حافظ عثمان، خوشنویس نامی ترک سده یازدهم. وی در 1052 در استانبول به‌دنیا آمد. پدرش، علی‌افندی، مؤذن مسجد خاصِکی سلطان بود. عثمان در کودکی حافظ قرآن شد و به حافظ عثمان شهرت یافت (د. ا. د. ترک، ذیل مادّه؛ رادو، ص109؛ قس فتونی، ص 39). او در محضر وزیر مشهور، مصطفی‌پاشا کوپریلی، تربیت شد (رادو،همانجا). هنگام تحصیل، به خوشنویسی علاقه پیدا کرد و نزد درویش‌علی، خوشنویس نامدار آن دوران، خطاطی آموخت (اعظمی، ج 1، ص 129)؛ اما پس از مدتی، استادش به‌علت کهن‌سالی، وی را به صویولجی‌زاده مصطفی ایوبی، برگزیده‌ترین شاگرد خود، سپرد (هوار، ص143؛ اعظمی، ج1، ص130). عثمان در هجده سالگی موفق به کسب اجازه شد (رادو؛ فتونی، همانجاها). سپس نزد نَفَس‌زاده اسماعیل افندی به تحصیل پرداخت و با «مشق» مصحفِ شیخ‌حمداللّه آماسی*، بر این شیوه تسلط یافت (رجوع کنید به اعظمی؛ رادو، همانجاها) و سالها بعد، با بهره‌مندی از سبک حمداللّه آماسی، در زیبایی‌شناسی دو خط نسخ* و ثلث* تغییراتی ایجاد کرد (رجوع کنید به مستقیم‌زاده، ص 302). حافظ عثمان در 1083 به مصر و در 1087 به مکه، و چند بار هم به ادرنه و بورسه سفر کرد (د. ا. د. ترک، همانجا) و به قولی در سفر حج نیز به تمرین خط مشغول بود (رجوع کنید به شیمل، 1984، ص 38). در 1106 معلم خوشنویسی سلطان مصطفی دوم (فضائلی، ص 340؛ بهنسی، ذیل «عثمان (الحافظ)») و والی دیار بکر شد و بعدها نیز این ناحیه به صورت آرپالِق (اقطاع) در اختیار وی قرار گرفت (مستقیم‌زاده، همانجا؛ رادو، ص110). حافظ‌عثمان در زمان شاهزادگی احمدسوم، معلم خط وی بود (بهنسی، همانجا). او یکشنبه‌ها به شاگردان فقیر خود رایگان آموزش می‌داد (فتونی، همانجا). حافظ عثمان از پیروان طریقت سُنبلیه* بود (مستقیم‌زاده، همانجا). وی حدود چهار سال پیش از مرگ فلج گردید (اعظمی، همانجا) و در 1110 درگذشت و در خانقاه قوجه مصطفی‌پاشا به خاک سپرده شد (شیمل، 1984، ص188، پانویس 286؛ مستقیم‌زاده، همانجا). نوشته سنگ‌قبر او، کار اسماعیل افندی آغاقاپویی، از خوشنویسان معروف، است (رادو، ص112).همچنان که شیخ‌حمداللّه شیوه خویش را با تأمل در آثار یاقوتِ مستعصمی* به دست آورده بود، عثمان نیز با دقت در شیوه حمداللّه، آن را تکمیل کرد و در نَسْخ‌نویسی به اوج رسید (رجوع کنید به شیمل، 1984، ص 72، 74؛ صفدی، ص 30). دوران شکوفایی کار عثمان میان سالهای 1090 تا 1100 بود و در 1100، حروف را در خط نسخ بیش از پیش کوچک کرد (د. ا. د. ترک، همانجا). وی، 25 مصحف خطاطی کرد (رادو، همانجا؛ اعظمی، ج 1، ص 131) که مصحفهای نوشته شده در 1094 و 1097 از مشهورترین آنهاست. مصحف اخیر به دستور سلطان عبدالحمید دوم و زیرنظر عثمان‌بیک مطبعه‌چی، در 1298 به‌چاپ رسید و در سراسر جهان اسلام منتشر شد. این نسخه‌ها صدها بار به چاپ رسیده و در میان مسلمانان به مصحف حافظ عثمان شهرت یافته است. بعدها چند مصحف دیگر نیز به خط او به چاپ رسید (د. ا. د. ترک، همانجا).نمونه‌های زیادی از خط وی در دست است (برای نمونه رجوع کنید به فضائلی، ص 342؛ رادو، ص 109ـ112). خط جَلی‌ـ ثلث وی (برای نمونه رجوع کنید به صفدی، ص 53، تصویر 33، ص 76، تصویر 73) در بعضی قطعه‌ها و در دو کتیبه، یکی در مسجد شهید سلیمان‌پاشا در اُسکُدار و دیگری در مقبره سیاوش‌پاشا در قبرستان قره‌جه احمد تونس‌باغی، با دیگر نوشته‌هایش تفاوت دارد (د. ا. د. ترک، همانجا؛ برای نمونه امضای او رجوع کنید به صفدی، ص 93، تصویر e 105).حافظ عثمان نخستین کسی بود که «حلیه سعادت» (نعت حضرت رسول اکرم از زبان علی علیه‌السلام؛ برای صورت کامل این روایت رجوع کنید به «حِلیةُ رسول‌اللّه»، ص 176ـ 184) را به صورت لوحه نوشت و متن دلائل‌الخیرات (مجموعه‌ای‌از دعاها) را با خط زیبای خود به اثر هنری تبدیل کرد و به صورت کتاب درآورد (رادو، ص113؛ شیمل، 1383ش، ص61؛ د.ا.د. ترک، همانجا).حدود پنجاه خطاط نزد حافظ عثمان تربیت یافتند که محمد راسم*، برجسته‌ترین شاگرد مکتب وی محسوب می‌شود. سلسله خط حافظ عثمان از طریق شاگردانش، در دو شاخه جداگانه، تا عصر حاضر انتقال یافته است. شیوه‌ای که حافظ عثمان در انواع ثلث‌ـ نسخ و رقاع تدوین کرد، با افزوده‌های خطاطان بعدی تکامل یافت (شیمل، 1984، ص180، پانویس 170؛ د. ا. د. ترک، همانجا).منابع : ولید اعظمی، تراجم خطاطی بغدادالمعاصرین، ج1، بغداد 1999؛ عفیف بهنسی، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، بیروت 1995؛ «حِلْیةُرسول‌اللّه‌صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بروایةالحسن‌والحسین علیهماالسلام»، اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم‌الحدیث، ش 20 (رجب ذیحجه1427)؛ آنه‌ماری‌شیمل،محمد رسول‌خدا،ترجمه حسن لاهوتی،تهران1383ش؛ محسن فتونی، موسوعة الخط‌العربی‌والزخرفة الاسلامیة، بیروت 2002؛ حبیب‌اللّه فضائلی، اطلس خط، اصفهان 1350؛ سلیمان سعدالدین مستقیم‌زاده، تحفه خطاطین، استانبول 1928؛Clement Huart, Les calligraphes et les miniaturistes de l'orient musulman, Osnabruck 1972; Sevket Rado, Turk hattatlari, Istanbul [n.d.]; Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy, London 1978; Annemaria Schimmel, calligraphy and Islamic culture, New York 1984; TDVIA, s.v. "Hafiz Osman" (by M. Ugur Derman).
