حاجی عارف بیگ

حاجی عارف‌بیگ، آهنگ‌ساز و خواننده ترک. در 1247 در استانبول به‌دنیا آمد. نام‌اصلی‌اش محمدعارف و پدرش، ابوبکرافندی، از سرمنشیان محکمه شرعی‌بود. محمدعارف از زمان تحصیل در مدرسه ابتدایی، به سبب صدای خوش، سَرْالهی‌خوان ]خواننده سرودهای مذهبی[ مدرسه شد. نخستین دروس موسیقی را نزد محمدبیگ شاهین‌بیگ‌زاده فراگرفت و با بعضی آثار محمد ذکایی‌افندی‌حافظ، مشقِ آوازخوانی کرد. با پیشرفت در موسیقی، استادش او را با «اسماعیل دده حمامی‌زاده*» آشنا کرد، که بسیار مورد توجه وی قرار گرفت.عارف‌بیگ در پی ثبت‌نام در مدرسه سلطنتی موسیقی (موزیقه همایون) و هم‌زمان با شرکت در درسها، به عنوان دستیار منشی دفتر باب سرعسکری* به خدمت پرداخت. او مورد توجه و محبت سلطان عبدالمجید اول ]حک : 1255ـ 1277[ قرار گرفت و در حدود بیست سالگی پیشکار او و بعد از مدتی استاد موسیقی حرم سلطنتی شد، اما به سبب ازدواج با بانویی از حرم‌سرا، از دربار رانده شد و زمانی‌که همسرش او را ترک گفت، دوباره در سمت استادیِ آواز، به دربار فراخوانده شد. اما این دوره کاری حاجی عارف‌بیگ هم با ازدواج و ترک دوباره دربار به پایان رسید و یک سال بعد نیز همسر جدیدش براثر بیماری سل درگذشت. او احساسات خود را این بار با ساختن دو آهنگ، در مقامهای سه‌گاه و حجاز، بیان کرد. حاجی‌عارف‌بیگ با جلوس سلطان عبدالعزیز در 1278، بار دیگر به مقام سرخوانندگی و استادی موسیقی در حرم‌سرای همایون منصوب شد، اما این دوره ده ساله کاری نیز با گرفتار آمدنِ او به عشق یکی از ندیمه‌های ملکه مادر، پایان یافت. وی تا 1293 منشی شورای دولت و مدیر مالیه شهر بیکوز بود. حاجی‌عارف‌بیگ به هنگام جلوس عبدالحمید دوم ]حک: 1293ـ 1327[ در مزرعه خود در زنجیر لی‌قویو منزوی بود. سفیر کبیر ایران ]میرزا محسن‌خان معین‌الملک که شیخ‌السفرا و مورد التفات سلطان عبدالحمید دوم بود[، در یکی از باریابیها، از علاقه شاه ایران به دعوت از عارف‌بیگ برای سفر به ایران سخن گفت، لیکن عبدالحمید موافقت نکرد.حاجی عارف‌بیگ بار دیگر با رتبه «قول آغاسی» در مدرسه سلطنتی موسیقی پذیرفته شد، اما بین او و عبدالحمید دوم مناسبات صمیمانه‌ای که بین او و شاهان سابق پدید آمده بود، برقرار نگردید. یک بار شاه دستور داد او را در اتاق خودش در همان مدرسه زندانی کنند. حاجی‌عارف از دوستش، رفعت‌بیگ «سرمؤذن»، خواهش کرد که ترتیبی دهد تا او تصنیف تازه‌اش را در حضور شاه بخواند. تحت تأثیر این هنرنمایی، عارف‌بیگ عفو شد و به رتبه «میرآلایی» ]سرهنگی[ ارتقا یافت.ظاهرآ حاجی عارف‌بیگ، که پس از این حادثه به‌ندرت به موسیقی‌خانه دربار می‌رفت، گرفتار تنگدستی شد و سرانجام در 15 رمضان 1302 درگذشت. او را در خانقاه یحیی‌افندی، در محله بشیکتاش استانبول، به خاک سپردند.حاجی‌عارف بیگ بی‌آنکه نواختن ساز و حتی نت‌نویسی را یاد گرفته باشد، در پرتو نبوغ آهنگ‌سازی خویش، از موقعیتی استثنایی برخوردار گردید و پس از اسماعیل‌دده حمامی‌زاده، به‌ویژه در آهنگ‌سازی، برترین بوده است. وی هنرمندی خلاق و پر اثر است. درباره سرعت آهنگ‌سازی او گفته‌اند که در یک شب هشت آهنگ ساخت. گذاشتن آهنگهایی در هفت مقام مختلف بر روی سروده‌ای، دلیل توانایی شگرف او در این زمینه است. حاجی‌عارف‌بیگ، به برکت حافظه قوی، هزاران اثر در ذهن خود داشت و گفته‌اند شیوه زیبای خواندنش را از استاد خویش، هاشم‌بیگ، فرا گرفته بود.عارف‌بیگ با ابداع مقام ترکیبی «کُردیلی ـ حِجاز کار» و با تدوین اصول مثَمَّن، ثابت کرد که در اصول نظری موسیقی نیز صاحب‌رأی است. وی مجموعه‌ای‌از تصانیف را باعنوان مجموعه عارفی (استانبول 1290) گردآوری کرده و علاوه بر تصنیفات خودش، بیش از یک هزار اثر را در این کتاب آورده است.حاجی‌عارف‌بیگ بنیان‌گذار جریانی است که در موسیقی ترک «نئوکلاسیک» و «رمانتیک» نامیده می‌شود. گرچه آهنگ‌سازانی پیش از وی به شیوه نئوکلاسیک تصنیف ساخته بودند، شاید کمتر آهنگ‌ساز و ترانه‌پردازی را بتوان یافت که به‌نحوی تحت تأثیر حاجی عارف‌بیگ قرار نگرفته باشد. در این میان، شوقی‌بیگ، شاگرد و برجسته‌ترین نماینده رویکرد هنری او، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. موسیقی‌دانانی چون محمدبیگ قانونی، مصطفی ثروت‌افندی، ادهم افندی سنتوری، لئون خانجیان، عاصم‌بیگِ گرفتْ زن* ]گرفت نوعی نی کوتاه درموسیقی ترک[ و لمی‌آتلی نیز از شاگردان مشهور او بودند. عارف‌بیگ شعرهای بعضی از آهنگهایش را خود سروده است. بیشتر آثار وی، به سبب نداشتن نت، فراموش شده، اما آثاری که از او به ما رسیده، براساس 44 مقام ساخته شده است (اؤزتونا، 1990، ج 1، ص 103ـ108). در بین آنها هم آشکار است که مقامهای نهاوند، کُردیلی ـ حجازکار، حجاز، سوزناک، قارْجِغار، عشاق، حجازکار، مُحَیر، هُزَم، راست، صبا، اصفهان و حسینی بر مقامهای دیگر ترجیح داده شده‌اند. صبحی ازگی اثر ناتمامی درباره کلیات حاجی عارف‌بیگ دارد.منابع : محمد عارف حاجی عارف، مجموعه عارفی، استانبول 1290؛ رئوف یکتا، «بسته‌کار و خواننده حاجی عارف بیگ مرحوم»، شهبال، ش 39 (1327)، ص 294؛ همو، «حاجی عارف بیگ»، همان، ش 53 (1328)، ص 92ـ93؛Sadi Yaver Ataman, Mehmed Sadi Bey, Ankara 1987, passim; Sadaddin Nuzhet Ergun, Turk musikisi antolojiisi, Istanbul 1942-1943, II, 560-561; Subhi Ezgi, Nazari-ameli Turk musikisi, Istanbul 1933-1953, I, 267, IV, 265-266, V,431-434; Mahmut R. Gazimihal, Turk askeri muzikalari tarihi, Istanbul 1955, 100-101; Ibnulemin Mahmud Kemal Inal, Hos Sada, Istanbul 1958, 66-72; Islam-Turk ansiklopedisi, Istanbul 1941-1948, s.v. "Arif, Bestekar Haci Arif Bey" (by Esref Edib); Rusen Ferit Kam, "Haci Arif Bey", Radyo, no. 33 (1944), 8; Burhanettin Okte, "Buyuk Bestekar Haci Arif Bey", Musiki mecmuasi, no 190 (1963), 275-278; Avni Onsan, "Ebedilesen dehalarimiz: Haci Arif Bey", Turk musikisi dergisi, no.25 (1949), 2-3, 22-24; Mehmet Nazmi Ozalp, Turk musikisi tarihi, Ankara [1986], I, 246-253; Yilmaz Oztuna, Buyuk Turk musikisi ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 96-109; idem, Haci Arif Bey, Ankara 1986.