی و مباحث گوناگون فکری و ایدئولوژیک آشنا شد. این امر در شکل‌گیری اندیشه وی تأثیر اساسی داشت تا بدانجا که از همان زمان به فعالیتهای قلمی در روزنامه‌ها و مجلات شهر قم و سپس تهران پرداخت (حائری، 1372ش، ص82، 94، 97ـ 99، 105، 109). نخستین تکاپوهای قلمی حائری، در زمینه ادبیات (همچون رمان اشک سرد، مشهد 1343ش) و مسائل سیاسی و اجتماعی و دینی بود (همان، ص 97ـ 99، 131)، اما بعدها مشخصآ به کار در عرصه تاریخ پرداخت و چندین کتاب و بیش از شصت مقاله تألیف کرد (برای آگاهی از فهرستی از این کتابها و مقالات او رجوع کنید به اصیلی، ص 503ـ508؛ برای ترجمه برخی از مقالات دایرةالمعارفی حائری رجوع کنید به خودآگاهی و تاریخ‌پژوهی، ص 413ـ499؛ برای آگاهی از چگونگی همکاری او با د. اسلام رجوع کنید به حائری، 1372ش، ص 492).برخی از مهم‌ترین آثار او بدین شرح است: رساله دکتری‌اش با عنوان تشیع و مشروطیت و نقش ایرانیان مقیم عراق، که پس از بازگشت به ایران آن را از انگلیسی به فارسی ترجمه و چاپ کرد (تهران 1360ش). این کتاب ــ به‌رغم برخی انتقادهای وارد شده بر آن، مبنی بر اصالت نداشتن و بی‌اعتباری برخی منابع یا تحلیل نادرستِ ماهیت نهضت مشروطه ــ در سالهای اخیر به عنوان یکی از منابع مشروطه‌پژوهان اهمیت یافته است، به‌ویژه در مطالعات مربوط به آرا و دیدگاههای میرزامحمدحسین نائینی* و شناخت برخی فقها و عملکرد آنان در رویدادهای انقلاب مشروطه (جوادزاده، ص 23ـ24؛ برای آگاهی از برخی نقدهای کتاب رجوع کنید به حائری، 1364ش، ص هفت ـ ده).کتاب دیگر او با عنوان نخستین رویاروییهای اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، در 1367ش کتاب سال شد. این کتاب مبتنی است بر الگوی نظری حائری در مطالعات تاریخی‌اش، که تقریبآ در همه آثار او بدان پرداخته شده، و مشتمل است بر توجه هم‌زمان به دو رویه تمدن غرب؛ یعنی، استعمار و دانش و کارشناسی (رجوع کنید به حائری، 1380ش، ص9، 21ـ 88؛ نظری هاشمی، 1378ش، ص220؛ صفت گل، 1378ش، ص8). انتشار دو کتاب مذکور موجب شهرت فراوان نویسنده در داخل‌وخارج از ایران گردید. او در کتاب تاریخ جنبش‌هاوتکاپوهای فراماسونگری در کشورهای اسلامی، تاریخ فراماسونری در کشورهای غربی و نقش تاریخی، اجتماعی و سیاسی آن در ایران، ترکیه، کشورهای عربی، هندوستان و اندونزی را نشان می‌دهد (حائری، 1368ش، ص 14). اسامی برخی دیگر از آثار حائری بدین‌شرح است: ایران و جهان اسلام : پژوهشهایی تاریخی پیرامون چهره‌ها، اندیشه‌ها و جنبشها (مشهد 1368ش)، همگامی ایران و لیبی بر ضد امپریالیسم: دو سند تاریخی (مشهد 1360ش) و آزادیهای سیاسی و اجتماعی از دیدگاه اندیشه‌گران : گذری بر نوشته‌های پارسی در دو سده واپسین (مشهد 1374ش). آخرین اثر حائری، که در دوران بیماری او نگاشته شده، کتاب آنچه گذشت: نقشی از نیم قرن تکاپوست که در واقع زندگینامه خودْنوشت اوست (جلالی، ص 101ـ102).حائری‌از نمایندگان برجسته نسل جدید مورخان ایرانی است که متأثر از تحولات معرفتی و روش‌شناسی رایج در غرب‌اند (صفت‌گل، 1380ش، ص 153ـ154). صراحت بیان، دقت و بهره‌گیری از منابع متنوع و گسترده مراکز اسناد کشورهایی چون امریکا و انگلستان و نیز کتابخانه‌های معتبر دنیا و نیز روشمندی او در بررسی تحولات تاریخی، جایگاه ممتازی به آثار پژوهشی وی بخشیده است.تأکید بر شناخت جریانهای فکری در پژوهش تاریخی؛ نواندیشی در پژوهش؛ تأکید بر عنصر تحلیل در پژوهش تاریخی؛ تأکید بر به‌کارگیری نظریه در پژوهش تاریخی؛ و پایبندی به استناد در پژوهش تاریخی از عناصر اصلی سبک تاریخ‌نگاری حائری است.منابع : سوسن اصیلی، «کتابشناسی دکتر عبدالهادی حائری»، در خودآگاهی و تاریخ‌پژوهی: مجموعه مقالات همایش بزرگداشت استاد دکتر عبدالهادی حائری (مهرماه 1379)، به‌کوشش شهرام یوسفی‌فر، تهران: دانشگاه تهران، 1380ش؛ محمدرضا جلالی، «نگاهی روان‌شناختی به شخصیت دکتر حائری»، در همان؛ علیرضا جوادزاده، «نقد و بررسی کتاب تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق»، نامه تاریخ‌پژوهان، سال 2، ش 7 (پاییز 1385)؛ عبدالهادی حائری، آن‌چه گذشت: نقشی از نیم قرن تکاپو، تهران 1372ش؛ همو، تاریخ‌جنبشها و تکاپوهای فراماسونگری در کشورهای اسلامی، مشهد 1368ش؛ همو، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران 1364ش؛ همو، نخستین رویاروییهای اندیشه‌گران ایران : با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران 1380ش؛ خودآگاهی و تاریخ‌پژوهی: مجموعه مقالات همایش بزرگداشت استاددکتر عبدالهادی حائری (مهرماه 1379)، به‌کوشش شهرام یوسفی‌فر، تهران : دانشگاه تهران، 1380ش؛ رضا شعبانی، «یادی‌از روانشاد استاددکتر عبدالهادی حائری»، در همان؛ منصور صفت‌گل، «دکتر حائری و تاریخ‌نگاری فرهنگی: بینش و روش در تاریخ‌نگاری پیش از قاجار»، در همان؛ همو، «مطالعات صفوی در تاریخ‌نگاری دکتر حائری»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، سال 2، ش 10 (مرداد 1378)؛ کیوان لؤلؤئی، «کتابخانه دکتر حائری: یادگاری نفیس از آن استاد فقید»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، سال 2، ش10 (مرداد 1378)؛ محمد نظری هاشمی، «مروری کوتاه بر آخرین اثر منتشرشده مرحوم دکتر عبدالهادی حائری»، دانشگاه انقلاب، ش 112 (پاییز 1378)؛ همو، «مفهوم آزادی در آثار دکتر حائری»، در خودآگاهی و تاریخ‌پژوهی، همان؛ شهرام یوسفی‌فر، «گذری بر زندگی، پژوهش‌ها و آثار زنده‌یاد استاد دکتر عبدالهادی حائری»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، سال 4، ش 3 (دی 1379).