خرانق

خَرانَق، بخش و مرکز بخشی در شهرستان اردکان.1) بخش خَرانق. در مشرق شهرستان اردکان در شمال استان یزد قرار دارد و از شمال به شهرستان نائین، از مشرق به شهرستان طبس، از جنوب به شهرستان بافق و از مغرب به بخش مرکزی شهرستان اردکان محدود می‌شود (رجوع کنید به نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران؛ نقشه راهنمای استان یزد). این بخش مشتمل است بر دو دهستانِ رباطات، به مرکزیت رباط پشت بادام* و زرین، به مرکزیت آبادی توت (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، ذیل «استان یزد»). مرکز بخش آبادی خرانق است (رجوع کنید به ادامه مقاله).خرانق یکی از وسیع‌ترین، کم تراکم‌ترین و خشک‌ترین بخشهای کشور است. این بخش با وسعتی بالغ بر هجده هزار کیلومترمربع، وسیع‌تر از استانهای اردبیل و گیلان و چند استان دیگر است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 57؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[ : استان یزد، ج 1، ص 254). سطح آن غالبآ دشتهای نسبتآ هموار و پوشیده از شنهای روان است و به جز چند ناهمواری از رشته‌کوههای منفرد مرکز ایران، ارتفاعات مهمی در خرانق ممتد نیست. دُربید در شمال غربی و هامانه در جنوب خرانق (ارتفاع بیش از سه هزار متر) و کوههای ساغند در جنوب رباط پشت بادام (ارتفاع 2350 متر) و چاه جوله (ارتفاع 2293 متر) مهم‌ترین ناهمواریهای بخش‌اند که بیشتر روستاها را در خود جای داده‌اند و از مناطق عمده دامپروری بخش به شمار می‌روند (رجوع کنید به عباس جعفری، ج 1، ص 549؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 1، ص 258 و نقشه 4 و 5).آب و هوای خرانق گرم و خشک است. میانگین دما در قسمتهای مختلف بخش بیش از ْ15 و میزان بارش سالیانه کمتر از 100 میلیمتر است. در مناطق کوهستانی بخش، به ویژه در بخش غربی میانگین دما بیش از ْ15 و میزان بارش بیش از 250 میلیمتر است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 1، ص 254 و نقشه 2 و 3). این بخش با کمبود منابع آبی سطحی و زیرزمینی روبه‌روست و رود خرانق که از ارتفاعات پیرامون آبادی خرانق سرچشمه می‌گیرد و به کویر درانجیر منتهی می‌شود، رود فصلی است (رجوع کنید به عباس جعفری، ج 2، ص 205؛ نقشه راهنمای استان یزد).بخش خرانق در 1316ش در استان یزد تشکیل و از 1324ش جزو شهرستان اردکان شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، ذیل «استان یزد»). جمعیت آن در سرشماری 1385ش، 3195 تن و تراکم نسبی جمعیت 16ر0 تن در هر کیلومترمربع بوده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان یزد»؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 1، ص 258). در خرانق منابع معدنی و زیرزمینی غنی وجود دارد. معدن اورانیوم خرانق، از بزرگ‌ترین معادن خاورمیانه، در جنوب آبادی ساغند قرار دارد؛ علاوه بر آن، معدن چادُرمَلو در جنوب شرقی آبادی خرانق و معدن سنگ باریت حاجی‌آباد از معادن مهم بخش است (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای] کشور[: استان یزد، ج 1، ص 261؛ حقیقت، ص 50؛ مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا).در بخش خرانق آبادیهای قدیمی متعدد و آثار فراوانی وجود دارد، از جمله رباط پشت بادام؛ آبادیهای انجیره (یا آبخیزه) و ساغند که ابن‌خرداذبه (ص 51) و مقدسی (ص 493) از آن نام برده‌اند. آبادی ساغند در 55 کیلومتری مشرق آبادی خرانق واقع و دارای آثاری قدیمی چون قلعه اللّه‌آباد (از آثار سده‌های هفتم یا هشتم)، کاروان‌سرا و امامزاده شاه قاسم است؛ آبادیهای مُغِستان با قلعه‌ای کهن، شهرنو با آب‌انبار قدیمی و توت با برجی از دوره قاجار نیز از آبادیهای قدیمی بخش خرانق به شمار می‌رود (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج73، ص23، 25ـ26، 39، 43؛ قلاع و استحکامات نظامی، ص 237ـ 238). در این بخش کاروان سراهای فراوانی وجود دارد و به سبب کثرت این کاروان‌سراها، نام رباطات نیز به آن اطلاق شده است (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج73،ص19؛ نیز رجوع کنید به پازوکی‌طرودی و شادمهر، ص460).2) آبادی خرانق، مرکز بخش خرانق، در حدود 65 کیلومتری مشرق اردکان و 80 کیلومتری شمال شرقی یزد، در مسیر راه اصلی یزد ـ مشهد قرار دارد (رجوع کنید به نقشه راهنمای استان یزد). این آبادی که در ارتفاع 1720 متری و کنار رود خرانق قرار دارد، از سه طرف با کوه احاطه شده‌است و از مشرق به نمکزار میان خرانق و ساغند محدود می‌شود (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 1، ص 262). خرانق از دو قنات دائمی خرانق و مهواد بهره می‌برد، با این حال به جز باغهای محدود، کشاورزی عمده‌ای ندارد. صنایع دستی مهم آنجا قالی‌بافی با طرحهای یزدی و کاشانی است (همان، ج 1، ص254، 261). جمعیت آن در سرشماری 1385ش، 433 تن بوده است. اهالی آنجا شیعه‌اند و به فارسی با گویش یزدی سخن می‌گویند (مرکز آمار ایران، 1385ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجاها؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 1، ص 262).گفته می‌شود سابقه آبادی خرانق بیشتر از شهر یزد است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 1، ص 263). نام آن در اصل خُورنُق و احتمالا از سکونتگاه‌های زردشتیان بوده است (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج10، ص 76). در میان اهالی خرانق مشهور است که این آبادی سابقآ خَبَرْنَق نام داشت که برگرفته از نام فردی زردشتی است (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، همانجا). یزدیها به آن خُرُونُق می‌گویند (جعفربن محمد جعفری، ص 278). به گفته مستوفی‌بافقی که کتابش را در سده یازدهم تألیف کرده، رباط و دیه خرانق را در حدود چهار هزار سال قبل، فردی به نام خورافروز بنا کرده و خورنق نامیده و به سبب کثرت استعمال به خرانق مشهور شده است (ج 3، ص 662).از وضع خرانق در پیش از اسلام اطلاع دقیقی در دست نیست. به نظر می‌رسد مکان آبادی خرانه یا خزانه که مؤلفان جغرافیایی اوایل دوره اسلامی در نوزده فرسخی یزد به نیشابور ــمیان انجیره و ساغند، در شش فرسخی انجیره و دوازده فرسخی ساغندــ از آن نام‌برده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌خرداذبه، ص 51؛ ابن‌حوقل، ص 407ـ408) با آبادی فعلی خرانق مطابقت داشته باشد. بنابر گزارشها، در این دوره در خرانق دویست سکنه، قلعه، کشت و زرع و باغ وجود داشت (رجوع کنید به اصطخری، ص 235؛ ابن‌حوقل، همانجا؛ مقدسی، ص 493).خرانق در مسیر حرکت امام رضا علیه‌السلام به خراسان بود؛ بنابر سنگ‌نوشته‌ای که در خرانق موجود است، این آبادی در 592 مخروبه بود و در 595 بازسازی شد (افشار، 1345ش، ص650ـ651؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 73، ص20). در سده‌های هشتم و نهم، جاده خرانق در مسیر خراسان رونق داشت (رجوع کنید به جعفربن محمد جعفری، ص 143). در اوایل سده یازدهم، رباط خرانق محل جنگ مهاجمان ازبکی که از خراسان به یزد می‌رفتند با علیقلی‌خان شاملو، حاکم یزد، بود که به شکست ازبکان انجامید (رجوع کنید به اسکندرمنشی، ج 2، ص 525ـ 526). پس از آن، کاروانهای میان یزد و خراسان قرنها از این رباط استفاده می‌کردند (رجوع کنید به سپهری اردکانی، ج 1، ص100ـ101؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 73، ص 19). در دوره پهلوی، خرانق با جمعیتی بالغ بر شش صد تن، قصبه بخش خرانق با هجده آبادی بود، از صحاری آنجا زیره سیاه به دست می‌آمد و مردم آن کرباس‌بافی داشتند (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 276؛ رزم را، ج10، ص 77). امروزه بافت هسته اصلی خرانق، قدیمی است اما در مجاورت راه یزد ـ مشهد بافت جدیدی شکل گرفته است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادهای ]کشور[: استان یزد، ج 1، ص 263).از آثار خرانق اینهاست : مسجدجامع قدیمی با سنگ قبری به تاریخ 499، منار جنبان با قدمتی بیش از 150 سال، قلعه خرانق با شش برج برای حفاظت در برابر مهاجمان، کاروان‌سرای چهار ایوانی با مصالح آجری متعلق به دوره صفوی ــ بازسازی شده در دوره قاجار، مَشْهَدَک یا مَشْهَدُک در نزدیکی گورستان خرانق که به عقیده اهالی محل نماز امام رضا علیه‌السلام بود، دو سنگ قبر از سده هشتم، مزار باباخادم و آب‌انبار (قلاع و استحکامات نظامی، ص238؛ کیانی و کلایس، ج1، ص183؛ افشار، 1348ـ 1354ش، ج 1، ص170ـ 171؛ فرهنگ جغرافیایی آبادهای ]کشور[: استان یزد، همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 73، ص20؛ نیز رجوع کنید به «خورانق ستاره‌ای در کویر»، ص50ـ51). کاروان سراهای سنگی (متعلق به دوره مغول) و شاه‌عباسی و یزدیها در انجیره، قلعه قدیمی در آبادی دُرْبید و امامزاده پیرغیب در آبادی هامانه از آثار پیرامون آبادی خرانق است (پازوکی طرودی و شادمهر، ص460ـ464؛ فرهنگ جغرافیائی‌آبادیها، ج73،ص19).منابع : ابن‌حوقل؛ ابن‌خرداذبه؛ اسکندرمنشی؛ اصطخری؛ ایرج افشار، «کتیبه‌ای از قرن ششم در خرانق: اطلاعی مهم از گذرگاه حضرت ثامن‌الائمة» یغما، سال 19، ش 12 (اسفند 1345)؛ همو، یادگارهای یزد، تهران 1348ـ 1354ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 3، تهران 1331ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385،] تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ ناصر پازوکی‌طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی : از 24/6/ 1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ جعفربن محمد جعفری، تاریخ یزد، چاپ ایرج افشار، تهران 1343ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ 1379ش؛ عبدالرفیع حقیقت، فرهنگ تاریخی و جغرافیائی شهرستانهای ایران، تهران 1376ش؛ «خورانق ستاره‌ای در کویر: گزارشی از روستای خورانق، محل مرکز مطالعات و همکاری‌های بین‌المللی»، دهیاریها، سال 2، ش 8 (تیر 1383)؛ رزم‌آرا؛ علی سپهری اردکانی، نگاهی به تاریخ اردکان، ج 1، اردکان 1364ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[ : استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1381ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :73 کویر در انجیر، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، 1360ش؛ قلاع و استحکامات نظامی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، 1385ش؛ محمدیوسف کیانی و ولفرام کلایس، فهرست کاروانسراهای ایران، تهران 1362ـ 1368ش؛ مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور 1385، تهران 1386ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved May,24,2010, from http://www.sci.org.ir/portal/ faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;محمدمفیدبن محمود مستوفی بافقی، جامع مفیدی، چاپ ایرج افشار، ج 3، تهران 1340ش؛ مقدسی؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000،500 ،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1379ش؛ نقشه راهنمای استان یزد، مقیاس تقریبی 000، 700،1:1، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1386ش.