خلیلی، شهرت خلیل ابراهیم‌بیگ/ درویش خلیلی، شاعر و صوفی سده نهم در آسیای صغیر، نویسنده مثنوی فرقت‌نامه. براساس اغلب منابع متقدم و تحقیقات متأخر، خلیلی اهل دیاربکر بود (برای نمونه رجوع کنید به قنالی‌زاده، ج 1، ص 345؛ گیب ،ج 2، ص 379؛ سامی؛ د.ا.د.ترک؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه)، اما برخی محققان این احتمال را نیز منتفی نمی‌دانند که وی از «دیار عجم» و «دیار شرق»، یعنی از اهالی آذربایجان (تبریز) یا حتی خراسان بوده باشد (رجوع کنید به بانارلی ، ج 1، ص 475؛ اوزقریملی ، ذیل مادّه؛ )دایرة‌المعارف زبان و ادبیات ترکی( ، ج 4، ص 48). تاریخ تولد وی 810 برآورد شده است (رجوع کنید به د.ا.د.ترک، همانجا).کهن‌ترین اطلاعات درباره وی در سَهی تذکره‌سی (تذکره سَهی) آمده است (د.ا.ترک، ذیل مادّه). خلیلی پس از تحصیلات مقدماتی و کسب علوم فقهی و دینی، طریق تصوف (طریقت حروفیه) را برگزید و برای تحصیلات بالاتر، به تشویق یکی از همدرسانش راهی ازنیق شد که یکی از مراکز مهم علم و ادب بود (همانجا؛ )دایرة‌المعارف ادیبان دنیای ترک( ، ذیل مادّه).خلیلی در 870 به استانبول رفت و پس از یک سال به ازنیق بازگشت و در 880 در آنجا خانقاهی بنا کرد و تا آخر عمر در ازنیق به ارشاد پرداخت و در 890 درگذشت (بانارلی، همانجا؛ هیئت، ج 1، ص 71).وی را شیخ کامل خوانده و در به کارگیری قافیه‌های خوش‌آهنگ بسیار زبردست دانسته‌اند (رجوع کنید به د.ا.د.ترک، همانجا). خلیلی در آثارش ــگذشته از حافظ و مولوی (رجوع کنید به شعردوست، ص30)ــ از سیدعمادالدین نسیمی، شاعر و صوفی آذربایجانی، و اوحدی مراغه‌ای تأثیر گرفته است. او همچنین بر شاعران بعد از خود مثل حبیبی برگشادی* و فضولی* تأثیر گذاشته است (بانارلی؛ د. اسلام، همانجاها).آثار خلیلی عبارت‌اند از: فرقت‌نامه که برخی آن را فراق‌نامه خوانده‌اند (رجوع کنید به گیب، ج 2، ص380، پانویس 3؛ د. اسلام، همانجا)، تحفة‌العشاق، و دیوان شعری که انتشار نیافته است.خلیلی فرقت‌نامه را تحت‌تأثیر مثنوی معنوی، در 876 سرود (رجوع کنید به شعردوست، همانجا؛ لوند ، ج 1، ص 141؛ قسگیب، ج 2، ص380، که تاریخ 866 را ذکر کرده است). این مثنوی عارفانه، برخلاف گفته برخی (برای نمونه رجوع کنید به گیب، ج 2، ص 379ـ383؛ هیئت؛ )دایرة‌المعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجاها)، شرح یک عشق واقعی و زمینی نیست و شاعر تجربه واقعی و زمینی خود را نقل نمی‌کند، بلکه اشعار فرقت‌نامه و ماجرای آن کاملا صوفیانه است (رجوع کنید به لوند، ج 1، ص 141ـ142؛ د.ا.د.ترک؛ بانارلی، همانجاها؛ بروسه‌لی، ج 2، ص 159ـ160). فرقت‌نامه در بحر عروضی و به ترکی سروده شده است و حدود هزاربیت دارد (د.ا.د.ترک، همانجا). عمق و سادگی کلام خلیلی حاکی از خلوص عشق اوست (گیب، ج 2، ص380). به گفته گیب (ج 2، ص380ـ381)، خلیلی در این اثر قالب‌شکنی کرده و به اقتضای کلام و محتوا، برای اینکه مثنوی را از یکنواختی درآورد، از دیگر قالبهای شعری مثل غزل و قصیده هم استفاده کرده است (نیز رجوع کنید به د.ا.د.ترک، همانجا). نسخه‌های خطی فرقت‌نامه در پاریس، لندن، برلین، مانیسا/ مغنیسا، آنکارا و استانبول موجود است. اورحان کمال تاووکچو آن را به عنوان رساله فوق‌لیسانس تصحیح کرده است (رجوع کنید به همانجا).تحفة‌العشاق که رساله منظوم فارسی است، در جمادی‌الاولی 880 تدوین شده و حدود 750 بیت دارد. خلیلی این رساله را به تقلید از مولوی با مصراع «بشنو ای...» شروع کرده است. از جمله موضوعات آن بیان ایجاد جوهر اول، مراتب عالم ارواح، اثبات وحدانیت، اطوار سبعه و برخی موضوعات اخلاقی است (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون370؛ نفیسی، ج 1، ص 344؛ افشار و دانش‌پژوه، ج 9، ص 1؛ دانشنامه ادب فارسی، ج 6، ص 363).خلیلی در بیتی از فرقت‌نامه از تدوین یک دیوان سخن گفته ولی به گفته عاشق چلبی (گ 269پ)، فرقت‌نامه در بین مردم به «دیوان خلیلی» مشهور است. با این حال، احتمال دارد که وی یک دیوان هم داشته باشد (رجوع کنید به د.ا.د.ترک؛ بروسه‌لی، همانجاها). علاوه بر مثنوی، خلیلی ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مخمس و رباعی نیز در مضامین حکمی و غنایی و صوفیانه به ترکی و عربی دارد (د.ا.د.ترک، همانجا).برخی از اشعار وی در جامع‌النظایر/ جامع‌المعانیِ حاجی‌کمال در 918 گردآوری شده است (رجوع کنید به د.ا.د.ترک؛ د.ا.ترک؛ اوزقریملی؛ بانارلی، همانجاها).منابع : ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج 9، تهران 1371ش؛ محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ حاجی‌خلیفه؛ دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، ج :6 ادب فارسی در آناتولی و بالکان، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1383ش؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ1898؛ علی‌اصغر شعردوست، آموزش زبان فارسی در جمهوری آذربایجان، تهران 1374ش؛ محمد عاشق‌چلبی، مشاعرالشعرا: عاشق چلبی تذکره‌سی، چاپ گ.م. مردیت ـ اوئنز، لندن 1971؛ حسن قنالی‌زاده، تذکرة‌الشعرا، چاپ ابراهیم قُتُلق، آنکارا 1978ـ1981؛ سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران 1344ش؛ جواد هیئت، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، ج 1، تهران 1376ش؛Nihad Sa(mi Banarl(, Resimli T(rk edebiya(ti ta(rihi, " (by A. Karahan); I(stanbul 1987; EI2alKh, s.v. "((l(( W. Gibb, A history of Ottoman poetry, ed. Edward G. J. E. Browne, vol.2, London 1965; I(A, s.v. "Hal(l(" (by Fevziye Abdullah); Aga(h S(rr( Levend, T(rk edebiyati tarihi, vol.1, Ankara 1984; Atilla (zk(r(ml(, T(rk edebiyati tarihi, , I(stanbul: dili ve edebiyati ansiklopedisi T(rk 2004; Ankara Derga(h Yay(nlar(, 1976-1998; s.v. "Hal(l("; TDVI(A, s.v. "Hal(l(" (by Mustafa (zkan and Mustafa I(sen); T(rk , Ankara: Atat(rk d(nyasi edebiyat(ilari ansiklopedisi Y(ksek Kurumu, Atat(rk K(lt(r Merkezi Ba(kanl(g((, 2002-" (by M(jg(n Cunbur). , s.v. "Kalil(
