حافظ برخوردار

حافظ برخوردار، فقیه حنفی، نویسنده و شاعر پنجابی‌زبان قرن دوازدهم در شبه‌قاره هند. درباره زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. به گفته احمدحسین قلعه‌داری (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 44ـ45)، وی در حدود 1130 در تخت‌هزاره، از توابع استان پنجاب پاکستان، متولد شد. شریف احمد نوشاهی، از مورخان پاکستانی، زادگاه او را «وستی شاهان والی»، در نزدیکی تخت هزاره، ذکر کرده است (رجوع کنید به ج 3، حصّه 1، ص 87). از اشعارش نیز برمی‌آید که زادبومش تخت‌هزاره بوده است (رجوع کنید به حافظ برخوردار، همانجا). او حافظ قرآن بود و از قوم رانجها (از اقوام قدیمی و مشهورِ پنجاب پاکستان که در بخشهای گجرات، جهنگ و سرگودها می‌زیستند) به شمار می‌رفت و از این‌رو، به حافظ رانجها برخوردار تخت هزاروی، حافظ برخوردار ثانی، و رانجها برخوردار نیز شهرت داشت (همان مقدمه، ص 58ـ59؛ فقیر، ص 266؛ نوشاهی، همانجا). وی تحصیلات خود را در شهر سیالکوت تکمیل کرد و به همین سبب این شهر را در اشعارش وصف کرده است (رجوع کنید به حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 45). پس از اتمام تحصیلات، از سیالکوت به رسول‌نگر رفت و تا 1190 در آنجا زندگی کرد، سپس در روستای چتی‌شیخان، در نزدیکی سیالکوت، ساکن شد و در همانجا فوت کرد و به خاک سپرده شد (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 47ـ49).از آثار حافظ برخوردار برمی‌آید که وی بر زبان و ادب عربی، فارسی، هندی، ریخته (زبان اردوی کنونی) و پنجابی تسلط داشته است. او در علوم دینی، به‌ویژه مسائل فقهی، چیره‌دست بود و در بیان احکام و اوامر و نواهی فقهی و وعظ، از زبان شعر استفاده می‌کرد. او عالمی متواضع، متدین، شب زنده‌دار و دوستدار اهل بیت علیهم‌السلام بود؛ در وصف خصلتهایش اشعاری سروده‌اند (رجوع کنید به همان، ص 45ـ47، 49ـ50؛ فقیر، ص 269).حافظ برخوردار در تألیفات خود از زبان اصیل و معیار پنجابی استفاده کرده است. زبان آثار او ساده و روان، و در آثار مذهبی و فقهی آمیخته با زبان عربی و فارسی است. زبانِ داستانهای عاشقانه، که وی آنها را به شعر درآورده، بسیار جذاب است. حافظ برخوردار اولین شاعر پنجابی زبان است که سبک شعری خود را به جای «شعر هندو»، «شعر پنجابی» انتخاب کرده و علاوه بر تشبیهات و استعارات از مَثَلها نیز استفاده کرده است (د. اردو، ذیل مادّه؛ فقیر، ص 267ـ269).از حافظ برخوردار حدود چهل اثر به جامانده است.آثار دینی. مهم‌ترین اثر فقهی وی کتاب انواع است که در 1176 نگاشته و به تعبیر برخی مؤلفان، دایرةالمعارف فقه حنفی و نشان‌دهنده قوّت علمی اوست (حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 51ـ52؛ د. اردو، همانجا). نسخه خطی انواع در کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور و در کتابخانه‌های شخصی احمد حسین قلعه‌داری در قلعه‌دار گجرات و شریف احمد نوشاهی در ساهنپال گجرات نگهداری می‌شود (حافظ برخوردار، همانجا؛ فقیر، ص 266ـ267). او در پاسخ هر سؤال شرعی، کتاب یا رساله‌ای مستقل نوشته، که از آن جمله است : شمس‌العلوم، بحرالعلوم، فقه جمال (د. اردو، همانجا؛ قس فقیر، ص :266 فقه اجمال)؛ مسئله بانگ (اذان)، مفتاح المصلی، نجات‌المسلمین، شرف‌النکاح، تنبیه‌المفسدین، رساله نماز، نهرالعلوم، رساله سایه اصلی، میزان شریعت، مفتاح‌الفقه، شرح‌الحمد شریف، سراج‌المعاملات، شرح خلاصه کیدانی، مفتاح‌السعادت (حافظ برخوردار، همانجا؛ فقیر، ص 267؛ د. اردو، همانجا). اردو دائره معارف اسلامیه (همانجا) میان رساله‌های مذکور و کتابِ انواع تفکیک قائل شده و از کتابی به نام مفتاح‌العلوم نیز یاد کرده است. از دیگر رسائل فقهی او، رساله قادریه است که در جواب کتاب فرایض ورثه (یا فرایض هندوی/ فرایض هندی) تألیف حافظ برخوردار سلمانی‌والا، درباره مسائل ارث نوشته است (رجوع کنید به د. اردو، همانجا؛ فقیر، ج 13، ص 269؛ ادامه مقاله). نسخه خطی این اثر در کتابخانه قلعه‌داری وجود دارد (حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 51).حافظ برخوردار به درخواست دوست خود، غلام محمدفانی، این آثار دینی را به زبان پنجابی ترجمه کرده است : قصیده بانَت سُعاد* از کعب‌بن زهیر در مدح حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم؛ قصیده بُرده* از شرف‌الدین محمد بوصیری*؛ قصیده‌های غوثیه، روحی و چهل کاف از شیخ عبدالقادر گیلانی*. در میان آثار دینی او شرحهایی نیز به زبان پنجابی وجود دارد: شرح اسماءالحسنی؛ شرح نود و نه اسم حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله؛ شرح یازده اسماء و نود و نه اسماء شیخ عبدالقادر گیلانی؛ شرح درود مستغاث و شرح دعای گنج‌العرش. دست‌نویس این مجموعه در کتابخانه شخصی قاضی عبدالعزیز مانک در گجرات پاکستان و در کتابخانه شخصی سبط حسن ضیغم لاهور نگهداری می‌شود (همان مقدمه، ص 47ـ49).از جمله سروده‌های حافظ به زبان پنجابی حکایت پاک رسول دی و قصه حضرت بی‌بی فاطمه علیها سلام درباره حضرت محمد و فاطمه زهراست. از نسخه خطی این دو اثر در کتابخانه‌های وحید قریشی در لاهور و احمدحسین قلعه‌داری گجرات نگهداری می‌شود (همان، ص 51). جنگنامه امام حسین(ع) نیز سروده‌ای است حماسی درباره واقعه کربلا، مشتمل بر 1330 بیت. به نظر قلعه‌داری (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 51، 57ـ60)، حافظ برخوردار در این منظومه از ترجمه پنجابی آثاری چون روضةالشهداء* ملاحسین واعظ کاشفی (متوفی 910)، استفاده کرده است. این اثر به کوشش احمدحسین قلعه‌داری، در 1358ش/1979 در لاهور به چاپ رسیده است (همان، ص 58).آثار ادبی. حافظ برخوردار برخی قصه‌های محلی و عاشقانه مشهور در هند را به زبان پنجابی به نظم درآورده است از جمله قصه هیر رانجها داستان عاشقانه و عارفانه مشهوری که شاعران متعددی به زبان فارسی و پنجابی نظم کرده‌اند و منظومه یوسف و زلیخا، در پاسخ به یوسف و زلیخای حافظ برخوردار سلمانی‌والا. نسخه خطی برخی آثار ادبی حافظ برخوردار در کتابخانه شخصی احمدحسین قلعه‌داری در قلعه‌دار گجرات موجود است (رجوع کنید به همان، ص 50ـ51).گفتنی است که علاوه بر حافظ برخوردار رانجها تخت هزاروی، بیش از ده نفر دیگر به حافظ برخوردار در شبه‌قاره شهرت داشته‌اند (رجوع کنید به نوشاهی، ج 3، حصه 1، ص 83ـ88؛ قس حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 37ـ40). به گفته قلعه‌داری (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 40ـ41)، رشید نیاز در کتاب تاریخ سیالکوت، و برخی مورخان دیگر، حافظ برخوردار رانجها و حافظ برخوردار سلمانی‌والا و حافظ برخوردار بحرالعشق را یک نفر دانسته و شرح احوال هر سه را در هم آمیخته‌اند؛ از این‌رو، در ادامه این مقاله نام این دو تن به تفکیک و با توضیح کوتاهی می‌آید.1) محمد حافظ برخوردار، مشهور به بحرالعشق (متوفی 1093)، کنیه‌اش ابوالعنایت، ملقب به بحرالعشق، زنده‌دل، حافظ برخوردار، حافظ صاحب و غیره. وی پسر ارشد، خلیفه اعظم و سجاده‌نشین حضرت نوشه گنج بخش بود. وی قرآن را از حفظ داشت، علوم رایج را از عبداللّه لاهوری و عبدالحکیمِ سیالکوتی* فراگرفته بود و به زبان فارسی هم شعر می‌سرود. مزارش در دهکده ساهنپال در نواحی گجرات است (نوشاهی، ج 3، حصه 1، ص 83ـ85).2) حافظ برخوردار سلمانی‌والا. وی در 1030 در قصبه سلمانی یا مسلمانی چیمه چتهه، در نزدیکی گوجرانواله، در ایالت لاهور، متولد شد. او نیز حافظ قرآن بود و از این‌رو، حافظ تخلص می‌کرد. علوم دینی را در سیالکوت از عبدالحکیم سیالکوتی آموخت، سپس به جهان‌آباد رفت. سه اثر از وی به جامانده است: فرایض هندوی (یا فرایض هندی/ فرایض ورثه)، کتابی است منظوم درباره ارث که در 1081 آن را به زبان پنجابی نظم کرده است (حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 41ـ43). اردو دائره معارف اسلامیه (همانجا) و فقیر محمد فقیر (ص 269) شرح احوال و آثار این دو حافظ برخوردار را تفکیک نکرده و تمام آثار حافظ برخوردار رانجها را به حافظ برخوردار سلمانی‌والا، نسبت داده‌اند. از سال تألیف کتاب انواع (1176) و نیز بخش آثار همین مقاله برمی‌آید که حافظ برخوردار رانجها آثار فراوانی در زمینه مسائل فقهی تألیف کرده ولی حافظ برخوردار سلمانی‌والا در مورد مسائل فقهی فقط فرایض هندوی را در 1081 نظم کرده است (نیز رجوع کنید به حافظ برخوردار، همانجا).دو اثر دیگر سلمانی‌والا، قصه میرزا صاحبان و داستان یوسف و زلیخاست. شهرتی که او در ادبیات پنجابی از داستان میرزا صاحبان کسب کرد، باعث شد که آثار حافظ برخوردار رانجها تخت هزاروی، به نام او معروف و نسبت داده شود (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 44).احمد قلعه‌داری (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 37ـ40، 66) و شریف‌احمد نوشاهی (ج 3، حصه 1، ص 86ـ88) نام چهارده نفر دیگر را که به حافظ برخوردار شهره‌اند، فهرست کرده و اطلاعات کمی درباره هر یک از آنان آورده‌اند. درستی مدعای آنان نیازمند منابع و تحقیق بیشتری است.منابع : اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور 1384ـ1410/1964ـ1989، ذیل «حافظ برخوردار» (از آصف‌خان)؛ حافظ برخوردار، جنگنامه امام حسین(ع)، چاپ احمدحسین قلعه‌داری، لاهور 1979؛ فقیر محمد فقیر، «پنجابی ادب. 10: ابتداء 1707 ع تک»، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج 13، لاهور: پنجاب یونیورسئی، 1971؛ شریف احمد شرافت نوشاهی، شریف التواریخ، ج 3: تذکرةالنوشاهیه، حصّه 1: تحائف‌الاطهار، گجرات 1403/1983.