خوارزمی حسین

خوارزمی، حسین، منجم و احتمالا عارف ایرانی قرن نهم. نام کامل او کمال‌الدین حسین‌بن حسین (یا حسن یا حسینی) خوارزمی کبروی است. وی در 839 درگذشت (استوری ، ج 1، بخش 1، ص 177، ج 2، بخش 1، ص 50، 73). اطلاعات درباره زندگی و آثار او دست کم با دو خوارزمی دیگر، تاج‌الدین حسین و کمال‌الدین حسین، خلط شده است (رجوع کنید به خوارزمی*، تاج‌الدین؛ خوارزمی*، کمال‌الدین).آثار وی عبارت‌اند از: 1) نزهة‌المَلاک/ المَلّاک فی هیئة‌الافلاک در نجوم که آن را برای شاهزاده معزالدین ابوالمناقب عبدالعزیز گورکان (احتمالا همان عبدالعزیزبن الغ‌بیگ) به فارسی تألیف کرده است. این اثر مشتمل بر دو مقاله و هر مقاله شامل چند فصل است. مقاله اول در شرح الگوی خورشید و سیارات، فلکهای نه‌گانه، حرکت ستارگان و درباره خود زمین است. مقاله دوم درباره اقلیمهای هفت‌گانه و تعیین مرزهای آنها، اطلاعات راجع به طلوع و غروب ماه، سمت قبله و مانند آن است. مطالب رساله با شکلهای مربوط به هر موضوع همراه است. از این اثر تنها یک نسخه وجود دارد که در کتابخانه مؤسسه خاورشناسی ابوریحان بیرونی وابسته به فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان نگهداری می‌شود. این نسخه که در قرن سیزدهم کتابت شده، ناقص است و تا اوایل فصل سوم مقاله اول را دارد (سمنووا ، ج 1، ص 232؛ استوری، ج 2، بخش 1، ص 73). ترجمه روسی شعرهای فارسی این اثر را رستموف در 1342ش/1963 در کتابی با عنوان )شعر ازبکی در نیمه اول قرن پانزدهم( (نهم هجری) آورده است (هوفمان ، بخش 1، ج 1، ص CXVIII، ج 3، ص 271). 2) شرح ملخَّص، شرحی فارسی است بر رساله عربی الملخَّص فی‌الهیئة در نجوم که محمودبن محمدبن عمر چغمینی* خوارزمی تألیف آن را در 618 به پایان رسانده است. حسین خوارزمی این شرح را به الغ‌بیگ* تقدیم کرده است. این شرح مانند اصل عربی شامل مقدمه و دو فصل است: مقدمه «در بیان اقسام اجسام بر وجه اجمال»؛ فصل اول «در بیان هیئت افلاک و آنچه متعلق است بدان»؛ فصل دوم «در بیان ارض و آنچه متعلق است بدان». از این اثر هم تنها یک نسخه وجود دارد که در کتابخانه بودلیان آکسفورد (انگلستان) نگهداری می‌شود (زاخاو و اته ، بخش 1، ستون 930ـ931؛ استوری، ج 2، بخش 1، ص 50؛ هوفمان، بخش 1، ج 3، ص 268).منابع :, Turkish literature: a bio-bibliographical H. F. Hofman survey, section III: Moslim Central Asian Turkish literature being in the main a list of Chaghatayan authors and works in Chaghatay..., pt.1, Utrecht 1969; Eduard Sachau and , Hermann Eth(, Catalogue of the Persian, Turkish Bodleian Library, the in manuscripts Pushtu( and Hindu(sta(ni(, A.A.Semenova, Oxford1889; manuscripts, Persian pt.1:The Uzbekistan Nauk Akademii rukopise( Vostochnykh Sobronie SSR (in Cirillic), vol.1, Tashkent 1952; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, London, vol.1, pt.1, 1989, vol.2, pt.1, 1972.