درویش محمدپاشا، صدراعظم عثمانی در نیمة دوم سدة یازدهم. از اوایل زندگی وی که چرکس*تبار بود (← )سالنامة نظارت خارجیه( ، ج 3، ص 62)، اطلاع روشنی در دست نیست. او از کارگزاران محمدپاشا، صدراعظم سلطانمراد چهارم (ﺣک : 1032ـ1049) بود و در لشکرکشی مراد چهارم به ایروان در 1044ـ1045 که این شهر به تصرف سپاه عثمانی درآمد، شرکت کرد (سامی؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). او در 1047 به مقام بیگلربیگی* شام منصوب شد. وی که همزمان امیرالحاج بود (← واصفافندی ، ص 109) بهسبب تأمین امنیت حجاج و برآورده کردن احتیاجات آنها مورد توجه قرار گرفت (د.ا.د.ترک، ذیل مادّه؛ نیز ← واصفافندی، همانجا). درویش محمدپاشا در لشکرکشی مراد چهارم به بغداد در 1048 که به تصرف این شهر به دست عثمانیان انجامید، نیز شرکت داشت. وی پس از این پیروزی به مقام بیگلربیگی دیاربکر منصوب شد ()منزلنامة لشکرکشی مراد چهارم به بغداد( ، ص 22) و سال بعد، بیگلربیگی بغداد شد (← اوزون چارشیلی ، ج 3، بخش 2، ص 406؛ یوجل و سویم، ج 3، ص 84). او در مدت سه سالی که عهدهدار این مقام بود در تأمین امنیت قلمرو عراق عرب کوشید. وی همچنین برای آبادانی بغداد که در پی جنگها و محاصرهها ویران شده بود، تلاش کرد و نیز به گسترش تجارت و زراعت همت گماشت (د.ا.ترک، ذیل مادّه). درویش محمدپاشا از 1052 بهبعد برای دومین بار بیگلربیگی دیاربکر، و سپس با فواصلی بیگلربیگی حلب، آناطولی (دو بار)، سِلِستِره (دو بار) و بوسنه شد (ثریا، ذیل مادّه؛ عثمانزاده احمد تائب، ص 98؛ اوزون چارشیلی، همانجا). وی در 1058 موفق به گشودن تنگة داردانل* (چناق قلعه بوغازی) شد که ونیزیها آن را مسدود کردهبودند. بدینترتیب دریای مرمره به روی کشتیهای عثمانی باز شد (د.ا.د.ترک؛ د.اسلام، همانجاها). او در 1061 بیگلربیگی آناطولی گردید و وظیفة محافظت از بورسه در برابر قیامهای جلالی* نیز برعهدهاش گذاشته شد (د.ا.ترک، همانجا). درویش محمدپاشا در 1062 به منصب دریاسالاری نایل آمد (اوزون چارشیلی، همانجا) و یک سال بعد در دوران سلطانمحمد چهارم (ﺣک : 1058ـ1099) به صدارت رسید (عثمانزاده احمد تائب؛ سامی، همانجاها؛ حسین هزارفن ، ص 191). دوران صدارت درویش محمدپاشا (یک سال و نه ماه؛ ← )سالنامة نظارت خارجیه(؛ سامی، همانجاها؛ قس د.ا.د.ترک، همانجا: یک سال و هفت ماه) بسیار پرفراز و نشیب بود. بهویژه بروز مسائل و مشکلات مالی و دسیسههای برخی از دولتمردان سابق (برای شرح دسیسهها و کشمکشهای بین صدراعظم طرخونجی احمدپاشا و درویش محمدپاشا ← نعیما، ج 5، ص 288ـ 299؛ فرائضجیزاده، ج 1، ص 794ـ798) وی را در وضعی بسیار بحرانی قرار دادهبود. او برای تأمین هزینة لشکرکشی به کرت ، خزانه دولت را با هدایا و جایزهها یا رشوههای دریافتی پر کرد. حتی مناصب دولتی را به مزایده و فروش گذاشت و اموال برخی دولتمردان را به ناحق مصادره کرد و گاه آنان را تحت فشار شدید قرار داد و شکنجه کرد (← نعیما، ج 1، ص300ـ301؛ د.ا.د.ترک، همانجا). سرانجام در پی شکایت از او نزد سلطان و کشمکشهای فراوان که موجب سکته و فلج شدن او در 1064 شد، درویش محمدپاشا از صدارت عزل گردید و حدود سه ماه بعد در ربیعالاول 1065 در حدود شصت سالگی درگذشت (اوزون چارشیلی، ج 3، بخش 2، ص 406ـ407؛ سامی؛ د.ا.د.ترک، همانجاها).از نکات مهم زندگی درویش محمدپاشا تلاش پیگیرانه وی در ثروتاندوزی است (د.ا.د.ترک، همانجا). او هنگامی که بیگلربیگی بغداد بود، اشخاصی را برای تجارت به حلب، ایران و هندوستان میفرستاد و از این راه بر ثروت خود و اطرافیانش میافزود. وی همچنین با زیر کشت بردن زمینهای باتلاقی اطراف بغداد، و نیز راهاندازی دکانهای متعدد قصابی و نانوایی ثروت فراوانی بهدست آورد و درضمن کسب محبوبیت کرد (← نعیما، ج 6، ص 22ـ29؛ اوزون چارشیلی، ج 3، بخش 2، ص 407).درویش محمدپاشا با وجود ثروت فراوانش، برخلاف صدراعظمهای عثمانی، گرفتار طمع یا متهم به سوءاستفاده از اموال دولتی نشد (اوزون چارشیلی، همانجا).منابع : محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ شمسالدینبن خالد سامی، قاموسالاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ1898؛ عثمانزاده احمد تائب، حدیقةالوزرا، استانبول 1271، چاپ افست فرایبورگ 1969؛ محمدسعید فرائضجیزاده، تاریخ گلشن معارف، ]استانبول[ 1252؛ مصطفی نعیما، تاریخ نعیما، ]استانبول[ 1281ـ1283؛Dördüncü Murad'n Bağdat seferi Menzilnamesi: Bağdat seferi harp jurnal, [ed.] Halil Sahillioğlu, in Belgeler, vol.2, no 3-4 (1965); EI2, s.v. "Derwīsh Mehmed Pasha" (by V.J. Parry); Hüseyin Hezârfen, Telhîsü'l - beyân fī kavânîn-i Âl-i Osmân, ed. Sevim İlgürel, Ankara 1998; İA, s.v. "Derviş Mehmed Paşa" (by M. Cavid Baysun); Sâlnâme-i nezâret-i hâriciyye (Osmanl dşişleri bakanlğ yllğ), ed. Ahmed Nezih Galitekin, Ankara: İşarat Yayınları, 2003; TDVİA, s.v. "Derviş Mehmed Paşa" (by Mehmet İpşirli); İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanl tarihi, vol.3, pt.2, Ankara 2003; Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü'l - âsâr ve hakāikü'l - ahbâr, ed. Mücteba İlgürel, Ankara 1994; Yaşar Yücel and Ali Sevim, Türkiye tarihi, Ankara 1990-1992.