خلیل بیدس

خلیل بَیدَس، مترجم، روزنامه‌نگار و داستان‌نویس مسیحی ارتدوکس فلسطینی. او در 1292 در شهر ناصره فلسطین به‌دنیا آمد. در پنج سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی مادربزرگ و عمویش قرار گرفت. دوره ابتدایی را در مدرسه ارتدوکس سپری کرد. در این سالها دولت روسیه تزاری در شهر ناصره مدرسه مذهبی روسی تأسیس کرد و بیدس نیز از 1303تا 1309/ 1886ـ1892 در این مدرسه به تحصیل پرداخت (سوافیری، ص 360؛ یوسف اسعد داغر، ج 2، ص 212؛ )دایرة‌المعارف ادبیات عربی( ، ذیل «بیدس، خلیل»).خلیل پس از اتمام تحصیلات در مناطق مختلفی از سوریه و فلسطین، مدیر و معلم مدارس روسی بود و در همین سالها زمینه پیوستن میخائیل نُعَیمه* را به مدرسه روسی ناصره فراهم کرد، سپس دو سال در شهر حِمْص ساکن شد و پس از آن به شهر بَسْکِنتا و در 1326 به حیفا رفت و با اعلام حکومت مشروطه عثمانی در آنجا مجله النفائس را منتشر کرد (سوافیری، همانجا؛ صبری حافظ ، ص 95؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).خلیل مدتی نماینده غیرروحانی فرقه ارتدوکس در مقرّ خلیفه‌گری در قدس شد و از تدریس کناره‌گیری کرد. سپس در قدس در 1332/ 1914 در جنبش ملی پیش از جنگ جهانی اول (1914ـ1918) مشارکت کرد. زمانی که تحت تعقیب حکومت عثمانی قرار گرفت، از ترس بازداشت به خلیفه‌گری ارتدوکس پناهنده شد و پس از جنگ مدتی در بازداشت نیروهای انگلیسی بود (سوافیری، همانجا؛ عبدالرحمان یاغی، ص 111؛ زرکلی، ج 2، ص 313). پس از آزادی به تدریس روی آورد و معلم زبان عربی مدرسه انگلیسی‌زبان مطران در بیت‌المقدس شد. در 1324ش/1945 بازنشسته شد. در 1327ش/ 1948 به دنبال اشغال فلسطین به ناچار بیت‌المقدس را ترک کرد و پس از اقامتی کوتاه در عَمّان/ امّان، عازم بیروت شد و در 1328ش/ 1949 در این شهر درگذشت (سوافیری، همانجا).خلیل بیدس به عنوان مترجم، داستان‌نویس و روزنامه‌نگار جایگاه مهمی در ادبیات معاصر عرب، خصوصآ فلسطین، دارد. وی از نخستین افرادی است که آثار ادبی، به‌ویژه آثار روسی، را به عربی برگردانده است (رجوع کنید به همان، ص 362؛ عبدالرحمان یاغی، ص 109، 441). وی به شخصیت و آثار پوشکین علاقهبسیار داشت و نخستین کسی بود که داستانهای پوشکین را به زبان عربی برگرداند. به نظر می‌رسد تلقی و درک خلیل بیدس از رسالت و کارکرد اجتماعی ادبیات در مقایسه با معاصرانش عمیق‌تر بوده است (صبری حافظ، ص 152ـ153؛ نیز رجوع کنید به عبدالرحمان یاغی، ص 439؛ الموسوعة‌الفلسطینیة، ذیل «خلیل‌ابراهیم بیدس»).مجله النفائس، که خلیل انتشار می‌داد، نخست در حیفا به شکل هفته‌نامه و از شماره دهم در 1327 با نام النفائس‌العصریة هر پانزده روز یک بار منتشر می‌شد. سپس در سالهای 1329ـ1331 در بیت‌المقدس منتشر شد و با وقوع جنگ جهانی اول، انتشار آن متوقف گردید. از تابستان 1337 مدت یک سال انتشار آن ادامه یافت و پس از آن متوقف شد (سوافیری، ص 361؛ صبری حافظ، ص 95؛ عبدالرحمان یاغی، ص 83). شخصیتهای فرهنگی، ادبی بسیاری با این مجله در زمینه‌های گوناگون، خصوصآ ترجمه داستان از زبان روسی به عربی، همکاری داشتند؛ به همین سبب این مجله مرجعی مهم در فعالیتهای ادبی آن زمان در منطقه شام به شمار می‌آید (سوافیری، همانجا؛ عبدالرحمان یاغی، ص 109ـ110).مهم‌ترین ترجمه‌های وی از زبان روسی عبارت‌اند از : ابنة‌القُطبان (دختر سروان)، اثر پوشکین که نخستین‌بار در 1316/1898 در نشریه المنارة‌البیروتیة چاپ شد؛ شفاءالملوک ترجمه اثری از ماری کورلّی ، نویسنده انگلیسی، که بیدس آن رااز روسی با دخل و تصرف زیاد ترجمه و پس از نشر در مجله النفائس‌العصریة در 1301ش/1922، در بیت‌المقدس منتشر کرد؛ هنری‌الثامن و زوجته‌السادسة ترجمه اثری از لوئیزه مولباخ ، نویسنده آلمانی، که نخست در چند شماره مجلهالنفائس و سپس به‌طور کامل در 1300ش/ 1921 در بیت‌المقدس منتشر شد (واصف کمال ابوشباب، ص 142؛ صبری حافظ، ص 152؛ برای آگاهی از فهرست کامل آثار داستانی خلیل بیدس رجوع کنید به عبدالرحمان یاغی، ص 109، 439، 442، 447، 450، پانویس 1). خلیل بیدس همچنین رمان المملوک‌الشارد جرجی زیدان* را به روسی ترجمه کرد (عبدالرحمان یاغی، ص 109؛ یوسف اسعد داغر، ج 2، ص 212).خلیل بیدس به نظر سلمی خضراء جیوسی (ج 1، ص 41) پدر داستان جدید فلسطین است. رمان الوارث خلیل بیدس را نخستین رمان معروف فلسطین به شمار آورده‌اند. این اثر که در 1338 در بیت‌المقدس منتشر شد به زبانی ساده، روان و به دور از آرایه لفظی نگاشته شده است (همان، ج 1، ص 42).به نظر واصف کمال ابوشباب (ص 135)، خلیل بیدس در آثار داستانی خود چندان پایبند اصول و قواعد نظری نبوده است. وی برای درک بهتر خوانندگان دخل و تصرفهای زیادی در ترجمه‌هایش و خصوصآ عناوین آنها می‌کرد. این تغییرات با اینکه نشانه درک و آگاهی وی از زمان است، گاهی از انسجام متن کاسته است (رجوع کنید به عبدالرحمان یاغی، ص 445ـ447؛ واصف کمال ابوشباب، ص 141؛ صبری حافظ، ص 153ـ 154).خلیل به داستان کوتاه توجه بسیاری داشت. او ابتدا داستانهای کوتاهش را در مجله النفائس منتشر کرد و سپس آنها را در مجموعه مَسارح‌الأذهان (قاهره 1303ش/1924)، حاوی 32 داستان کوتاه، به‌چاپ رساند (عبدالرحمان یاغی، ص452ـ453؛ صبری حافظ، ص154). داستانهای کوتاه بیدس برگرفته از تاریخ قدیم شرق است و با زبان ساده بیان شده‌است (یوسف‌اسعد داغر، همانجا). این مجموعه به سبب اختلاف زمانی زیاد میان نگارش داستانها (1287ش ( 1326)ـ1303ش) فاقدانسجام کلی است. ناصرالدین اسد، از منتقدان معاصر عرب، برخی از داستانهای این مجموعه را فاقد ویژگیهای داستانی دانسته است و برخی نیز سبک داستانی وی‌را خام‌دانسته‌اند (رجوع کنید به واصف‌کمال‌ابوشباب،ص133ـ 136؛ عبدالرحمان یاغی، ص 444ـ445؛ )دایرة‌المعارف ادبیات عربی(، همانجا). خلیل علاوه بر داستان‌نویسی، سخنرانی توانا نیز بود و در کنار ترجمه و نگارش داستان، در زمینه‌های دیگر نیز آثاری پدید آورد (رجوع کنید به سوافیری، ص 363ـ 364؛ زرکلی، ج 2، ص 313؛ الموسوعة‌الفلسطینیة، همانجا).منابع : سلمی خضراء جیوسی، موسوعة الادب الفلسطینی المعاصر، بیروت 1997؛ ولید خالدی، قبل‌الشتات: التاریخ المصور للشعب الفلسطینی، 1876ـ 1948، بیروت 1987؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999؛ کامل سوافیری، الادب العربی المعاصر فی فلسطین : من سنة 1860ـ 1960، قاهره ] 1979[؛ عبدالرحمان یاغی، حیاة‌الادب الفلسطینی الحدیث: من اول‌النهضة... حتی النکبة، بیروت 1401/ 1981؛ الموسوعة الفلسطینیة، دمشق: هیئة الموسوعة الفلسطینیة، 1984؛ واصف کمال ابوشباب، «القصة و الروایة و المَسرَحیة فی فلسطین : 1900ـ1948»، در الموسوعة‌الفلسطینیة، قسم 2، ج 4، بیروت : هیئة‌الموسوعة الفلسطینیة، 1990؛ یوسف اسعد داغر، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت 1972ـ1983؛Encyclopedia of Arabic literature, ed. Julie Scott Meisami and Paul Starkey, London 1998, s.v. "Bayda(s, Khal((l" (by P. Starkey); Sabry Hafez, The genesis of Arabic narrative discourse: a study in the sociology of modern Arabic literature, London 1993.