چهار امامزاده بقعه

چهار امامزاده، بقعه، مقبره‌ای از قرن هشتم و نهم در شهر قم. این بقعه که امروز در خیابان پانزده خرداد قرار دارد، در گذشته در خارج شهر، در میان گورستانی در اراضی کُمَرْ و سعدآباد قرار داشت (آقا بابایی و قریشی، ص 121ـ122).این بقعه به آن سبب که مدفن چهار تن از نوادگان امام سجاد علیه‌السلام است به چهار امامزاده شهرت دارد و مدتی نیز به نام یکی از خادمان آن، ملاآقا بابا، نامیده می‌شده است (افضل‌الملک، ص 63؛ مدرسی طباطبائی، ج 2، ص 102؛ فیض قمی، ج 2، ص 591).سنگ‌مزار کنونی، دفن‌شدگان را شاهزاده حسن، شاهزاده حسین، شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر، از فرزندان امام زین‌العابدین علیه‌السلام، معرفی می‌کند. مؤلف تاریخ قم، از مهاجرت نوادگان امام سجاد علیه‌السلام به قم خبر داده است (رجوع کنید به ص230). نامبردگان در کتاب تاریخ قم (همانجا) و مدفونین آرامگاه، بنابر قول فیض قمی (همانجا)، عبارت‌اند از: ابومحمد حسن، ابوعلی محمد، ابوطالب محسن، به همراه پدرشان ابوعبداللّه حسین، که نسبش به امام سجاد علیه‌السلام می‌رسد، بدین‌ترتیب: ابوعبداللّه حسین‌بن علی‌بن عمربن حسن اَفْطَس‌بن علی‌اصغربن امام زین‌العابدین. فقیه محمدی جلالی (ج1، ص500ـ 505) نیز، با استناد به مندرجات کتابهایی چون المجدی فی انساب‌الطالبیینِ عمری (ص 220) و عمدةالطالبِ ابن‌عنبه (ص 379)، اظهارات عباس فیض را تأیید کرده است (برای دیگر اقوال رجوع کنید به نائینی، ج 2، ص 200ـ201؛ ناصرالشریعه، ص 215).تاریخ ساخت بنا، بنابر نظر ویلبر (ص 126)، قرن هشتم و در دوره ایلخانی است. تغییر وضع درون بنا به دوره تیموری و قرن نهم نسبت داده شده است (رجوع کنید به گولومبک و ویلبر، ج 1، ص 403؛ قس هیلن‌برند، ص 335، که بیرون بنا را معماری دوره تیموری و داخل بنا را معماری دوره ایلخانی می‌داند). فیض قمی (ج 2، ص 592) بنای آن را پیش از عهد صفوی و تزیینات داخلی آن را از دوره شاه طهماسب اول (حک : 930ـ 984) دانسته است. طرح، شکل پوشش، فن ساخت گنبد و مصالح به کار رفته در این مقبره، در مقایسه با دیگر مقابر برجی قم، تعلق بنا را به قرن هشتم یا نهم تأیید می‌کند. فقط ایوان جبهه شرقی در دوره صفوی یا قاجار به آن الحاق شده است، که احتمال دارد در بازسازی نایب‌الحکومه قم در 1286 احداث گردیده باشد (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ص 102، پانویس). در دهه 1360ش، نیکوکاران محل، با مشارکت اداره اوقاف قم، بنای هشت ضلعی امامزاده را، بدون رعایت اصول مرمت بناهای تاریخی، نوسازی کردند.بنای اولیه امامزاده، مانند اغلب مقابر برجی قم، از بیرون هشت ضلعی و از درون چهار ضلعی با پوشش آجری بوده (مدرسی طباطبائی؛ ص 102؛ فیض قمی، همانجا) و هر یک از دیوارهای درونیِ بنا، طاق‌نمایی به عرض سه متر و عمق یک متر با طاقی تیزه‌دار داشته است. ارتفاع این قسمتِ چهار ضلعی شش متر بوده و با کمک گوشوارهایی در کنجها به هشت ضلعی و سپس به گریو شانزده ضلعی تبدیل می‌شده و گنبد دو پوسته گسسته با پوشش درونی نیم کره و پوشش بیرونی شانزده ترک بر آن استوار بوده است. این گنبد در گذشته به کاشیهای فیروزه‌فامی از عهد صفویه مزین بوده است. فضای داخلی بنا سفیدکاری ساده‌ای داشته و تنها لچکیها و اِسْپَرِ طاق‌نماها با گچ‌بری مُضَرَّس (دندانه‌دار) از دوره صفویه تزیین شده بوده است (رجوع کنید به فیض قمی، ج 2، ص 592ـ593). در جانب شرقیِ بنا ایوانی از آجر که ورودی اصلی بنا بوده، قرار داشته که الحاقی بودن آن در دوره متأخرتر قطعی است (همان، ج 2، ص 593). این ایوان تزییناتی از آجر و کاشی داشته (مدرسی طباطبائی؛ فیض قمی، همانجاها) که به کاشیهای هفت رنگ دوره قاجار شبیه بوده است.در بازسازی دهه 1360ش، اسپرهای (دیوارهای غیر باربر) بنا در چهار ضلع داخلی و به تبع آن، ایوان تاریخی، تخریب شد و رواقی مستطیل‌شکل و محصور به بنا اضافه گردید که از طریق طاق‌نماهای تخریب شده، به ضریح و فضای مرکزی ارتباط یافته است. بدین ترتیب، طاق‌نمای شمالی و جنوبی رو به رواق محصور جدید، و طاق‌نمای جبهه غربی به کفش‌کن، که ورودی اصلی بنا از خیابان است، اتصال یافته است. همچنین ایوان ستون‌دار جدیدی، در جانب شرقی، بنا شده است.در این بازسازی، تمامی جرزها و فضاهای داخلی، از کف تا مرکز گنبد، با سنگهای مرمر و نمای خارجی با آجر سه سانتی پوشش یافته است. ضریحی از سنگ مرمر با پنجره‌های مشبک فولادی، جانشین ضریح قدیمی گردیده و گنبد خارجی نیز با کاشیهای معرق فیروزه‌ای، با کتابه‌هایی از لفظ جلاله اللّه و نامهای پنج تن آل عبا علیهم‌السلام تزیین شده است.در استان قم، دو بنای دیگر نیز به نام چهار امامزاده وجود دارد، یکی در شهر کهَک در جنوب استان قم و دیگری در قریه فُرْدو. بنای اول بقعه‌ای است که، به استناد خواب یکی از اهالی، در 1285 ساخته شده و مدفن چهار تن به‌نامهای عبداللّه، یعقوب، ناصر و محمد است (مدرسی طباطبائی، ج 2، ص183؛ نیز رجوع کنید به فیض قمی، ج 2، ص 738، که آن را بقعه شاهزاده عبداللّه کهک نامیده است).بنای دوم، که آن را مدفن نوادگان شاه چراغِ شیراز می‌دانند (مدرسی طباطبائی، ج 2، ص 196)، ارزش معماری چندانی ندارد. آثار ارزنده در این بقعه، در منبت‌کاریِ درگاه شمالی و دو صندوق منبت‌کاری زیر گنبد جنوبی متعلق به قبل از دوره صفوی و دو صندوق منبت‌کاری در زیر گنبد شمالی به تاریخهای 1030 و 1032 است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 196ـ 200؛ فیض قمی، ج 2، ص 646ـ651).منابع : علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف؛ رضا آقا بابایی و حسن قریشی، آثار تاریخی و فرهنگی استان قم، قم 1384ش؛ ابن‌عنبه، عمدةالطالب فی انساب آل ابی‌طالب، بیروت: دارالمکتبة الحیاة، ]بی‌تا.[؛ غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم، ]تهران ? 1396[؛ علی‌بن محمدعمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم 1409؛ محمدمهدی فقیه محمدی جلالی، انوار پراکنده: در ذکر احوال امامزادگان و بقاع متبرکه ایران، ج 1، قم 1376ش؛ عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم 1349ـ1350ش؛ حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران 1361ش؛ حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم 1355ش؛ محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، چاپ علی دوانی، تهران 1383ش؛ محمدعلی‌بن حسین نائینی، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم 1381ش؛ دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش؛Lisa Golombek and Donald Newton Wilber, The Timurid architecture of Iran and Turan, Princeton 1988; Robert Hillenbrand, "The tomb towers of Iran to 1550", Ph.D dissertation, Trinity College, University of Oxford, 1974.