خَصّاف، احمدبن عمر (عمرو)، کنیه‌اش ابوبکر، محدّث و فقیه حنفی قرن سوم. او در حدود 181 متولد شد. محل تولدش معلوم نیست. از نام فارسیِ جد او (مُهَیر یا مِهران) چنین برمی‌آید که وی ایرانی‌تبار بوده است. علوم دینی را از پدرش عُمَر (یا عَمْرو)بن مُهَیر (یا مِهران) شیبانی که شاگرد حسن‌بن زیاد لؤلؤی* (متوفی 204؛ از شاگردان ابوحنیفه) بودــ فراگرفت (رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 259؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 13، ص 124؛ سرکیس، ج 1، ستون 824). از لقبش خَصّاف به‌معنای نعل‌کوب یا پینه‌دوز (رجوع کنید به خلیل‌بن احمد، ج 4، ص 188، ذیل «خصف») می‌توان شغل خانوادگی او را حدس زد. در منابع وی را «حاسب» و «فارض» ذکر کرده‌اند، زیرا به دانش حساب و مواریث (فرایض) آگاه بوده است.خصّاف مورد توجه عباسیان (حک : 132ـ656) قرار گرفت و ابتدا برای مدت کمی در دوره المعتزّباللّه و بعد در دوره کوتاه خلافت المهتدی باللّه قاضی شد. کتاب الخراج را برای المهتدی نوشت. پس از کشته شدن خلیفه، خانه خصّاف خراب و کتابهایش غارت شد. او از کسانی چون مُسدّدبن مُسَرْهَد، وَهْب‌بن جَریر، ابوعامر عَقَدی، واقدی و قَعْنَبی حدیث شنید. خصاف در بحث اعتقادی خَلق یا قِدَم قرآن که از مباحث رایج روزگار او بودــ به خلق قرآن معتقد بود و ازاین‌رو او را از جَهْمیه* دانسته‌اند. او بسیار عابد بود، از دسترنج خویش ارتزاق می‌کرد و از مواهب حکومتی بهره‌ای نداشت. وی در 261 در بغداد از دنیا رفت (رجوع کنید به طبری، سلسله 3، ص 1684؛ ابن‌ندیم، همانجا؛ ذهبی 1401ـ1409، ج 13، ص 123ـ124؛ همو، حوادث و وفیات 261ـ280 ه .، ص 87ـ88؛ برای نام کسان دیگری که از آنها حدیث شنیده و نقل کرده است رجوع کنید به صَفَدی، ج 7، ص 266ـ267؛ ابن‌ابی‌الوفا، ج 1، ص230).در آثار حنفیانِ پس از او، به اقوال فقهی او بسیار استناد شده است؛ از جمله در آثار شمس‌الائمه سرخسی (متوفی 483؛ برای نمونه رجوع کنید به ج 5، ص 182، 225، ج 17، ص 36، 92)، علاءالدین سمرقندی (متوفی ح 539؛ برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص160)، ابوبکر کاسانی (متوفی 587؛ برای نمونه رجوع کنید به ج 4، ص 24ـ25، 33) و ابن‌نجیم مصری (متوفی 970؛ برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 196، 241). طوری در تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق از خصّاف با لقب امام یاد کرده و به اقوال فقهی او در ادب‌القاضی بسیار استناد جسته است (برای نمونه رجوع کنید به ج 7، ص 32ـ33، 44، 169ـ170).خصّاف دارای آثار متعددی بود که برخی از آنها عبارت‌اند از: ]کتاب[ الحِیَل، احکام الوقوف]الوقف[، ادب‌القاضی، الرِضاع، النَّفَقات، الشروط الکبیر، الشروط الصغیر، الوصایا، المحاضر و السِّجلّات، اقرارالورثه بعضهم لبعض، العصیر و احکامه ذرع‌الکعبة و المسجد و القبر (ابن‌ندیم، همانجا؛ ابن‌ماکولا، ج 3، ص 161). البته فقط شماری از این آثار امروزه در دسترس است. از جمله کتاب الحیل که ابتدا با عنوان کتاب الحیل و المخارج در 1896 در قاهره منتشر شد و بعدها به کوشش یوزف شاخت، مستشرق آلمانی، در 1302ش/ 1923 در هانوفر انتشار یافت (قس بغدادی، ج 1، ستون 49 که آن را الحیل الشرعیة نام برده است). به نظر شاخت این کتاب احتمالا در قرن چهارم نوشته شده و بعدها به خصّاف نسبت داده شده است (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، تکمله، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید بهد. اسلام، چاپ دوم، ذیل "Hiyal"). در کتابخانه دولتی برلین (نام جدید کتابخانه سلطنتی برلین؛ رجوع کنید به آلوارت، ج 4، ص 344ـ345) نسخه‌ای خطی از آن با عنوان کتاب الحیل و المخارج موجود است. در این نسخه، چاره‌جوییهای شرعی در ابواب مختلف فقهی مانند بیع، اجاره، طلاق و شفعه مطرح شده است. بر این کتاب، کسانی چون شمس‌الائمه حلوانی، شمس‌الائمه سرخسی و محمدبن محمود معروف به خواهرزاده شرح نوشته‌اند (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون695؛ بغدادی، ج 1، ستون 577ـ578، ج 2، ستون 76، 125).کتاب الوقف (الوقوف/ الاوقاف)، از کهن‌ترین رساله‌ها درباره وقف است که در 1322/1904 در قاهره منتشر شد. همچنین کتاب النفقة به کوشش ابوالوفاء افغانی در حیدرآباد (1349/ 1930) منتشر شده است (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، تکمله، همانجا). بر کتابِ ادب القاضی فقهای مشهور حنفی شرح نوشته‌اند، از جمله ابوبکر جصاص*، علی‌بن حسین سُغدی*، سرخسی، حلوانی، خواهرزاده، قاضی‌خان اوزجندی و حسام‌الدین عمربن عبدالعزیز بخاری (متوفی 536) که شرح اخیر با تحقیق محیی هلال سرحان (بغداد 1977ـ1978) به‌چاپ رسید (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 46ـ47؛ بغدادی، ج 1، ستون 67، 280، 452، 783).حاجی‌خلیفه (متوفی 1067؛ ج 2، ستون 1395) اثری به نام کتاب الاقالة و بغدادی (متوفی 1339؛ ج 1، ستون 49) کتابی با نام کتاب الخصال نیز به خصّاف نسبت داده‌اند، ولی در دیگر منابع به‌ویژه منابع متقدم چنین انتسابی دیده نمی‌شود. به‌احتمال زیاد این مؤلفان خصّاف را با احمدبن عمر خَفّاف (فقیه شافعیِ قرن چهارم) که اثری به نام الخصال داشته (رجوع کنید به ابواسحاق شیرازی، ص 122) اشتباه گرفته‌اند، چنان‌که حاجی‌خلیفه هم در یک مورد (ج 2، ستون 1416) مرتکب این اشتباه شده است.منابع :ابن‌ابی‌الوفا، الجواهرالمضیّة فی طبقات الحنفیّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1413/1993؛ ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن 1381ـ1406/ 1962ـ1986؛ ابن‌نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، بیروت 1418/1997؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، چاپ خلیل میس، بیروت ]بی‌تا.[؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1ـ2؛ در حاجی‌خلیفه، ج 5ـ6؛ حاجی‌خلیفه؛ خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم 1409؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 261ـ280 ه .، بیروت 1412/1992؛ همو، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ محمدبن احمد سمرقندی، تحفة‌الفقهاء، بیروت 1414/1994؛ محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، بیروت 1406/1986؛ صفدی؛ طبری، تاریخ (لیدن)؛ محمدبن علی طوری، تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق، در ابن‌نجیم، ج 7ـ9؛ ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع‌الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته 1409/1989؛W. Ahwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-1899; EI2, s.v. "Hiyal" (by J. Schacht), suppl., s.v. "Al-Khassaf" (by F. J. Ziadeh).
