خلیل، علیابراهیمخان، تذکرهنویس، شاعر و دولتمرد شبهقاره. او فرزندِ حسنرضا بود (خلیل، 1978، پیشگفتار بیدار، ص دو، که به نسخهای از صحف ابراهیم استناد دارد). نقوی (ص 457) در جایی نام پدر او را شیخمحمدرضا و در جایی دیگر خواجهعبدالحکیم ضبط کرده است و این خطا ناشی از خلط کردنِ علیابراهیمخان خلیل با محمدابراهیمخان خلیل، فرزند عبدالحکیم، است (نادر، ص 63). از زمان جد دوازدهمِ خلیل، خاندان او در هندوستان ساکن بودند، اما خلیل شیراز را موطن قدیم اجدادش دانسته است (خلیل، 1978، ص 102) که شاید بدان سبب باشد که جد مادری او، مولوی محمدنصیر، برای تحصیل از هند به شیراز رفته بود و مدتی در آنجا نزد ملاشاه محمد شیرازی و حکیم میرزاهادی شیرازی علوم متداول و پزشکی خوانده بود (رجوع کنید به همانجا؛ طباطبائی، ج 2، ص 611). خلیل در شیخپور، بخش مونگیر، در ایالت بِهار هند به دنیا آمد. باتوجه به اینکه خلیل صحف ابراهیم را در 1205 در شصت سالگی نگاشته (رجوع کنید به ادامه مقاله)، احتمالا در حدود 1145 متولد شده است. نقوی (همانجا) سال تولد او را حدود 1148 و عقیل (ص 82) بهطور قطع 1153 نوشته است، ولی هیچیک مأخذ خود را ذکر نکردهاند.خلیل در دوره علی وردیخان، ناظمِ بنگال (متوفی 1169)، از مولد خود به مرشدآباد نقلمکان کرد و در آنجا مشاور نایبِ میرقاسمخان، ناظم بنگال و اُریسه و بهار (متوفی 1191)، شد. پس از شکستِ قاسمخان در 1177 خلیل نیز خانهنشین شد تا اینکه در 1178 محمدرضاخان نایبِ ناظم بنگال و خلیل نایبِ او شد. خلیل در پی اختلافش با مبارکالدوله فرزند میرجعفر، که از 1170 تا 1183 ناظم بنگال بود، از خدمت استعفا کرد. وی در این مدت برای برقراری مناسبات میان محمدرضاخان و وارن هستینگز ، فرماندار کُل هند از طرف کمپانی هندشرقی، فعالیت کرد و هستینگز با توجه به لیاقت و کارآییاش، او را در 1195 با خود به لکهنو برد و به آصفالدوله نوابِ لکهنو معرفی کرد. نواب به او خلعتی داد. شاه عالم، پادشاه هند، در 1196 به او لقب «امینالدوله عزیزالملک نصیر جنگ» اعطا کرد. هستینگز نیز به خلیل منصبهایی پیشنهاد کرد که ابتدا نپذیرفت ولی سرانجام در 25 ذیقعده 1195 به تأییدِ هستینگز، به دادستانی عالیِ بنارس و در 18 ربیعالآخر 1197 به استانداری بنارس گمارده شد. خلیل در 23 محرّم 1208 در بنارس درگذشت و در کنار مرقد شیخعلی حزین لاهیجی*، در محله فاطمان، به خاک سپرده شد (د. اردو، ذیل «علیابراهیمخان بهادر»؛ امراللّه الهآبادی، ص 44ـ45؛ عشقی عظیمآبادی، ص 244؛ عقیل، ص 82ـ83؛ استوری ، ج 1، بخش 1، ص 700ـ701؛ نقوی، ص 459 درگذشت وی را در 26 جمادیالاولی ضبط کرده است).خلیل از هندیانی بود که در برقراری مناسبات میان حاکمانِ محلی و افسران انگلیسی، مصالح انگلیسیان را در نظر میگرفت. انگلیسیها قبل از تأسیس کالج فورت ویلیام ، در کلکته، به یاری خلیل در میان اردوزبانانِ هند نفوذ پیدا کردند (بیلی ، 1996ب،ص 82؛ عقیل، ص 101). آنان دو بار رسمآ از خدمات خلیل قدردانی کردند. انتصاب او به استانداری بنارس نوعی پاداش بهخدماتش بود (رجوع کنید به بیلی، 1996الف، ص300ـ301).آثار خلیل عبارتاند از: 1) خلاصةالکلام (تألیف در 1198)، تذکره مثنویسرایانِ فارسی با گزیده مفصّل از 188 مثنوی که مؤلف به ترتیب الفباییِ تخلص شاعران تهیه کرده است. تعداد تراجم شاعران در نسخههای خطی متفاوت است. نسخه شماره 706 کتابخانه خدابخش در پتنه شامل 105 زندگینامه بدون نمونه اشعار است. با مقابله با دو نسخه دیگر در همان کتابخانه (ش 704 و 705) تعداد تراجم شعرا به 108 تن میرسد (خلیل، 1979، پیشگفتار بیدار، ص 1). نسخه کتابخانه بودلیان* (ش 390 که عکس آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 1721 نگهداری میشود) شاملِ 77 زندگینامه است (برای فهرست اسامی شعرای نسخه کتابخانه بودلیان رجوع کنید به گلچین معانی، ج 1، ص 600ـ602). مؤلف مثنویهای رزمی، بزمی و اخلاقی را در نظر داشته و اشعار را به گونهای گزینش کرده که ربط معنوی ابیات و داستانها از میان نرفته است (نقوی، ص 456ـ463؛ گلچین معانی، ج 1، ص 598ـ604؛ استوری، ج 1، بخش 2، ص 877). متن کامل خلاصةالکلام تاکنون چاپ نشده، اما گزیده آن شاملِ دیباچه مؤلف و سرگذشت هفده شاعر معاصر با مؤلف است که بدون نمونه اشعار منتشر شده است.2) گلزار ابراهیم (تألیف در 1198)، به فارسی که از مهمترین تذکرههای اردوسرایان است و شرححال بیش از 320 شاعر را دربردارد (فتحپوری، ص 195؛ نقوی، ص 459؛ استوری، همانجا). این تذکره اولین بار به کوشش محییالدین قادری در 1313ش/1934 در علیگره چاپ شد. میرزا علیلطف در 1212 آن را به نام گلشن هند به اردو ترجمه کرد که با مقدمه مولوی عبدالحق و به کوشش محمد عبداللّهخان در 1324/1906 در حیدرآباد دکن به چاپ رسید. عطاءالرحمان کاکوی نیز گلزار ابراهیم را به اردو ترجمه کرد و با حذف نمونه اشعار همراه با تذکره گلشن سخن، تألیف مردانعلیخان متخلص به مبتلای لکهنوی (متوفی 1194)، به نام تذکره گلشن و گلزار در 1347/ 1968 در پتنه منتشر کرد. محققان اختلافِ نظر دارند که گلشن سخن برگرفته از گلزار ابراهیم است (رجوع کنید به مشفقخواجه، ص 133ـ146) یا گلزار ابراهیم برگرفته از گلشن سخن (فتحپوری، ص 182ـ191).3) صُحف ابراهیم (تألیف در 1205). تذکره عمومی فارسیگویان است که بهترتیب تخلص شعرا مبنی بر حروف تهجی تنظیم شده است. در نسخه برلین (ش 663) تعداد تراجم 3278 نفر است و بدین لحاظ این کتاب بزرگترین تذکره شاعران فارسیگوی محسوب میشود (استوری، همانجا؛ برای فهرست اسامی شعرا رجوع کنید به پرچ ، ص 628ـ667). مؤلف در مقدمهتذکره دیدگاههای خود را ذکر کرده است. او در تحقیق به محل تولد، زندگی، مدفن، سال درگذشت و مرتبه کلام، و قدر و منزلت شاعران اشاره نکرده و برخلاف رسم تذکرهنویسان روزگار خود به شرح معایب بیگانگان و ستایش آشنایان نپرداخته است. او شرح احوال شاعرانِ معاصر در هند و دیگر کشورها را بدون جانبداری نگاشته است (خلیل، 1978، ص 2ـ3؛ نقوی، ص 471ـ476؛ گلچین معانی، ج 1، ص 759ـ 763). چندین نسخه خطی از صحف ابراهیم موجود است (رجوع کنید به همانجاها) از جمله نسخه کتابخانه دولتی برلین (ش 663، عکس آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 2976)و نسخه خدابخش در پتنه که ناقص است (رجوع کنید به عبدالمقتدر ،ج 8، ص 148).این تذکره تاکنون بهطور کامل چاپ نشده و فقط گزیدهای از آن با استفاده از دو نسخه مذکور با حذفِ نمونه اشعار منتشر گردیده است. در این گزیده فقط شرححال 476 شاعر آمده است که در فاصله سالهای 1101 ـ 1200 میزیستهاند. خلیل در ابتدا برای این تذکره نام محافلالشعرا را در نظر گرفته بود (امراللّه الهآبادی، ص 45).4) سوانح راجه چیت سنگه (تألیف در 1195)، رسالهای است درباره قیام سرکوبشده راجا چیت سینگ، راجای بنارس، بر ضد انگلیسیها در 1192 که نسخه خطی آن در موزه بریتانیا نگهداری میشود (ریو ، ج 3، ص 1033) و نسخه دیگر در دانشگاه پتنه است (خلیل، 1978، همان پیشگفتار، ص چهار).5) وقایع جنگ مَرهَتَه (تألیف در 1201)، رسالهای در وقایع جنگ مرهتهها و احمدشاه درّانی، نسخههای خطی آن در کتابخانههای خدابخش، پتنه و دانشگاه پتنه موجود است. این رساله به انگلیسی و اردو ترجمه و چاپ شده است (رجوع کنید به استوری، ج 1، بخش 1، ص 762؛ خلیل، 1978، همانجا؛ عقیل، ص 107ـ119).6) سوانح مجمل حیدرعلیخان حاکم میسور (خلیل، 1978، همانجا؛ عقیل، ص 84)، نامههایی است که خلیلبه امیران و افسران انگلیسی نوشته است. این اثر حاوی نکات ارزنده تاریخی است و به کوشش محمدعلی تمنّا عظیمآبادی (متوفی 1232) در ریاضالمنشآت، تألیف عبداللّه تأیید عظیمآبادی (متوفی 1206، منشی خلیل)، گرد آمده است. نسخه خطی ریاضالمنشآت در کتابخانه انجمن ترقی اردو، کراچی (ش 3 ق ف 102) موجود است (رجوع کنید به نوشاهی، ص 100ـ101).خلیل خط را زیبا مینوشت و به طبابت نیز علاقه داشت. به فارسی و اردو شعر میسرود. نمونه شعر او در تذکرههای شعرا ضبط شده است (رجوع کنید به امراللّه الهآبادی، همانجا؛ شورش عظیمآبادی، ص 243ـ245؛ عشقی عظیمآبادی، ص244ـ246).منابع : اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989؛ امیرالدین احمد امراللّه الهآبادی، تذکره مسرتافزا، چاپسیدشاهمحمداسماعیل، پتنه 1998؛ علیابراهیمخان خلیل، خلاصةالکلام، چاپ عابدرضا بیدار، در خدابخش لائبریری جرنل، ش 9 (1979)؛ همو، صحف ابراهیم، چاپ عابدرضا بیدار، در همان، ش 6 (1978)؛ میرغلامحسین شورش عظیمآبادی، تذکره شورش، در دو تذکری، مرتبه کلیمالدین احمد، ج 1، پتنه 1959؛ غلامحسینبن هدایتاللّه طباطبائی، سیرالمتأخرین، چاپ سنگی لکهنو 1314؛ محمد وجیهالدینبن غلامحسین عشقی عظیمآبادی، تذکره عشقی، در دو تذکری، همان؛ معینالدین عقیل، نوادرات ادب، لاهور 1997؛ فرمان فتحپوری، اردو شعرا کی تذکری اور تذکرهنگاری، لاهور 1972؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکرههای فارسی، تهران 1348ش؛ مشفق خواجه، «گلشن سخن پر ایکنظر»، اردو، ج 43، ش 3 (ژوئیه 1967)؛ کلب حسینخان بهادر نادر، تذکره نادر، چاپ سیدمسعود حسن رضوی ادیب، لکهنو 1957؛ علیرضا نقوی، تذکرهنویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران 1343ش؛ عارف نوشاهی، فهرست نسخههای خطی فارسی انجمن ترقی اردو: کراچی، اسلامآباد 1363ش؛(Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore, VIII, Patna 1925; C. A. Bayly, "Colonial rule and the informational order in South Asia", in The transmission of knowledge in South Asia, ed. Nigel Crook, New Delhi: Oxford University Press, 1996a; idem, Empire and information: intelligence gathering and social communication in India 1780-1870, Cambridge 1996b; Wilhelm Pertsch, Verzeichniss der persischen Handschriften der k(niglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1888; Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London 1966; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey, London, vol.1, pt. 1, 1989, pt. 2, 1972.