داماد حسن پاشا

داماد حسن‌پاشا، صدراعظم عثمانی در نیمة نخست قرن دوازدهم. او از یونانیان موره (جزیره‌ای در جنوب یونان) بود و احتمالاً در حدود 1065 به دنیا آمده بود (د.ا.د.ترک، ذیل «حسن‌پاشا، داماد»). او در نوجوانی وارد قصر شد و در آنجا ارتقا یافت. در 1095، به مقام «سلحدار شهریاری» رسید (دلاورزاده، ص 3؛ ثریا، ج 2، ص 146). به دنبال جلوس سلطانسلیمان دوم در 1099، با رتبة وزارت به حکومت مصر منصوب گردید (سامی، ذیل «حسن‌پاشا، داماد») و از دربار دور شد. در 1101، از آن مقام عزل گردید و حاکم سنجق بورسه و ازمید/ ازمیت شد (ثریا، همانجا). در 1012 با خدیجه‌سلطان، دختر سلطان‌محمد چهارم، ازدواج کرد و به انیشته (داماد) معروف شد (دانشمند ، ج 4، ص 1). در 1105، مأمور دفاع از جزیرة ساقز (کیوس ) در برابر ناوگان ونیزی شد. ونیزیها با حمایت حکومت مالت در 1106 جزیره را تصرف کردند. چون عثمانیان توان دفاع در برابر آنها را نداشتند، حسن‌پاشا جزیره را به آنها تسلیم کرد و اهالی مسلمان ترک در عرض سه روز با کشتیهای ونیزی از جزیره به ساحل آناطولی انتقال داده شدند (سامی؛ د.ا.د.ترک، همانجاها؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «حسن‌پاشا، داماد»). در پی این شکست، حسن‌پاشا به اَدرنه احضار گردید و پس از دو ماه بازداشت، بخشیده شد و به فرماندهی قلعة مرزی آزاق مأمور گردید (اوزون چارشیلی، ج 4، بخش 2، ص 273).پس از جلوس مصطفی دوم در 21 جمادی‌الآخره 1106، حسن‌پاشا در اواسط رمضان همان سال به قائم‌مقامی صدارت انتخاب شد (د.ا.د.ترک، همانجا). در 1107، به والیگری حلب تعیین گردید. در 1108، والی قونیه شد. در 1110، بار دیگر به قائم‌مقامی صدارت منصوب گردید (ثریا، همانجا؛ دلاورزاده، ص 4؛ اوزون چارشیلی، ج 4، بخش 2، ص 273ـ 274). در همین دوره، در جریان لشکرکشیهای مصطفی دوم به اتریش، محافظت ادرنه را به عهده داشت و بعداً باعنوان بیگلربیگی حلب، در لشکرکشی عمجه‌زاده حسین‌پاشا به مجارستان و نیز در مذاکرات پیمان کارلوفْچه* (1110/1699) شرکت داشت. پس از بازگشت از این سفر، با رتبة وزارت دوم برای بار سوم به قائم‌مقامی صدارت منصوب شد (د.ا.د.ترک، همانجا).پس از درگرفتن شورشهایی در 1115، که به واقعة ادرنه معروف شد (← همان، ذیل "Edirne Vak‘ası") و داماد حسن‌پاشا نیز از محرکان آن بود، سرانجام برادرزنش، احمد سوم در 9 ربیع‌الآخر 1115 به یاری وی به سلطنت رسید و پس از فروخواباندن شورشها و برکنار کردن و از میان برداشتن بعضی دولتمردان، از جمله قَوانوز احمدپاشای صدراعظم، داماد حسن‌پاشا را در 8 رجب همان سال به صدارت گماشت (دانشمند، ج 4، ص 1). گرچه حسن‌پاشا در دورة یازده‌ماهة صدارت خود آرامش و امنیت را دوباره در کشور تأمین کرد، بر اثر برخی دسیسه‌ها، سلطان در 28 جمادی‌الاولی 1116 او را از صدارت عزل و به ازمید تبعید کرد (اوزون چارشیلی، ج 4، بخش 2، ص 274ـ275).حسن‌پاشا در 1119 والی مصر و در 1121 والی طرابلس شام شد. در اواخر 1123، به‌عنوان «مفتش» ولایت کوتاهیه مأمور گردآوری و فرستادن نیرو از آناطولی برای جنگ با روسها شد. او در ربیع‌الاول 1124 والی آناطولی و در شوال همان سال والی رَقّه شد و در ربیع‌الآخر 1125 در همانجا درگذشت (همان، ج 4، بخش 2، ص 275؛ دلاورزاده، ص 4ـ5؛ سامی، همانجا؛ ثریا، ج 2، ص 146ـ147).منابع : محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ1315 /1890ـ 1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ عمرافندی دلاورزاده، حدیقة‌الوزرا ذیلی، در احمد تائب عثمان‌زاده، حدیقة الوزرا، استانبول 1271، چاپ افست فرایبورگ 1969؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/1889ـ1898؛İsmail Hami Danişmend, İzahl Osmanl tarihi kronolojisi, İstanbul 1971-1972; EI2, s.v. "Hasan Pasha ‘Dāmād" (by V. J. Parry); TDVİA, s.vv. "Edirne Vak‘ası" (by Abdülkadir Özcan), "Hasan Paşa, Damad" (by M. Münir Aktepe); İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanl tarihi, vol.4, pt.2, Ankara 2003.