خاوران نامه

خاوران نامه، مشهورترین ولایت نامه فارسی سروده ابن حسامِ خوسْفی* در قرن نهم. ولایت نامه یک نوع ادبی مشهور در تاریخ ادب فارسی بوده که امروزه فراموش شده است. در ولایت نامه داستانی به نظم و به لحن حماسی درباره قهرمانیهای امیرمؤمنان علی علیه السلام شرح داده می شود که غالباً آمیخته به افسانه است. ابن حسام جز خاوران نامه چندین ولایت نامه دیگر نیز سروده است (رجوع کنید به ابن حسام، ۱۳۶۶ش، ص ۱۸۰ـ۱۹۵).ابن حسام خاوران نامه را ــکه برخی خاورنامه نیز نامیده اندــ در قالب مثنوی و در بحر متقارب مثمن محذوف سروده است. او کتاب را با ذکر توحید خداوند آغاز کرده، خرد و دانش را ستوده و پس از مناجات به ستایش مقام نبوت پرداخته است (رجوع کنید به ۱۳۸۲ش، ص ۴۳ـ۶۳). خاوران نامه از قدیم ترین حماسه های فارسی شیعیان است (صفا، ص ۳۷۷)، اما آن گونه که شهرت یافته کهن ترین حماسه شیعی به زبان فارسی نیست و منظومه علی نامه از قرن پنجم، سروده ربیع، از آن کهن تر است.در آغازِ خاوران نامه اصحاب پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم در حضور او بحث می کنند که چه کسی از اصحاب پهلوان تر است و به دنبال این بحث و نزاع، دو تن از اصحاب، ابوالمِحجَن و سعد وقاص، مکه را به قصد خاورزمین ترک می کنند. آنان در راه با نوادر، فرمانروای راهزنان، می جنگند و سعد وقاص اسیر می شود. ابوالمحجن نوادر را می کشد و سعد وقاص را می رهاند که هر دو با قَطّار آدم خوار روبه رو می شوند و پس از جنگیدن با او می گریزند. حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله، علی علیه السلام را به جستجوی آن دو روانه می کند. برخی از مردم خاورزمین قنبر* را اسیر می کنند و امیرالمؤمنین قنبر را گم می کند. علی علیه السلام پس از آنکه ابوالمحجن و سعد وقاص را می یابد با قطّار می جنگد و او را به اسلام دعوت می کند و چون قطّار نمی پذیرد، کشته می شود. از آن پس لشکر اسلام به رهبری امیرالمؤمنین علی علیه السلام به خاورزمین می رود. علی علیه السلام قنبر را می یابد و او را می رهاند و در این میان مالک اشتر هم به جستجوی حضرت علی می آید و سپاه اسلام به رهبری علی چندین بار با سپاه خاورزمین می جنگد (رجوع کنید به ۱۳۸۲ش، ص ۶۸ـ۸۷، ۹۶ـ ۱۱۶). در بخشی از داستان عَمْرِواُمیّه نیز به داستان وارد می شود که پیک و تندرو سپاه اسلام است (رجوع کنید به ص ۱۳۱ـ۱۳۳). پاره ای از کتاب از جنگ علی علیه السلام با جادوان بحث می کند (رجوع کنید به ص ۱۶۲ـ۱۷۰). سرانجام علی علیه السلام خاورزمین را مسخر می کند و جمشید شاه می گریزد. پس از آن علی علیه السلام رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم را در خواب می بیند که به او فرمان می دهد به سرزمین قهرمان رود تا یادگار سلیمان علیه السلام را از فراز کوه بلور برایش بیاورد و او در آنجا با سپاه قهرمان می جنگد. پس از آن علی علیه السلام به سرزمین ساحل می رود. بخشی عظیم از خاوران نامه درباره جنگهای امیرمؤمنان با تهماس، پهلوان اهل ساحل، است. پس از آن به سرزمین قام، که سرزمین زردشتیان است، می رود و با صلصال می جنگد (رجوع کنید به ص ۱۷۰ـ۱۷۲، ۱۷۶ـ ۲۰۳، ۲۰۶ـ۲۷۶، ۲۸۰ـ۳۱۹). در تمام این جنگها سپاه اسلام به رهبری علی علیه السلام پیروز است. مالک اشتر و عمرواُمَیّه نیز قهرمانیهای بسیار نشان می دهند.ابن حسام در این مثنوی سخت تحت تأثیر شاهنامه فردوسی است و حتی در جایی از کتاب (رجوع کنید به ص ۱۹۹ـ۲۰۰) راجع به اینکه فردوسی را در خواب دیده، سخن گفته است. با اینکه ابن حسام (۱۳۸۲ش، ص ۳۱۴) تصریح کرده که نام منظومه اش خاوران نامه است، بسیاری از منابع از آن با عنوان خاورنامه نام برده اند (رجوع کنید به خواندمیر، ج ۴، ص ۳۳۶؛ امین احمد رازی، ج۲، ص۸۶۹؛ شوشتری، ج۲، ص ۶۸۲؛ معصوم علیشاه، ج ۳، ص ۱۱۲).از خاوران نامه روایتی منثور از نوع روایت نقالان نیز باقی است که خاورنامه نام دارد (رجوع کنید به ذکاء، ص ۱۹، پانویس ۱). این کتابِ منثور مشحون از تعبیرات و اصطلاحات نقالی است و چند چاپ سنگی از آن باقی است. صورتِ کامل مثنوی خاوران نامه هنوز به صورت منقّح چاپ و منتشر نشده است. یک نسخه خطی نفیس و کهن از آن با تاریخ ۸۵۴ و نقاشیهای ارزشمند در کتابخانه موزه هنرهای تزیینی تهران محفوظ است که در ۱۳۸۲ش، به صورت عکسی در تهران چاپ شده است (برای نسخه های خطی خاوران نامهرجوع کنید به ذکاء، ص ۱۹ـ۲۲؛ ابن حسام، ۱۳۸۲ش، مقدمه مرادی، ص ۲۳ـ۲۵، نیز رجوع کنید به بخش دوم مقاله). دو پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد به تصحیح خاوران نامه اختصاص یافته است؛ یکی نیمه نخست کتاب به تصحیح حیدرعلی خوش کنار و دیگری نیمه دوم کتاب به تصحیح حمیداللّه مرادی (رجوع کنید به ساکت، ص ۷۵). همچنین حمیداللّه مرادی خلاصه خاوران نامه را با عنوان تازیان نامه پارسی: خلاصه خاوران نامه، تصحیح و منتشر کرده است (تهران ۱۳۸۲ش).خاوران نامه در هند نیز رواج و شهرت داشته است. شاعری دَکنی، متخلص به رستمی، خاوران نامه را در قرن یازدهم برای خدیجه سلطان شهربانو، همسر سلطان محمدبن ابراهیم عادلشاه، پادشاه دکن، به زبان دکنی ترجمه کرده است (اته، ج ۱، ستون۵۶۰).منابع :ابن حسام، تازیان نامه پارسی: خلاصه خاوران نامه، چاپ حمیداللّه مرادی، تهران ۱۳۸۲ش؛ همو، دیوان، چاپ احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالک، مشهد ۱۳۶۶ش؛ امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش؛ خواندمیر؛ یحیی ذکاء، «خاوران نامه: نسخه ی خطی و مصور موزه ی هنرهای تجسمی»، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳)؛ سلمان ساکت، «پایان نامه های تصحیح نسخ خطی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد»، گزارش میراث، ش ۳۵ (مهر و آبان ۱۳۸۸)؛ نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش؛ ذبیح اللّه صفا، حماسه سرایی در ایران، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ?] ۱۳۱۸[؛Hermann Ethe, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, Oxford ۱۹۰۳-۱۹۳۷.

/مهران افشاری/

نسخ خطی خاوران نامه. چند نسخه خطی مصور از خاوران نامه وجود دارد که مهم ترین آنها عبارت اند از: نسخه موزه هنرهای تزیینی تهران (رجوع کنید به ادامه مقاله)؛ نسخه موزه بریتانیا دارای ۳۶۲ برگ و ۱۵۶ نگاره به تاریخ ۱۰۹۷؛ چند نسخه در مجموعه کتابخانه دیوان هند، از جمله نسخه ای با ۱۵۶ نگاره هندیِ بدون تاریخ و نسخه هایی به تاریخ ۹۶۵ (ابن حسام، مقدمه سعید انواری، ص ۲۵) و ۱۰۵۹ (میتال، ص ۲۱۶).کهن ترین و نفیس ترین نسخه شناخته شده از خاوران نامه، نسخه موزه هنرهای تزیینی تهران است. از مشخصات این نسخه است : داشتن جلد سوخته جدول دار از تیماج مشکی مایل به قهوه ای، کاغذ خَتایی به قطع ۵ر۲۷ سانتیمتر × ۵ر۳۸ سانتیمتر، جدول کشی و شمسه*، خط نستعلیق، با ۶۴۵ برگ و ۱۱۵ نگاره که ظاهراً دارای ۶۸۵ برگ و ۱۵۵ نگاره بوده است (ذکاء، ص ۲۰، ۲۲؛ ابن حسام، همان مقدمه، ص ۶ـ۷). پنج برگ و هفت نگاره از این نسخه در کتابخانه چستربیتی، یک برگ آن در موزه رضا عباسی و قطعات دیگری از آن در موزه ها و مجموعه های شخصی در امریکا و اروپاست (رجوع کنید به ذکاء، ص ۲۲ـ ۲۳؛ ابن حسام، همان مقدمه، ص ۷، ۲۵).هر صفحه کتاب از چهار ستون تشکیل می شود که به جز صفحات مصور، برخی دارای ۲۵ سطر و برخی به صورت ترکیبی ساده و مورب دارای یازده سطر است. عنوانها در کل کتاب با رنگ طلایی و به خط رقاع، داخل مستطیل بدون تزیین قرار دارند. دور هر صفحه، بدون دقت و ظرافت، جدول کشی شده است. هر جدول شش خط افقی و شش خط عمودی دارد که فاصله میان خط اول و دوم و سوم و چهارم مطلاست و در فاصله میان ستونها، چهارخط نازک طلایی در فاصله های مساوی ترسیم و با قلم مرکّب کشیده شده است.صفحه اول کتاب با شمسه ای ساده و فاقد تشعیر، با گل و بوته های ریز و درشت رنگین، تزیین شده و در میان شمسه عبارت «کتاب خاورنامه» به قلم ثلث و با سفیداب نوشته شده است. تذهیب صفحه های دوم و سوم همانند است و در هر دو، سر لوحهای مذهّب و جدولهای زرین دیده می شود. در هر صفحه نُه بیت به خط نستعلیق نوشته شده و فاصله میان ابیات دارای طلا اندازی دندانه دار، معروف به دندان موشی، و تزیینات گیاهی است (رجوع کنید به ابن حسام، ص ۳۵ـ۳۷).معمولا خوشنویسی کتابهای مصور ضعیف تر از آثار خطی تک ورقی است. این نسخه خاوران نامه نیز چنین است. چنان که حروف، نسبت به زبانه قلم، بزرگ نویسی دارند و اتصالات، ظرافتهای لازم و انسجام معمول را ندارند، اما باید یادآور شد که این اثر جزو اولین کتابتهای نستعلیق به شمار می آید و تأثیر خطوط دیگر، همچون رقاع و تعلیق و نسخ، در حرکت بعضی حروف دیده می شود (سیدمجتبی حسینی، کارشناس خط، مصاحبه مورخ ۹ مرداد ۱۳۸۶).با آنکه تاریخ اتمام کتابت این نسخه، با توجه به نوشته آخرین صفحه، ۸۵۴ ذکر شده است، نقاشیهای امضا شده آن با تاریخهای ۸۸۱، ۸۸۲ و ۸۹۲ (رجوع کنید به ابن حسام، ص ۵۹، ۶۲، ۶۵، ۸۶، ۸۹، ۹۱، ۹۳)، نشان می دهند که مصورسازی، چندین سال پس از کتابت نسخه به انجام رسیده است.چون تاریخ کتابت نسخه و نگاره های آن هم زمان با سلطنت ترکمانان آق قوینلو و قره قوینلو در ایران است و شیوه معیّنی دارد، متخصصان، سبک نقاشی آن را ترکمانی و مکتب شیراز* می دانند (رجوع کنید به گری، ص ۱۰۴؛ >فرهنگ هنر<، ج ۱۶، ص ۳۲۸، ج ۲۸، ص ۶۱۷)؛ اما، یحیی ذکاء، با ذکر دلایلی، از جمله شباهت آن با نسخه ای از شاهنامه، نقاشیهای این نسخه را در مکتب هرات دانسته است (رجوع کنید به ص ۲۸ـ۲۹).با توجه به جزئیات صورتها، طرز قلمزنی، رنگ آمیزی، صحنه سازی و ترکیب بندی، مصورسازی را چند نقاش انجام داده اند، احتمالا زیرنظر استادی به نام فرهاد، که رقم وی بر روی چند نقاشی دیده می شود. از زندگی این نقاش اطلاعی در دست نیست. برخی محققان، با توجه به سبک کار و نوع تصاویر، او را شیرازی دانسته اند (رجوع کنید به کریم زاده تبریزی، ج ۲، ص ۵۱۱ـ۵۱۴؛ ابن حسام، همان مقدمه، ص ۳۰).از جمله خصوصیات این نگاره هاست: تصویر چهره حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و امام علی علیه السلام با هاله ای نورانی در گرداگرد سر؛ تصاویر حیوانات افسانه ای نظیر اژدها و دیو سفید؛ استفاده از رنگهای تیره در مرکز تصویر در برخی نگاره ها؛ کشیدن ابرها در رنگهای غیرطبیعی، همچون طلایی و آبی در زمینه آسمانِ آبیِ مایل به خاکستری و گاه لاجوردی؛ تزیین باغها با اشکال هندسی؛ استفاده از رنگهای شاد و درخشان؛ گسترش دادن نقاشی به بیرون از جدول؛ و استفاده از اشکال نمادینی چون چاه و ابریق (رجوع کنید به گری، ص ۱۰۶ـ۱۰۷؛ رضی زاده، ص ۶۵ـ۶۸).

منابع :ابن حسام، خاوران نامه، نگاره ها و تذهیب ها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش؛ یحیی ذکاء، «خاوران نامه: نسخه ی خطی و مصور موزه ی هنرهای تزیینی»، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳)؛ رضیه رضی زاده، «در شیوه و مکتب نگاره های خاوران نامه»، گلستان هنر، ش ۲ (پاییز و زمستان ۱۳۸۴)؛ محمدعلی کریم زاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ش؛The Dictionary of art, ed. Jane Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸, s.vv. "Islamic art. III: Arts of the book. ۴(V)(e) Iraq and Iran, c. ۱۴۵۰-c. ۱۵۰۰" (by B. W. Robinson), "Shiraz" (by Sheila S. Blair); Basil Gray, Persian painting, London ۱۹۷۷; Jagdish Mittal, "Painting", in History of medieval Deccan (۱۲۹۵-۱۷۲۴), ed. H. K. Sherwani, vol.۲, Andhra Pradesh: The Government of Andhra Pradesh, ۱۹۷۴.

/رضیه رضی زاده/