حافظ تنیش بن میرمحمد بخاری

حافظ تَنیش بن میرمحمد بخاری، مورخ دربار عبداللّه خان شیبانی (حک : 991ـ1007، قدرتمندترین امیر سلسله شیبانیان*) و شاعر. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. احتمالا پدرش از نزدیکان عبیداللّه خان شیبانی (از امیران شیبانی) بود (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، تکمله 5ـ6، ذیل مادّه). اته (ج 1، ستون 229) نام وی را تانیش ضبط کرده و سنندجی (ص264)، با تردید، حافظ را لقب یا صفت او دانسته است (قس ریو، )ذیل(، ص49، که نام وی‌را حافظ تنش ضبط کرده‌است).تاریخ دقیق تولد او معلوم نیست. وی، به گفته خودش، در 992، در 36 سالگی، به تألیف شرفنامه شاهی پرداخت. بنابراین، به احتمال بسیار در 956 به‌دنیا آمده است (مایل هروی، ص206؛ د. اسلام، همانجا؛ سنندجی، ص 266؛ قس رجوع کنید به د. ا. د. ترک، ذیل مادّه، که سال تولد او را بین 926 تا 936 ذکر کرده است).شهرت حافظ تنیش به سبب کتاب او، شرفنامه شاهی، است. در 991، که عبداللّه‌خان شیبانی سراسر ماوراءالنهر را تصرف کرد و خود را خان بزرگ ازبک نامید (رجوع کنید به منشی، ص 102ـ103)، امیر قول بابا کوک‌آلتاش، وزیر عبداللّه‌خان، حافظ تنیش را مورخ رسمی دربار کرد و تنیش به تشویق او به تألیف شرفنامه شاهی، درباره رویدادهای دوره عبداللّه‌خان، پرداخت (سنندجی؛ د. اسلام، همانجاها). نام این کتاب را گاه شرفنامه شاهی و گاه عبداللّه‌نامه ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به سنندجی، ص 246؛ اته، همانجا؛ ریو، )ذیل(، ص 49ـ50؛ مایل هروی، ص 203؛ د. ا. د. ترک، همانجا).ظاهراً حافظ تنیش سالها پیش از این، به ثبت رویدادهای ماوراءالنهر در دوره حکومت شیبانیان مشغول بوده است. بریگل (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا)، به نقل از میر سیدمحمد، مؤلف اذکار الازکیاء، از تاریخ‌نامه حافظ تنیش یاد کرده است. به نظر می‌رسد که این همان طرح اولیه شرفنامه شاهی باشد (همانجا).شرفنامه شاهی مشتمل است بر مقدمه، دو مقاله و خاتمه. مقدمه اختصاص دارد به شرح نسب خاندان شیبانی از زمان نوح پیامبر تا حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و سپس حکومت اسکندرخان شیبانی. مقاله اول از تولد عبداللّه‌خان شیبانی (940) آغاز می‌شود و رویدادهای زندگی او را تا زمان جلوسش در برمی‌گیرد (مایل هروی، ص 206ـ207). مقاله دوم، شرح وقایع دوران حکومت عبداللّه‌خان است، از جمله جنگها و فتوحات وی در ماوراءالنهر، حمله او به هرات و کشتار مردم آنجا، فتوای علمای حنفی مبنی بر دارالحرب شناختن خراسان و مباح دانستن مال و جان مردم آن دیار (همان، ص 207؛ سنندجی، ص 266). این بخش، به لحاظ اطلاعات روزشمار مؤلف از رخدادها، برای بررسی تاریخ سلسله صفوی و دوره سلطنت شاه طهماسب اول بسیار ارزشمند است (سنندجی، همانجا). خاتمه کتاب نیز در ذکر احوال مشایخ طریقت، علمای دینی، امرا و شعرای معاصر مؤلف و بناهای تاریخی دوره حکومت عبداللّه‌خان است (مایل هروی، همانجا).شرفنامه شاهی نثری مسجع دارد و مؤلف گاه با اشعار خود، در قالب مثنوی و قصیده و رباعی، به بیان وقایع پرداخته است. این کتاب از منابع ارزشمند در تاریخ حکومت شیبانیان، و شامل اطلاعات سودمندی است درباره اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ماوراءالنهر، و حیات علمی و فرهنگی و ادبی بخارا در سده دهم (رجوع کنید به همان، ص 204ـ207). گزارشهای عینی شاهدان و مشاهدات شخصی مؤلف از رویدادها و دسترسی او به اسناد رسمی دیوانی شیبانیان نیز از ویژگیهای مهم این اثر است (د.اسلام، همانجا).شرفنامه شاهی تاکنون به صورت کامل به چاپ نرسیده، اما ترجمه ازبکی بخش نخست آن بین سالهای 1345 تا 1348ش/ 1966ـ 1969 و ترجمه روسی همین بخش در 1362ش/ 1983 انتشار یافته است. تنها نسخه خطی کامل شرفنامه شاهی با تاریخ کتابت 1304، در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود. همچنین نسخه ناقصی از این اثر، به شماره 574، در کتابخانه دیوان هند موجود است (رجوع کنید به سنندجی، ص 259).به گفته بریگل (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا)، تخلص شعری حافظ تنیش نخلی بود، اما نخلیِ شاعر (ملانخلی، مولانا نخلی) بنابر منابع (رجوع کنید به منشی، ص 138،150؛ نصرآبادی، ص 667ـ668؛ نثاری بخاری، ص 264) تا 1065 زنده بوده است و اگر این شاعر همان حافظ تنیش باشد، تنیش بیش از 100 سال زیسته است که بعید به نظر می‌رسد. به علاوه، هیچ یک از اشعار دیوان نخلی در شرفنامه شاهی ذکر نشده و بنابراین، نمی‌توان این قول را پذیرفت و تنها اطلاعی که داریم همان است که حافظ تنیش بعد از 1006 درگذشته است (د. ا. د. ترک، همانجا).منابع : سلطان حسین سنندجی، «شرفنامه شاهی و اشاره‌ای به کشتار و غارت هراتیان»، ایران‌نامه، سال 6، ش 2 (زمستان 1366)؛ نجیب مایل هروی، «]درباره[ شرفنامه شاهی (عبداللّه‌نامه)»، آینده، سال 9، ش 3و4 (خرداد و تیر 1362)؛ محمدیوسف‌بن خواجه‌بقا منشی، تذکره مقیم‌خانی: سیر تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ماوراءالنهر در عهد شیبانیان و اشترفانیان، چاپ فرشته صرافان، تهران 1380ش؛ حسن‌بن‌خواجه نثاری بخاری، مُذَکِّر احباب : ادب و فرهنگ فارسی در قرن دهم هجری، چاپ نجیب مایل هروی، تهران 1377ش؛ محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد 1378ش؛EI2, suppl. fascs. 5-6, Leiden 1982, s.v. "Hafiz Tanish" (by Yu. Bregel); Hermann Ethe, Catalogue of Persian manuscripts in the library of the India Office, Oxford 1903-1937; Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London 1966, Supplement, 1977; TDVIA, s.v. "Hafiz Tenis" (by Mustafa Budak).