دخویه میخائیل یان

دخویه، میخائیل‌یان ، خاورشناس هلندی و مصحح شماری از متون مهم جغرافیایی و تاریخی اسلامی. دخویه در 13 اوت 1836/ 29 ربیع‌الآخر 1252 در ایالت فریزلند در شمال هلند به‌دنیا آمد. او سومین فرزند خانواده، پدرش کشیشی پروتستان و مادرش از نجبا بود (اسنوک هورخرونیه ، ص 7).در 1854/ 1270 در دانشگاه لیدن به تحصیل الهیات پرداخت، اما دو سال بعد به‌سبب بی‌علاقگی به الهیات، در دانشکدة ادبیات، زیرنظر راینهارت دزی (متوفی 1883/ 1300)، خاورشناس هلندی، به مطالعة زبان، ادب و تاریخ عرب پرداخت (همان، ص18ـ23). در 1859/ 1275 معاون رئیس مجموعه نسخه‌های خطی وارنر در کتابخانة دانشگاه لیدن شد و از 1869/ 1286 تا زمان مرگش، 17 مه 1909/ 26 ربیع‌الآخره 1327، رئیس این مجموعه بود (بروین، ص 98؛ لایل، ص 844). دخویه در 1860/1276 از رسالة دکتری خود با عنوان )«نمونه‌هایی از آثار شرقی در وصف مغرب، برگرفته از کتاب البلدان یعقوبی»( دفاع کرد. این رساله به همراه ترجمة لاتین همان سال در لیدن منتشر شد. دخویه در 1866/ 1283 استاد زبانهای سامی دانشگاه لیدن شد و با تدریس در این دانشگاه، سنّت خاورشناسان هلندی سدة هفدهم/ یازدهم چون ارپنیوس و گولیوس را احیا کرد (کوردیه ، 1909ب، ص 327). دخویه در 1869/1286 استادتمام دانشگاه اوترخت و در 1877/ 1294 در دانشگاه لیدن استاد زبان عربی شد و تا 1906/1324 (زمان بازنشستگی) این کرسی را در اختیار داشت (اسنوک هورخرونیه، ص5، 34؛ کلویور، ص1؛ لایل، ص 844 ـ 845).دخویه همچنین عضو آکادمی سلطنتی علوم و هنرهای هلند و بیشترِ انجمنهای خاورشناسی اروپا بود (برای آگاهی از تمامی عضویتهایش ← اسنوک هورخرونیه، ص 92ـ94). در 1896/1314، دانشگاه کیمبریج دکتری افتخاری به او اعطا کرد و دخویه عضو دائمی فرهنگستان بریتانیا و بنیاد فرانسه شد (← اسنوک هورخرونیه، ص 5). او ضمن همکاری با ) دایرة‌المعارف بریتانیکا( (ویرایش نهم و دهم)، مقالاتی چون «هزار و یک شب» را برای آن نگاشت. دخویه چند دهه عضو حزب لیبرال و عضو شورای شهرداری لیدن و بعدها رئیس انجمن آموزشی شهرداری لیدن بود (د.ایرانیکا، ذیل مادّه).دخویه در پژوهشهایش بیشتر به تصحیح انتقادی آثار عربی نویسندگان، به ویژه مورخان و جغرافی‌دانان و شعرای متقدم، توجه داشت (بوان ، ص 849) و می‌کوشید زمینه‌ساز آگاهی دانشجویان از متون جغرافیایی دورة اسلامی شود (دخویه، 1907، ص [v]).برخی از آثار پرشمار وی عبارت‌است از :آثار جغرافیایی. دخویه با همکاری راینهارت دزی بخشهایی از کتاب نزهة‌المشتاق ادریسی را با عنوان صفة‌المغرب و ارض‌السودان و مصر و الاندلس، به همراه ترجمة فرانسوی آن و با حواشی و تعلیقات، در 1866/ 1283 در لیدن منتشر کرد. بزرگ‌ترین اثر دخویه در جغرافیای اسلامی چاپ مجموعه‌ای از کتابهای مهم جغرافیایی سده‌های سوم و چهارم است (← یوینبول ، ص 85). این مجموعه با عنوان ) مجموعه آثار جغرافی‌دانان عرب( در 1870/ 1287 تا 1894/ 1312 به‌چاپ رسید و مشتمل بود بر المسالک و الممالک اصطخری، المسالک و الممالک ابن‌حوقل، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم مقدسی، مختصر کتاب‌البلدان ابن‌فقیه، المسالک و الممالک ابن‌خرداذبه، الخراجِ قُدامة‌بن جعفر، الاعلاق النفیسة ابن‌رسته، البلدان یعقوبی، و التنبیه و الاشراف مسعودی. وی همچنین مطالعات و تحقیقاتی دربارة متونی چون صفة جزیرة‌العرب همدانی، رحلة ابن‌جبیر، معجم‌البلدان یاقوت‌حموی و عجائب‌الهند بزرگ‌بن شهریار ناخدا انجام داد (دخویه، 1907، ص x-[v]).آثار تاریخی. دخویه در 1863/ 1280 تا 1866/ 1283، فتوح‌البلدان بلاذری را در لیدن منتشر کرد. همچنین بخش سوم کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، اثر نویسنده‌ای ناشناس، را منتشر کرد و در تصحیح و انتشار بخش ششم تجارب‌الامم مسکویه رازی با عنوان ) قطعاتی از تاریخ عرب( با پیتر دو یونگ همکاری و آن را در دو جلد از 1869/ 1286 تا 1871/ 1288 در لیدن چاپ کرد. مهم‌ترین اثر دخویه، تصحیح و انتشار تاریخ طبری است که به‌عنوان مصحح اصلی و با همکاری خاورشناسان مشهوری چون تئودور نولدکه ،هاینریش بارت ، دو یونگ، پریم ، آندریاس هاینریش توربکه ، کارل فرانکل ، میکلانجلو گوئیدی، مولر ، مارتین تئودور هوتسما آن را منتشر کرد (کوردیه؛ بوان، همانجاها). او این کتاب را با نام ) سال‌نگار تاریخ براساس نوشتة ابوجعفر محمدبن جریر طبری( منتشر کرد. تصحیح و انتشار این اثر یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای خاورشناسی سدة نوزدهم و از نخستین کارهای گروهی بین‌المللی در حوزة مطالعات اسلامی است (← بوان، همانجا؛ بروکمان ، ص 67؛ نیز ← تاریخ طبری*).برخی دیگر از آثار تاریخی، جغرافیایی و فهرست‌نگاری دخویه عبارت است از: ) رساله‌ای در باب قرامطه بحرین و فاطمیان( (لیدن 1862؛ برای اهمیت این کتاب در مطالعات اسماعیلیه ← براون ، ص 404؛ قس دفتری ، ص 11)؛ )رساله‌ای در باب فتح شام( (لیدن 1864)، کتابی منسوب به ابواسماعیل بصری؛ ) منتخباتی از کتابهای جغرافیایی عربی( (لیدن 1907)؛ ) فهرست موضوعی نسخه‌های خطی شرقی در کتابخانة آکادمی لوگودونو باتاو( که با همکاری دویونگ و دزی، طی سالهای 1851ـ1877، در شش جلد به چاپ رسید (چاپ دوم با همکاری هوتسما و همراه با اصلاحات در 1888)؛ و ) رساله‌ای در باب مهاجرت کولی‌ها (زُطها) از آسیا( (لیدن 1903).بسیاری از آثار تاریخی و جغرافیایی عربی که دخویه تصحیح کرده از منابع مهم تاریخ ایران است، اما وی به‌طور مستقل در زمینة ایران پژوهشی به انجام نرساند. اگرچه او گاهی حتی به خاور دور نیز پرداخته (← کوردیه، 1909الف، ص 381) و علاوه بر همکاری در نگارش بخشی از کتاب ) سرزمینهای اسلامی به نقل از منابع چینی( ، که زیرنظر هیرت نوشته شده، مقالات دیگری نیز در حوزة خاور دور در نشریات اروپایی منتشر کردهاست (← بدوی، ص 148ـ157).زبان و ادب عربی. برخی از انبوه پژوهشهای دخویه در این حوزه عبارت است از: تصحیح ترجمة انگلیسی ویلیام رایت (متوفی 1899/ 1317)، خاورشناس انگلیسی، از رحلة ابن‌جبیر (لیدن 1907)، جلد دوازدهم الکامل فی اللغة مبرّد (1892)، و ) دستور زبان عربی( کاسپاری (1896ـ 1898) که دخویه، پس از مرگ رایت، با دقت و وسواس و در ادامة کار رابرتسون اسمیت آنها را با اصلاحات و اضافات منتشر کرد (← اسنوک هورخرونیه، ص 38؛ رایت، مقدمة دخویه، ص iX-VIII) و تصحیح دو اثر ادبی از سده‌های دوم و سوم هجری، دیوان مسلم‌بن ولید انصاری ملقب به صَریع‌الغَوانی (لیدن 1875) و الشعر و الشعراء ابن‌قتیبه (لیدن 1904؛ برای آگاهی از سایر آثار دخویه ← یوینبول، ص 73ـ91).با آنکه دخویه بیشتر مصحح متونی است که پایة تحقیقات دانشمندان بعدی شد (تیبتس ، ص 108؛ برای برخی از این تحقیقات ← همان، ص 108، پانویس 5)، نباید پیشگامی او در پژوهشهای اسلامی را نادیده گرفت، مثلاً در موضوعاتی چون قرمطیان یا شناسایی دقیق جَتها/ زُطها (← باسورث ، ج 1، ص 170)، نیز اهمیت معرفی او از کتاب المختار فی کشف الاسرار جوبری* در مطالعات اجتماعی اسلام (← دخویه، 1866، ص 485ـ510؛ باسورث، ج 1، ص 109). در تصحیح، علاوه بر حواشی، یادداشتها و تعلیقات سودمند و گاه بی‌سابقه، دخویه پیوسته مقدمه‌های لاتین یا فرانسوی مختصری نیز بر کتابها نوشته که حاوی اطلاعاتی ارزنده در باب نام و شرح‌حال نویسنده، آثار او و کارهای سابق غربیان و معرفی نسخه‌های مورد استفاده و ویژگی آنهاست. برای نمونه می‌توان به مقدمه‌های وی بر کتابهای جغرافیایی اشاره کرد که در بسیاری از موارد جزو نخستین آگاهیهای غربیان در باب موضوع است. همچنین به‌منظور قابل فهم‌سازی متن، وی بیشتر اوقات فهرستی از لغات و اصطلاحات کتاب عرضه کرده‌است. ارزش این تصحیحها زمانی روشن می‌شود که بدانیم دخویه عمدتاً با متون موجود در آثار دیگر (چون صورالاقالیم بلخی)، یا متون به هم ریخته، پراکنده، درهم پیچیده و گمنام روبه‌رو بود و می‌کوشید این مشکلات را حل و تصحیحی انتقادی از آنها عرضه کند (تیبتس، ص110).آخرین کار بزرگ دخویه برنامه‌ریزی و شروع ویراست نخست دایرة‌المعارف اسلام بود (← عقیقی، ج 3، ص 1106ـ 1108؛ دایرة‌المعارف اسلام*؛ قس اسعدی، ص 169ـ170). البته به‌جز تألیف بخش جغرافیایی مقالة «جزیرة‌العرب» ، براثر بیماری امکان همکاری علمی بیشتر با این دایرة‌المعارف را نیافت؛ اما مکاتبه با دولتها و آکادمیها و تشویق آنها به مشارکت در نشر این دایرة‌المعارف را دنبال می‌کرد (لایل، ص 847).پس از مرگ دخویه، بنیادی به نام او در لیدن تأسیس شد که با سرمایة آن آثار خاورشناسان اروپایی بسیاری به چاپ رسیدهاست (برای آگاهی بیشتر از این بنیاد و انتشارات آن ← بروین، ص 100؛ برگ ، ص 161ـ162؛ )«بنیاد دخویه»(، ص 186ـ 187).منابع:مرتضی اسعدی، مطالعات اسلامی در غرب انگلیسی‌زبان از آغاز تا شورای دوم واتیکان (1965م)، تهران 1381ش؛ عبدالرحمان بدوی، موسوعة المستشرقین، بیروت 1984؛ نجیب عقیقی، المستشرقون: موسوعة فی تراث العرب، مع تراجم المستشرقین و دراساتهم عنه، منذالف عام حتی الیوم، قاهره 1964؛Cornelis Christiaan Berg, "Fondation de Goeje", JRAS, vol.70, no.1 (Jan.1938); A. A. Bevan, "Michāel Jan de Goeje", in ibid, vol.41, no.3 (July 1909); Clifford Edmund Bosworth, The mediaeval Islamic underworld: the Banū Sāsān in Arabic Society and literature, Leiden 1976; Edward Granvill Browne, A literary history of Persia, vol.1, London 1919; J. Brugman, "Dozy: a scholarly life according to plan", in Leiden Oriental connections: 1850-1940, ed. Willem Otterspeer, Leiden: Brill, 1989; Johannes Thomas Pieter de Bruijin, "Collective studies of the Muslim world: institutions, projects and collections", in ibid; Henri Cordier, "Michael Jan de Goeje", Toung Pao, vol.10, no.3 (1909a); idem, "M. J. De Goeje: Assocíé étranger de l'Académie des inscriptions et belles - lettres", Journal des savants, vol.7 (1909b); Farhad Daftary, "Ismaili studies: Medieval antecedents and modern developments", The Institute of Ismaili Studies, 2008. Retrieved May 5, 2012, from http:// www.iis.ac.uk/ view - article.asp? content entdeckte ، ID=101252; M. J. De Goeje, "Gaubari's geheimnisse'", ZDMG, vol.20 (1866); idem, Selections from Arabic geographical literature, Leiden 1907; EIr., s.v. "De Goeje" (by A. J. M. Vrolijk); "Fondation de Goeje", JRAS, vol.69, no.1 (Jan. 1937); Th. W. Juynbool, "Liste Michaël Jan De Goeje", in Christiaan de publications des Snouck Hurgronje, Michaël Jan De Goeje, Leiden 1911; A. Kluyver, "Michael Jan de Goeje", Journal of the Gypsy Lore Society, vol.3 (July 1909-April 1910); C. J. Lyall, Hurgronje, traduction Snouck C. par Goeje, de Jan "Michael Française de Madeleine Chauvin; avec portrait, Leiden: Brill", JRAS, vol.43, no.3 (July 1911); Christiaan Snouck Hurgronje, Michaël Jan De Goeje, Leiden 1911; Gerald R. Tibbetts, "The Balkhi school of geographers", in The history of cartography, vol.2, book 1, ed. J. B. Harley and David Woodward, Chicago 1992; W. Wright, A grammar of the Arabic language, ed. W. Robertson Smith and M. J. De Goeje, Cambridge 1971.