خدیجه خاتون بقعه

خدیجه‌ خاتون، بقعه، از مقابر برجی قرن هشتم در استان قم. این بقعه در گورستان روستایی به همین نام در 35 کیلومتری جنوب شهر قم قرار دارد و در واقع تنها اثر ارزشمند باقی‌مانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم است. براساس کتیبه‌ای در بنا، این بقعه منسوب به خدیجه‌خاتون، یکی از فرزندان امام جعفرصادق علیه‌السلام است (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ج 2، ص 204). فیض قمی (ج 2، ص 427ـ428) به دلیل نبودن نام خدیجه در میان دختران آن امام و سادات مهاجر به قم تا سده چهارم و ذکر خاتون در دنباله نام خدیجه، که واژه‌ای مغولی است، شخص مدفون در بقعه را فرزند بلافصل امام ندانسته و معتقد است وی در سده ششم یا هفتم می‌زیسته و از احفاد علی‌بن حسن‌العلوی العُرَیْضی از دودمان علی‌بن جعفر بوده است.بنابر کتیبه سراسری بنا در داخل ضلع شمالی و کتیبه دیگری در زیرگوشوارها، این بقعه در 770 به دستور غیاث‌الدین امیرمحمد، از فرمانروایان مستقل قم، ساخته و سپس تجدید بنا شده است (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ج 2، ص 202ـ204). بنابر کتیبه دیگری که از زیرگوشوار شمال غربی آغاز می‌شود، استادکاران این بنا درویش‌علی طاهر و درویش ابراهیم‌بن حسن حلاج و علی‌بن محمد ابوشجاع، هنرمند برجسته قرن هشتم، بوده‌اند (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 205؛ عرب، ص 161).بر دو سوی بدنه جنوبی بنا، پنج بیت شعر بر روی ده قطعه کاشی با زمینه لاجوردی نوشته شده که در آن، نام سازنده ضریح چوبی، اسکندر، و تاریخ محرّم 1321 آمده است (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، همانجا؛ فیض قمی، ج 2، ص 432ـ433). این بقعه به‌سبب ارزشهای تاریخی، هنری و مذهبی در 1378ش، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید (رجوع کنید به پازوکی طرودی و شادمهر، ص 303).باتوجه به ترکهای عمیق در دیوارهای بنا، افراد محلی اضلاع خارجی بقعه را با لایه‌ای از سنگ پوشانده و ایوانی در جبهه شمالی به عنوان ورودی و حجره‌هایی در شمال و جنوب بقعه ساخته‌اند (رجوع کنید به فیض قمی، ج 2، ص 428؛ عرب، همانجا). به‌دلیل غیرفنی بودن کار، در 1380ش اداره میراث فرهنگی استان قم ضمن زهکشی اطراف بنا و حذف حجره الحاقی جبهه جنوبی، لایه سنگی را اصلاح و جدار خارجی بنا را با کمربندی از سنگ تقویت کرد. بقعه خدیجه‌خاتون از خارج، نقشه‌ای هشت ضلعی دارد. شش متر از نمای خارجی با مخلوطی از قلوه سنگ، آجر و گچ پوشیده شده و دو متر بالای آن از آجر و با طاق‌نمایی در هر ضلع است. ورودی بقعه ایوانی است در جبهه شمالی که به همراه دو حجره جانبی در دوره معاصر به بنا الحاق شده است. باتوجه به شواهد، بقعه ورودیهای دیگری نیز در جنوب و شرق داشته است (رجوع کنید به فیض قمی، ج 2، ص 429). بنا از داخل، مربع شکل با اضلاع 5ر5 متر است و دو صُفّه در شرق و غرب آن، با دهانه 3 متر و عمق 25ر1 متر، قرار دارد. برای تغییر بنا از حالت چهارضلعی به هشت ضلعی، گوشوارهایی در زوایا ایجاد شده که آن را به هشت گوشه و سپس شانزده ضلع با چهار نورگیر در جهات اصلی تبدیل کرده است که آهیانه گنبد با بلندی حدود یازده متر از سطح زمین در بالای آن قرار دارد. گنبد دو پوسته رُک همانند منشوری شانزده تَرْک است (رجوع کنید به عرب، همانجا).نمای داخلی بنا، مانند دیگر آثار علی‌بن محمد ابوشجاع، با ملاط‌سازی گچی، نقوش مهری، آرایه‌های گیاهی، اسلیمی، کتیبه‌هایی باخطوط کوفی، بنایی، ثلث، مشبکهای گچی، شمسه‌ها و ترنجها تزیین شده است (همانجا). این بنا از جمله برجهای آرامگاهی است که از نقشه عمومی هشت ضلعی از دوره ایلخانیان (حک: 654ـ750) پیروی می‌کند (رجوع کنید به همان، ص 147؛ ویلبر، ص 125ـ126).بقعه دیگری نیز در بخش قنوات قم، در مسیر جاده قم ـ سراجه در ده کیلومتری شرق قم، واقع شده است که امامزاده خدیجه‌خاتون نامیده می‌شود. به استناد لوح سنگی موجود در ایوان بنا ــکه متأسفانه فاقد تاریخ است ــ بنای فعلی احتمالا در دوران قاجار به همت حاجی بخش‌علی‌بن جعفر آقاقمی احداث شده است. کتیبه مذکور، مدفونان در بنا را شاهزاده عبداللّه و عبدالرحمان و زینب‌خاتون، فاطمه‌خاتون، خدیجه‌خاتون، مریم‌خاتون و رقیه‌خاتون، همگی فرزندان امام موسی‌بن جعفر، معرفی کرده است (رجوع کنید به ناصرالشریعه، ص 219؛ مدرسی طباطبائی، ج 2، ص 172ـ173). بقعه بنایی است هشت ضلعی از خارج و داخل، که دارای شش صُفّه در اضلاع و ایوانی در جانب شرقی است. تمام جدار داخلی بقعه سفیدکاری شده و شامل تزیینات گچ‌بری و کاشی‌کاری است. از آثار قدیم باقی‌مانده در بنا لوحهای خشتی با روکش کاشی روی مزار متعلق به قرن هفتم و هشتم بود (مدرسی طباطبائی، ج 2، ص 172؛ فیض قمی، ص 506، 511). در 1379ش، لوح مزار جدیدی از سنگ مرمر جایگزین لوح تاریخی یادشده گردید و قطعاتی اندک از لوح قدیم به اداره میراث فرهنگی قم منتقل شد. این بقعه در 1380ش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید (رجوع کنید به پازوکی طرودی و شادمهر، ص 305).منابع : ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از 24/6/1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ کاظم عرب، «گزارش و تحقیق و معرفی هفت بنای تاریخی و ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجری»، اثر، ش 33ـ34 (بهار و تابستان 1381)؛ عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم 1349ـ1350ش؛ حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم 1355ش؛ محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، چاپ علی دوانی، تهران 1383ش؛ دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش.