درآمد

درآمد، اصطلاحی در موسیقی کلاسیک ایرانی. درآمد در لغت به‌معنای مقدمه و سرآغاز نیز آمده‌است. همچنین به مفهوم سرآغاز کلام به کار رفته، چنان‌که توجه شنوندگان را جلب کند (دهخدا، ذیل واژه). درآمد در اصطلاح موسیقی گوشه یا قطعه‌ای است که دستگاه یا آواز با آن آغاز می‌شود و از مهم‌ترین بخشهای دستگاه و معرف زمینه و لحن اصلی آن است. در نظام دستگاهی، گوشه‌هایی که پس‌از درآمد می‌آیند، معمولاً مُد* یا مقام* متفاوتی دارند، اما در پایان دستگاه، به زمینة درآمد بازگشت می‌شود. بر این اساس، مُد و لحن درآمد نه تنها آغازگر دستگاه، بلکه پایان‌بخش آن نیز هست و نام دستگاه، در واقع، نام مُد درآمد آن است؛ مثلاً دستگاه ماهور دستگاهی است که درآمد یا سرآغاز آن مُد ماهور است (← فرصت‌شیرازی، ص31؛ فرهت، ص46).به روشنی نمی‌توان گفت که اصطلاح درآمد از چه زمانی در موسیقی ایرانی رایج شده‌است. در بخش پایانی رساله در بیان چهار دستگاه اعظم، که احتمالاً در قرن سیزدهم تألیف شده، اصطلاح درآمد در کنار اصطلاح دستگاه آمده‌است (← ص 90). درحالی‌که در بخشهای پیشین، که دربارة انواع شَدّ* بحث شده، سخنی از درآمد نیست. شاید بتوان گفت که اصطلاح درآمد پس از رایج‌شدن مفهوم دستگاه کاربرد یافته‌است. البته در رسالات کهن، اصطلاحاتی آمده که به سرآغاز آهنگ اشاره می‌کند، از جمله «سربند» (← مراغی، ص 342) و «سرخانه» (کوکبی بخارایی، ص 60). در مجموعة شش مقام* و موسیقی تاجیکی، «سراخبار» سرآغاز خواندن و نواختن است (عبدالرشیداف، ص 103). اصطلاح «برداشت» که در موسیقی جمهوری آذربایجان رواج دارد (← میرزا عبداللّه، مقدمة دورینگ، ص 51ـ53)، نیز به معنی سرآغاز است (دهخدا، ذیل «برداشت») که گفته شده معادل پیش‌درآمد* در موسیقی ایرانی است (هدایت، نوبت 3، ص 83).گرچه غالباً در ردیف موسیقی ایرانی، درآمد آغازگر دستگاه یا آواز است، معمولاً پیش از اجرای درآمد، چهارمضراب* یا پیش‌درآمد نواخته می‌شود (← فرصت شیرازی، ص 34ـ36). گاهی در میانة دستگاه، نام درآمد را می‌توان دید و آن هنگامی است که اجرای گوشه‌ها در منطقة صوتی دیگری از همان دستگاه آغاز می‌شود؛ مثلاً در ردیف میرزاعبداللّه به هنگام نواختن دستگاه شورِ پایینْدسته، بار دیگر گوشه درآمد نواخته می‌شود که در این حالت، گوشه بیست‌ویکم دستگاه شور است (← طلائی،ص ده). همچنین گاهی پیش از نام برخی از گوشه‌های مهم که به‌تنهایی و مستقل از ترتیب دستگاهی قابل اجرا هستند، اصطلاح درآمد را می‌توان دید؛ مثلاً در دستگاه همایون، درآمدِ شوشتری وجود دارد (← معروفی، ص 32).درآمد معمولاً با وزن آزاد اجرا می‌شود، اما گاهی به قالب موزون درمی‌آید، مثلاً درآمد سوم دستگاه شور در ردیف میرزاعبداللّه قابل انطباق با وزن عروضی مَفاعلُن فَعَلاتُن مَفاعلُن فَعِلُنْ است که «کرشمه» خوانده می‌شود (← کیانی، ص 101؛ طلائی، ص 3).در ردیف موسیقی دستگاهی ایرانی، برای بیشتر دستگاهها و آوازها بیش از یک درآمد ذکر شده‌است؛ چنان که آواز افشاری در روایت علی‌اکبر شهنازی* هشت درآمد دارد (← وُهدانی، ص 118ـ121). در یک برنامه موسیقی ممکن است یک یا چند درآمد اجرا شود (← فرصت شیرازی، ص 31).برخی از درآمدها به نام اشخاص شهرت یافته‌اند؛ مثلاً درآمدِ سماع حضور* در آواز بیات ترک (← دوامی، ص 75)؛ درآمد بنفشه منسوب به تاج‌الواعظین مشهور به حاجی‌بنفشه در دستگاه ماهور و درآمد محمد صادق‌خانی و احمد صادق‌خانی در آواز دشتی (ستایشگر، ج 1، ص 159، 434ـ435). برخی از درآمدها نیز نام خاص دارند، چنان‌که درآمد دوم دستگاه ماهور و درآمد سوم دستگاه راست و پنج‌گاه و درآمد دوم دستگاه شور را «پنجه شعری» (← دوامی، ص 135، 151؛ طلائی، ص 2)، درآمد سوم دستگاه چهارگاه را «پیش‌زنگوله و زنگوله» (طلائی، ص 304)، درآمد سوم دستگاه همایون را «کاروانی» (کیانی،ص 104ـ105)، درآمد دوم دستگاه راست و پنج‌گاه را «زنگ شتر» (طلائی، ص 441) و درآمد چهارم و پنجم دستگاه شور را به‌ترتیب «رُهاب» و «اوج» گویند (کیانی، ص 101). همچنین در دستگاه شور از درآمد خارا نام برده شده‌است (دوامی، ص 39).در ردیف موسیقی کلاسیک آذربایجانی، اصطلاح درآمد در دستگاههای شور، بیات شیراز، و نوا ـ نیشاپور دیده می‌شود (← میرزا عبداللّه، همان مقدمه، ص 51ـ53) که معادل «پیش‌درآمد» در موسیقی ایرانی است. در عوض، اصطلاح «مایه» در موسیقی آذربایجانی را می‌توان معادل اصطلاح درآمد در موسیقی ایرانی دانست (خضرلو، ص 142، پانویس 1).منابع : احسان خضرلو، «روند تغییرات در موسیقی و زندگی موسیقایی آذربایجان»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، ش 40 (تابستان 1387)؛ عبداللّه دوامی، ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی به روایت استاد عبداللّه دوامی، گردآوری فرامرز پایور، تهران 1375ش؛ دهخدا؛ رساله در بیان چهار دستگاه اعظم، چاپ امیرحسین پورجوادی، در فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، ش 12 (تابستان 1380)؛ مهدی ستایشگر، واژه‌نامه موسیقی ایران زمین، ج 1، تهران 1374ش؛ داریوش طلائی، ردیف میرزاعبداللّه : نت‌نویسی آموزشی و تحلیلی، تهران 1376ش؛ عبدالولی عبدالرشیداف، «نقش سراخبار در سلسله شش مقام»، نامه پژوهشگاه، ش 18 (1388ش)؛ محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، بحورالالحان در علم موسیقی و نسبت آن با عروض، ]تهران [1345ش؛ هرمز فرهت، دستگاه در موسیقی ایرانی، ترجمه مهدی پورمحمد، تهران 1380ش؛ نجم‌الدین کوکبی‌بخارایی، رسالة موسیقی، در سه رساله موسیقی قدیم ایران، چاپ منصوره ثابت‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1382ش؛ مجید کیانی، مبانی نظری موسیقی ایران، ]تهران[1377ش؛ عبدالقادربن غیبی مراغی، شرح ادوار، چاپ تقی بینش، تهران 1370ش؛ موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، تهران 1374ش؛ میرزا عبداللّه، ردیف میرزا عبداللّه، آوانویسی و بررسی تحلیلی ژان دورینگ، ترجمه متن سودابه آتشکار، تهران 1385ش؛ رضا وُهدانی، ردیف‌سازی موسیقی سنتی ایران: ردیف آقا علی‌اکبر فراهانی، به روایت علی‌اکبر شهنازی، تهران 1376ش؛ مهدیقلی هدایت، مجمع‌الادوار، چاپ سنگی تهران 1317ش.