خورموجی محمدجعفر

خورموجی، محمدجعفر، ملقب به حقایق‌نگار، مورخ عصر ناصرالدین شاه قاجار. او در 1225 در شیراز متولد شد. پدرش، میرزامحمدعلی، و اجداد او اهل خورموج* بودند و ضابطی و کلانتری آنجا را به عهده داشتند. میرزا محمدجعفر نیز شغل پدران خود را پیشه کرد. وی تا 1258 در این شغل بود و در این سال میرزامحمدخان دشتی معروف به حاجی‌خان، حکمران دشتی، به خورموج حمله کرد و آن ناحیه را از اختیار محمدجعفرخان بیرون آورد. وی در 1260 به شیراز رفت. در 1262، به امارت دیوان‌خانه عدلیه منصوب شد. در مدت اقامت خود در شیراز، به مطالعه و تحقیقات تاریخی درباره ایالت فارس پرداخت و نخستین اثر خود، آثار جعفری، را در این خصوص تألیف کرد که در 1276 چاپ شد (خورموجی، 1380ش الف، ص 77؛ همو، 1380ش ب، ص 63، مقدمه آل‌داود، ص 29؛ همو، 1363ش، ج 1، مقدمه خدیوجم، ص بیست، یادداشت ایرج افشار، ص بیست‌وپنج).خورموجی در همان سال از شیراز به تهران رفت. ناصرالدین شاه نسخه‌ای از آثار جعفری را خواند و محمدجعفرخان را مأمور نوشتن تاریخ سلطنت خویش، به دور از تکلف و تملق، کرد. خورموجی در 1277 به حقایق‌نگار ملقب گردید (همو، 1363ش، ج 1، ص 1ـ2، ج 2، ص 267). کتابی که خورموجی تألیف کرد، مقبولِ شاه واقع نشد. همچنین در 1283 حسام‌السلطنه، والی فارس، از میرزاجعفر به شاه شکایت برد زیرا وصول اقساط دیوانی و بلوک آنجا موقوف به مراجعت میرزا به شیراز بود. ازاین‌رو، حقایق‌نگار به فارس بازگردانده شد. این ماجرا با وساطت مستوفی‌الممالک، فرخ‌خان امین‌الدوله و عزیزخان مُکری پایان گرفت، اما خورموجی از آن پس طرف توجه نبود و کتابش نیز در توقیف ماند (همو، 1380ش ب، همان مقدمه، ص 30). وی پس از این واقعه آثار دیگری تألیف کرد. در اواخر عمر نیز به عتبات مهاجرت کرد و در 1301 در بغداد درگذشت (← وقایع‌اتفاقیه، ص 206).خورموجی در تاریخ‌نویسی از تملقات منشیانه دوری جسته ولی مانند نویسندگان این دوره صنایع ادبی زیادی به کار برده است و مطالب کتاب در مواردی اطناب دارد (خورموجی، 1363ش، همان مقدمه، ص بیست). آثار شناخته‌شده او بدین ترتیب‌اند: آثار جعفری، از جمله فارسنامه‌های مهم که آن را در 1276 در تهران به چاپ رساند. آثار جعفری دو بخش دارد. بخش اول در تاریخ و جغرافیا و زندگینامه بزرگان فارس است و بخش دوم که موجزتر است، درباره جغرافیای جهان. از نکات مهم این کتاب پرداختن به خلیج‌العجم (فارس) و جزایر واقع در آن است که جزو ایران بودند (همو، 1380ش الف، مقدمه شعبانی، ص 8ـ9، نیز ← ص 100ـ108).حقایق‌الاخبار ناصری مهم‌ترین کتاب خورموجی درباره تاریخ قاجار است. وی کتاب را به دستور ناصرالدین شاه (← ج 1، ص 2) در دو جلد تألیف کرد. در این کتاب، نظم و توالی زمانی حفظ شده و کتاب به صورت سال‌شمار با نام شاهان یا نام رجال منظّم شده است. جلد اول، شامل تاریخچه مختصر ایل قاجار و سرگذشت شاهان قاجار تا پایان دوره محمدشاه است. در این جلد، شرح وقایع بیست سال سلطنت ناصرالدین شاه، از چگونگی به تخت نشستن وی تا 1284، مفصّل‌تر ذکر شده است. امتیاز این کتاب بر دیگر تاریخهای دوره ناصری این است که در آن جزئیات قتل امیرکبیر به صراحت و درستی بیان شده است (← ج 1، ص 103ـ105). جلد دوم کتاب، از وقایع 1278 آغاز می‌شود و شامل وقایع پراکنده‌ای است چون تغییر و تبدیل حکام و فرمانروایان دنیا (← ج 2، ص 277ـ280)، تعیین ولیعهد ناصرالدین‌شاه (ج 2، ص 290ـ292) و نیز وقایع فارس و مختصری از احوال مؤلف از 1280 تا 1284 (ج 2، ص 304ـ316). حقایق‌الاخبار در 1284 چاپ سنگی شد، اما بلافاصله به دلیل ناخشنودی شاه و درباریان از مطالب آن، جمع‌آوری گردید. این کتاب در 1344ش با تصحیح حسین خدیوجم به چاپ رسید (همان، مقدمه خدیوجم، ج 1، ص ده، بیست‌ودو).حقایق‌المصیبة کتاب دیگر خورموجی در ذکر وقایع کربلاست. این کتاب در تهران چاپ سنگی شد (همو، 1380ش ب، همان مقدمه، ص 40).تحفة‌المعتمدیه، از تألیفات ادبی خورموجی است. وی این کتاب را در 1292 برای یحیی‌خان قزوینی معتمدالملک، برادر میرزاحسین‌خان سپهسالار حاکم فارس، نوشت. خورموجی تحفة‌المعتمدیه را در یک مقدمه درباره معتمدالملک و چهار باب درباره قصه و امثال عرب، شاعران پارسی‌زبان و نثرنویسان پارسی‌نویس و آثار آنان نوشته است. این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده و تنها یک نسخه خطی از آن برجای مانده است (همان مقدمه، ص 41).نزهت‌الاخبار، در تاریخ و جغرافیا و زندگینامه رجال و دانشمندان و شاعران فارس، از دیگر آثار اوست. این کتاب منبع مورد استفاده فارسنامه فسایی و آثارالعجم بوده است و صورت تفصیلی و تکمیل یافته آثار جعفری است. بخشی از کتاب تکرار حقایق الاخبار است و چون در این دوره خورموجی از دیوان و دربار جدا شده بود، با آزادی فکری بیشتری تألیف شده است. از این کتاب تنها یک نسخه برجای‌مانده است (همان، ص 43ـ44، 48، 50).آئینه مظفری، در واقع جلد دوم نزهت‌الاخبار است که مؤلف آن را به این نام خوانده و در 1296 به نام مظفرالدین میرزا تألیف کرده است. این دو کتاب در یک مجلد تدوین شده‌اند، اما موضوع آئینه مظفری متفاوت است و تاریخ و جغرافیای مختصر همه کشورهای جهان از جمله ایران را در برمی‌گیرد و براساس قاره‌ها تقسیم شده است. مؤلف برخی مطالب این کتاب را از آثار جعفری اقتباس کرده ولی اطلاعات آن تازه‌تر است. وی همچنین از منابع خارجی نیز اقتباس کرده است (همان، ص 50ـ51).منابع : محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، آثار جعفری، چاپ احمد شعبانی، شیراز 1380ش الف؛ همو، حقایق‌الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، تهران 1363ش؛ همو، نزهت‌الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، چاپ علی آل‌داود، تهران 1380ش ب؛ وقایع اتفاقیه : مجموعه گزارشهای خفیه‌نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری، چاپ سعیدی سیرجانی، تهران: نوین، 1362ش.