دانشگاه لَیدن، کتابخانه، بزرگترین کتابخانة دانشگاهی هلند با منابع مهم در مطالعات شرقشناسی. در قرن شانزدهم/ دهم در چند ایالت شمالی هلند شورشهایی برضد حاکمیت اسمی پادشاه کاتولیک اسپانیا برپا شد. شورشیان که بیشتر آنها پروتستان بودند، در برابر نیروهای اسپانیایی که لیدن (لایدن) را محاصره کردهبودند، ایستادگی کردند و قربانیان بسیار دادند. ویلیام، شاهزاده اورانژ ، رهبر شورشیان پروتستان، با تأسیس دانشگاه لیدن در 8 فوریه 1575/ 982، پاداش مقاومتِ ساکنان شهر را داد. این دانشگاه نخستین نهاد آموزش عالی پروتستانها در جمهوری هلند بود (← پول ، ص 395ـ396؛ اوترسپر ، ص 324ـ325).مدیران دانشگاه لیدن در 1587/ 995 بهضرورت تأسیس کتابخانه برای نگهداری حرفهای کتابهای موجود و کتابهایی که انتظار میرفت در آینده برای دانشگاه تهیه شود، پی بردند. کتابهای بازمانده از یوهانس هولمن (متوفی 1586/994)، عالم الهیات، و اهدای مجموعهای از کتابها و نسخههای خطی بوناونتورا ولکانیوس (متوفی 1614/1023)، استاد زبان یونانی، در 1587/ 995 امکان ایجاد یک کتابخانة واقعی در داخل ساختمان اصلی دانشگاه را فراهم کرد (پول، ص 399) و کتابخانة دانشگاه لیدن در 31 اکتبر 1587/ 28 ذیقعده 995 رسماً تأسیس شد. پتروس برتیوس در 1595/ 1003 فهرستی از همة موجودی کتابخانه منتشر کرد (چاپ افست آن در 1995/ 1374ش منتشر شد). این فهرست، نخستین فهرست چاپی از یک مجموعة عمومی بود که به هدف دسترسی همگان به کتابهای نفیس کتابخانه و جذب دانشجویان و محققان به این دانشگاه جدیدالتأسیس انتشار یافت. این فهرست، نخستین شماره از مجموعهای دنبالهدار بود که آخرین آن شامل وصف همة مجموعه ــ در 1716/1128 منتشر شد (← پول، ص 405ـ406). فهرستهایی که بعد از آن تاریخ بهچاپ رسید، ناقص بود. از 2009/ 1388ش بهبعد کتابهای چاپی کتابخانه از طریق فهرست عمومیِ برخط (آنلاین) در دسترس است و مجموعة بزرگ نسخههای خطی آن نیز به شکل الکترونیکی وجود دارد. علاوهبر اسناد و مدارک چاپی، کتابخانه دانشگاه لیدن اکنون مجموعههایی در موضوع تاریخِ هنر، جغرافیا و مجموعههای الکترونیکی از انواع مختلف را در خود جای دادهاست (← بِرکونس ـ استولینک ، 2001؛ نیز ← نسخههای خطی اسلامی ).یکی از ویژگیهایی که موجب شهرت کتابخانة دانشگاه لیدن شده، مجموعههای شرقی آن است. از همان ابتدا کتابهایی به زبانهای غیراروپایی گردآوری شد. نسخهای از )کتاب مقدس چندزبانه( (به زبانهای عبری، آرامی، یونانی و لاتینی) و تلمود (به زبان عبری) نخستین کتابهای کتابخانه بودند (← پول، ص 395، 398؛ نیز ← ادامة مقاله).در اروپای دورة رنسانس (نوزایی) یافتن منابع معتبر برای محققان انسانگرا اهمیت یافتهبود بنابراین، مطالعة زبانهای شرقی انگیزه و حیات تازهای گرفت. زبانهای مورد توجه پژوهشگران اروپایی عمدتاً عبری و همچنین دیگر زبانهای سامی مانند آرامی، سریانی، سامری، عربی، حبشی و تا حد کمی دیگر زبانهای جهان اسلام همچون ترکی و فارسی بودند. آثار محققانة برجستهترین پژوهشگر اروپایی آن زمان، یعنی یوزفوس یوستوس اسکالیژر (1540ـ1609/ 946ـ1018) استاد زبانشناسی دانشگاه لیدن، نشاندهندة این علاقه و اهمیت است. حدود شصت نسخة خطی از منابع شرقی متعلق به مجموعة شخصی اسکالیژر که با وصیت او به دانشگاه لیدن اهدا شد، نخستین نسخههای خطی شرقی در مجموعة کتابخانة لیدناند (← بروکمان و اشرودر، ص 13). توماس ارپنیوس (1584ـ1624/ 992ـ1033)، جانشین اسکالیژر علاوهبر برجسته کردن نقش زبان و منابع عربی در فعالیتهای تبشیری، چاپخانه آثاری به زبانهای شرقی تأسیس کرد که به زبان عربی نیز چند کتاب چاپ کرد، از جمله ترجمة عربی عهد جدید (انجیل) و پنج کتاب اول عهد قدیم (تورات؛ ← همان، ص 3ـ5، 7، 12ـ13).جمعآوری منابع خطی و ایجاد زمینههای مطالعاتی برمبنای آنها جنبههایی از همان وظیفة اساسی یعنی گشودن ساحتهای جدید در دانش، بهعنوان آرمانی انساندوستانه، بهشمار میآمد. این نوع فعالیتها نهتنها به بررسی دوبارة میراث زبانهای یونانی و عبری بهعنوان منابع فرهنگ اروپایی منجر شد، بلکه محققان را تشویق کرد تا بهدنبال منابع مرتبط در دیگر زبانها، بهویژه عربی، بروند. یاکوبوس خولیوس (1596ـ1667/ 1004ـ1077)، استاد زبانهای شرقی و ریاضیات دانشگاه لیدن، به نمایندگی از دانشگاه لیدن نخستین سفر علمی را برای فراهم آوردن نسخههای خطی خاورمیانهای بین 1625/ 1034 تا 1629/ 1038، سرپرستی و هدایت کرد. وی علاوهبر آثاری دربارة زبان عربی و منابع اسلامی بیشتر در پی متون علمی اسلامی، با تأکید بر منابع یونانی به زبان عربی و بهویژه در پی بخشهایی از ) قطوع مخروطی(، نوشتة آپولونیوس پرگائی بود که نسخة یونانی آن مفقود شدهبود. بالغ بر دویست نسخة خطی عربی، فارسی و ترکی که یاکوبوس خولیوس از حلب و استانبول بههمراه آورد، موجب شکلگیری مجموعههای شرقی کتابخانة لیدن شد. بعدها شمار بیشتری از این نسخهها به کتابخانة لیدن انتقال یافت (← همان، ص 10، 17ـ18). وقتی شاگرد خولیوس، لِوینوس وارنر (1619ـ1665/ 1028ـ 1075)، سفیر هلند در باب عالی (دربار حکومت عثمانی) شد مجموعة ارزشمند هزار نسخة خطی به زبانهای عربی، عبری، فارسی و ترکی از بازار بزرگ کهنهفروشان قسطنطنیه خریداری کرد. بعد از مرگ وارنر، این نسخهها را به شهر لیدن آوردند و بهاینترتیب کتابخانه لیدن به یکی از گنجینههای نفیس نسخههای خطی تبدیل شد (فورهووه ، مقدمة گروت، ص XI ؛ بروکمان و اشرودر، ص 19ـ20؛ ویتکام ، 1993، ص 348ـ349).قرن هفدهم/ یازدهم، عصر طلایی فرهنگ هلند، و بیشک دورة طلایی مطالعات خاورشناسی در جمهوری هلند بهشمار میرود. در قرن هجدهم/ دوازدهم، نیز هرچند با شدت کمتر، تهیه و خرید نسخههای خطی اسلامی ادامه یافت. بهاین ترتیب تا 1820/ 1235، شمار نسخههای خطی اسلامی کتابخانة لیدن به بیش از دو هزار رسید (← بروکمان و اشرودر، ص 22، 25).در دوران استعمارگری هلند، نسخههای خطی اسلامی بسیاری، از مناطقی که امروز اندونزی نامیده میشود، به لیدن منتقل شد که به افزایش تصاعدی نسخههای خطی کتابخانه انجامید. در اواخر سدة هجدهم/ دوازدهم حدود هفت هزار نسخة خطی شرقی که اغلب از اندونزی بودند، وارد کتابخانة لیدن شد؛ هرچند همة این نسخهها، محتوای اسلامی نداشتند. خریدِ کتابخانة فردی به نام امینبن حسن حلوانی مدنی، حاوی نسخههای خطی عربی، در 1883/ 1300، نشان میدهد که خرید کتاب از خاورمیانه نیز ادامه داشتهاست (← فورهووه، همانجا). استعمار تنها راه ورود مجموعهها به کتابخانه لیدن نبود؛ در دوران پس از استعمار نیز، نسخههای خطی کتابخانه افزایش یافت. پس از مرگ هورخرونیه در 1936/ 1315ش همة نسخههای خطی او که بیشتر به زبان اندونزیایی بود، بنابه وصیتش به کتابخانه اهدا شد (همان، مقدمة گروت، ص XVII-XII). در 1974/ 1353ش شمار نسخههای خطی شرقی کتابخانه به حدود چهارده هزار و تا پایان 2005/ 1384ش به بیش از 000،26 نسخه افزایش یافت.تجهیز کتابخانه، علاوهبر فراهم آوردن مجموعهای از نسخههای خطی، با ایجاد امکانات و تأسیسات مناسب، تالار مطالعة مجهز، میکروفیلم کردن و دیجیتال کردن اسناد و مدارک، ادامه یافتهاست. همچنین یک کارگاه مرمت مجهز، حفظ و نگهداری آثار خطی کتابخانه لیدن را تضمین کردهاست.کتابخانة لیدن، مجموعهای باعنوان ) فهرست نسخههای خطی( چاپ کرده که در آن شمار بسیاری از نسخههای خطی، نمایه و بهطور کامل معرفی شدهاست (فورهووه، همان مقدمه، ص VII-VI؛ نیز ← ویتکام، 2006ـ2007). بسیاری از این فهرستها از 2006/ 1385ش بهبعد صرفاً بهصورت الکترونیکی در پایگاه اطلاعرسانی کتابخانة دانشگاه منتشر میشوند. ساختمان جدید کتابخانه در 1983/ 1362ش تکمیل شد و از آن زمان بهبعد نظام ماشینی و الکترونیکی کتابخانه توسعه یافتهاست. در این سالها همزمان با بهکارگیری نظام ماشینی و الکترونیکی، تعداد کاربرانِ برخط (آنلاین) کتابخانه افزایش یافتهاست.در کتابخانة لیدن حدود شش هزار نسخة خطی از خاورمیانه نگهداری میشود. این نسخهها حاوی متون گوناگون و بهطور عمده به زبان عربی است، اما در بین آنها شمار زیادی نسخههای خطی فارسی و ترکی نیز یافت میشود. اغلب نسخههای خطی در مجموعههای اندونزیایی کتابخانه، به زبان جاوهای است، و تعدادی از آنها به زبانهای مالایایی، بوگیایی ، آچهای ، ساساکی و نیز به دیگر زبانهای نهچندان شناخته شدهاست. این نسخههای خطی، بزرگترین مجموعه از این نوع است که در خارج از جنوبشرقی آسیا نگهداری میشود (برای نمونه ← برکونس ـ استولینک، 2001؛ ویتکام، 1993، ص 349ـ350؛ همو، 2006ـ2007).منابع :Christiane Berkvens - Stevelinck, Magna commoditas: geschiedenis van de Leidse universiteitsbibliotheek 1575-2000, Leiden 2001; J. Brugman and F. Schröder, Arabic studies in the Netherlands, Leiden 1979; Islamic Manuscripts. Retrieved Aug.5, 2012, from http://www. islamicmanuscripts.info;Willem Otterspeer, "The University of Leiden - an eclectic institution", Early science and medicine, vi, no.4 (2001); Elfriede Hulshoff Pol, The first century of Leiden University Library, Leiden 1975; Petrus Voorhoeve, A handlist of Arabic manuscripts in the Library of the University of Leiden and other collections in the Netherlands, The Hague 1980; Jan Just Witkam, Inventory of the Oriental manuscripts in Leiden University Library, Leiden 2006-2007; idem, "The Netherlands", in World survey of Islamic manuscripts, ed. Geoffrey Roper, vol.2, London: Al-Furqān Islamic Heritage Foundation, 1993.