خطیبی نوری حسین

خطیبی نوری، حسین، ادیب، شاعر و دولتمرد معاصر. وی در 31 تیر 1295/ 21 رمضان 1334 در تهران زاده شد. پدرش شیخ‌محمدعلی نوری (متوفی 1305) مدرّس حکمت در مدرسه مروی تهران بود، در عین حال نیابت تولیت آن را برعهده داشت (خطیبی، 1377ش ب، ص 254). خطیبی از اوان کودکی نزد پدر شاهنامه را آموخت (همو، 1339ش، ص 18). در 1302ش به مدرسه ابتدایی ثریا رفت. در 1307ش پس از طی دوره ابتدایی، در دبیرستان اقدسیه نام‌نویسی کرد و در 1313ش دوره دوم متوسطه را در رشته ادبی دارالفنون به پایان رساند. در همان سالها با حضور در انجمن ادبی ایران، در منزل شیخ‌الرئیس افسر، و قرائت شعرهای خود در شاعری کارآزموده گردید (همو، 1377ش ب، ص 257ـ258).در 1313ش در رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران نام‌نویسی کرد (همان، ص260). در 1316ش به دستور علی‌اصغر حکمت*، وزیر معارف، منشی فرهنگستان ایران و تندنویس مؤسسه وعظ و خطابه شد و دروسی را که در این مؤسسه تدریس می‌شد با کمک لطفعلی صورتگر* به چاپ رسانید (همان، ص 266ـ267).پس از اخذ دانشنامه کارشناسی در 1316ش در نخستین دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشسرای عالی به‌همراه محمد معین* (متوفی 1350ش)، ذبیح‌اللّه صفا* (متوفی 1378ش) و پرویز خانلری* (متوفی 1369ش) پذیرفته شد و در حین تحصیل به دعوت محمدتقی بهار* (ملک‌الشعراء) به عنوان دبیر در دانشسرای عالی به تدریس دستور زبان فارسی پرداخت (همان، ص 267ـ268). پس از دو سال، دروس دوره دکتری را پایان برد و موضوع رساله دکتری خود را با عنوان نثر فنی فارسی از آغاز تا پایان قرن هفتم به راهنمایی ملک‌الشعرای بهار انتخاب کرد، اما پیش از تدوین و دفاع از آن، دوره نظام وظیفه را طی سالهای 1318ـ1320ش در دانشکده افسری تهران گذراند. وی ضمن خدمت وظیفه در دانشکده افسری زبان فارسی را به دانشجویان آنجا تدریس کرد و تا چند سال بعد هم آن را ادامه داد (همان، ص 283). در 1324ش رساله دکتری او با تأیید هیئت داوران، محمدتقی بهار، علی‌اصغر حکمت، ابراهیم پورداود* و بدیع‌الزمان فروزانفر*، با قید بسیار خوب به تصویب رسید. سپس با بیماری ملک‌الشعرای بهار تدریس سبک‌شناسی به او واگذار شد. او پس از درگذشت بهار در اردیبهشت 1330، تدریس در مقام استادی کرسی سبک‌شناسی را تا بهمن 1357 ادامه داد (رجوع کنید به همان، ص 271ـ272).خطیبی در کنار شغل دانشگاهی مشاغل دیگری نیز عهده‌دار شد: در 1320ش به درخواست عیسی صدیق اعلم، وزیر معارف، ریاست کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران را داشت و در دانشکده حقوق با عبداللّه معظمی، معاون دانشکده، آشنا شد. چندی بعد به توصیه عبداللّه معظمی، نایب رئیس وقت مجلس، نیابت ریاست روزنامه رسمی کشور و سپس ریاست آن را تا 1342ش عهده‌دار شد (رجوع کنید به همان، ص 287ـ288؛ همو، 1382ش، ص 111ـ112). او به واسطه بهار با دهخدا* آشنا شد که در خانه خود به گردآوری یادداشتهای لغت‌نامه مشغول بود. سپس عبداللّه معظمی به پایمردی خطیبی مقدمات آماده‌سازی لغت‌نامه را فراهم کرد و با تشویق شماری از نمایندگان مجلس چهاردهم در ارائه طرحی به منظور طبع و نشر لغت‌نامه با بودجه مجلس همت گماشت. خطیبی کارهای مالی و اداری این طرح را عهده‌دار گردید و مقدمه چاپ نخست جلد اول لغت‌نامه را نوشت که به امضای سردار فاخر، رئیس وقت مجلس، انتشار یافت (همو، 1377ش ب، ص 289ـ290).در 1326ش، به تشویق عبداللّه معظمی به جمعیت شیروخورشید سرخ ایران پیوست و تا بهمن 1357 همکاری افتخاری خود را ادامه داد. در 1327ش به عضویت هیئت مدیره و از اردیبهشت 1328 به سمت مدیرعامل جمعیت مذکور برگزیده شد اما در تمام دوران مدیریت خود تا بهمن 1357 هیچ حقوقی دریافت نکرد (همو، 1342ش، ص 151؛ همو، 1382ش، ص 129ـ132).او در طی سی و اندی سال مدیریت جمعیت شیروخورشید سرخ خدمات بسیاری را از قبیل تأسیس بیمارستان، امداد به آسیب‌دیدگان حوادث طبیعی و ایجاد سازمان جوانان جمعیت شیروخورشید سرخ در ایران و کشورهای همسایه ایران به انجام رساند (رجوع کنید به خطیبی نوری، 1382ش، ص 161ـ224).خطیبی از 25 تیر 1332 تا سقوط دولت دکتر مصدق در 28 مرداد 1332 مدیرکل دفتر نخست‌وزیری مصدق بود (رجوع کنید به همو، 1377ش الف، ص 230ـ233). از 1341ش تا انقلاب اسلامی نماینده دوره‌های 21 تا 24 مجلس و از 1344ش نایب رئیس مجلس شد (رجوع کنید به همان، ص 236ـ246؛ همو، 1382ش، ص 301ـ302). پس از پیروزی انقلاب (1357ش) در دادگاه انقلاب محکوم به حبس گردید (رجوع کنید به ترابی، 1380ش الف، ص 318). پس از اتمام دوره محکومیت مدتی خانه‌نشین بود و در 1370ش به دعوت دانشگاه تربیت مدرّس، استاد مدعو در دوره کارشناسی‌ارشد و دکتری شد. وی علاوه بر تدریس و برعهده گرفتن نظارت و راهنمایی رساله‌های دکتری، به عنوان عضو هیئت داوران در جلسات دفاعیه دانشجویان شرکت کرد و تا زمانی که حیات داشت از تعلیم و تدریس بازنماند.خطیبی از اوان جوانی تا واپسین سالهای عمر حافظه‌ای خارق‌العاده داشت و در حفظ، نقل و روایت اشعارِ شاعران گذشته و معاصر و نقد و تتبع در آثارشان، نزد ادیبان پرآوازه بود. بارها قریحه شعری خود را آزمود و در دو دهه پایانی عمر چند منظومه سرود، از جمله مثنوی بلند «ای زبان پارسی» در موضوع فرهنگ ایران و نقش زبان فارسی در گسترش آن که نخستین‌بار ابیاتی از آن در نامواره دکتر محمود افشار (ج 4، تهران 1367ش، ص 1949ـ1952) به طبع رسید و دیگر ترجمه منظوم او از یک قصیده عربی سعدی (رجوع کنید به ترابی، 1380ش ب، ص 846ـ848). خطیبی در 31 شهریور 1380 براثر ابتلا به سرطان کبد درگذشت و در جوار مقبره امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شد.مهم‌ترین اثر تحقیقی او کتاب فن نثر در ادب پارسی است که آن را به توصیه و سفارش استاد خود، بهار در دو جلد نوشت، که جلد نخست آن در 1364ش منتشر شد. علاوه بر این شماری مقاله و خطابه از او در مجلات و نشریات ادبی و فرهنگی به چاپ رسیده است از جمله: «مختصری راجع به آثار و سبک اشعار دکتر محمد اقبال لاهوری، شاعر پارسی‌گوی پاکستان» (مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال اول، ش 1، مهر 1332، ص 56ـ68)؛ «نثر فارسی ابن‌سینا» (همان، سال 1، ش 4، تیر 1333، ص 91ـ 98)؛ «اقبال و سبک هندی» (یغما، سال 7، ش 5، مرداد 1333، ص 210ـ218)؛ «سبک اشعار بهار» (همان، سال 4، ش 10، دی 1330، ص 454ـ 461، ش 11، بهمن 1330، ص 496ـ 500)؛ «یادی از استادم بدیع‌الزمان فروزانفر» (کلک، ش 73ـ75، فروردین و خرداد 1375، ص 202ـ208؛ برای فهرست مقاله‌های دیگر خطیبی رجوع کنید به خطیبی نوری، 1382ش، پیوست 1، ص 361ـ362).منابع : محمد ترابی، «در اندوه درگذشت دکتر حسین خطیبی»، بخارا، سال 4، ش 1 (مرداد ـ شهریور 1380الف)؛ همو، «دکتر حسین خطیبی و ترجمه منظوم پارسی او از یک قصیده عربی شیخ اجل سعدی»، ایران‌شناسی، دوره جدید، سال 13، ش 4 (زمستان 1380ب)؛ حسین خطیبی نوری، «پهلوی دوم از سردرگمی تا خودکامگی: گفت‌وگو با دکتر حسین خطیبی»، گفت‌وگوکننده: مرتضی رسولی‌پور، تاریخ معاصر ایران، سال 2، ش 7 (پاییز 1377الف)؛ همو، رنج رایگان: خاطرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دکتر حسین خطیبی، به کوشش مرتضی رسولی‌پور، تهران 1382ش؛ همو، «شاهکار زبان فارسی : شاهنامه فردوسی»، سالنامه دنیا، سال 16 (1339ش)؛ همو، «مؤسسات علمی، ادبی و دانشگاهی تهران و مشاهیر فرهنگی ایران قبل از شهریور 1320 و بعد از آن: گفت‌وگو با دکتر حسین خطیبی»، گفت‌وگوکننده: مرتضی رسولی‌پور، تاریخ معاصر ایران، سال 2، ش 6 (تابستان 1377ب)؛ همو، «وقتی به‌کمک هموطنان سانحه دیده میرویم»، سالنامه دنیا، سال 19 (1342ش).