خاتمیت

خاتمیت، مفهومی کلامی و از آموزه های مشترک همه مسلمانان به معنای پایان یافتن نبوت به حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله.

در قرآن و حدیث. خاتمیت مصدر جعلی از خاتم (به کسر یا فتح تاء) و از ریشه خ ت م است. در بیشتر منابع لغوی مراد از خاتم الانبیا بودن پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم را این دانسته اند که ایشان آخرین پیامبر است. در برخی منابع از خاتم به مهری که بر پایانِ نامه ها می زده اند، نیز تعبیر شده است (رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ جوهری؛ ابن فارس؛ راغب اصفهانی؛ ابن منظور؛ طریحی؛ زَبیدی، ذیل «ختم»؛ نیز رجوع کنید به خاتم*). به نظر برخی مستشرقان (رجوع کنید به جفری، ص ۱۲۱؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل "Khatam, Khatim")، این واژه ریشه ای آرامی دارد که در این صورت هم در معنای اصطلاحی آن تغییری حاصل نمی شود.واژه خاتمیت در قرآن کریم به کار نرفته، اما تعبیر خاتم النبیین در آیه ۴۰ سوره احزاب (ماکانَ محمدٌ أبا أَحَدٍ مِنْ رجالِکُمْ وَلکِن رسولَ اللّهِ و خاتمَ النبیینَ) به عنوان وصف پیامبر اکرم به کار رفته است (برای تفسیر آیه رجوع کنید به زمخشری، ج ۳، ص ۵۴۴ـ۵۴۵؛ طبرسی، ج ۷، ص۵۶۷؛ فخررازی، ج ۱۳، ص ۱۸۵). تعبیر «خاتم النبیین» به دو صورت، با کسر یا فتح تاء خوانده شده است. در صورت اول به معنای پایان دهنده و مهرکننده سلسله انبیا و در صورت دوم به معنای آخر و پایان است (رجوع کنید به طوسی، ذیل آیه؛ ابوالفتوح رازی، ج ۱۵، ص ۴۳۲؛ آلوسی، ج ۲۱، ص ۳۴؛ نیز برای تفصیل معنای خاتم رجوع کنید به تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۳۳۸ـ۳۴۱).علاوه بر آیه ۴۰ سوره احزاب، در قرآن کریم تعابیر دیگری دالّ بر آخرین پیامبر بودن رسول اکرم وجود دارد. تعابیری همچون: اکمال دین: «الیومَ اکملتُ لَکمْ دینَکم» (مائده:۳)؛ ارسال از جانب خدا برای جمیع مردم: «اِنّی رسولُ اللّه اِلیکُمْ جَمیعا» (اعراف: ۱۵۸)؛ فرستادن نبی اکرم برای ابلاغ دین حق تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند: «هُوَالذی اَرْسَلَ رسوله بِالهدی و دین الحقِّ لیُظهرَه علی الدینِ کُلِّه» (توبه: ۳۳؛ فتح: ۲۸؛ صف: ۹)؛ نبودن هیچ تغییردهنده ای در کلمات الهی: «لامُبدِّلَ لِکلماته» (کهف: ۲۷)؛ انذار برای عالمیان: «لِیکونَ للعالمینَ نَذیرا» (فرقان: ۱؛ برای مناقشات در مصداق عالمین رجوع کنید به سبحانی، ۱۳۶۹ش، ص ۳۳ـ۳۸)؛ ارسال پیامبر برای بشارت و انذار همه مردم: «و ما ارسلناکَ اِلّا کافةً للناسِ بشیراً و نذیراً» (سبأ: ۲۸)؛ راه نیافتن باطل در کتاب خدا: «لایأتیهِ الباطلُ من بینِ یدیهِ و لا مِن خَلْفِه» (فصّلت: ۴۲)؛ رحمت بودن پیامبر برای عالمیان: «و ما اَرسلناکَ اِلّا رحمةً لِلعالمین» (انبیاء: ۱۰۷). تمامی این تعابیر متضمن آن است که اسلام دارای کامل ترین شرایع و دینی جهانی است و نسخ و تغییری در آن راه نخواهد یافت. از این رو دین اسلام آخرین دین، و پیامبر اکرم خاتم الانبیا به شمار می آید.در عصر جدید، پس از پیدایی دو جریان بهائیت* و قادیانیه (رجوع کنید به احمدیه*)، موضوع خاتمیت مورد مناقشه قرار گرفت. منکران خاتمیت گاه با تأویل معنای خاتم النبیین در آیه ۴۰ سوره احزاب (برای بیان و نقد این گونه شبهات رجوع کنید به مصباح، بخش ۵، ص ۱۸۰ـ۱۸۱؛ سبحانی، ۱۳۶۹ش، ص ۲۳ـ۳۳) و گاه با استناد به برخی دیگر از آیات قرآن شبهاتی درباره خاتمیت طرح کرده و به انکار آن پرداختند که متقابلا پاسخهایی به آنان داده شده است.آیات مورد استناد مخالفان خاتمیت را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: دسته اول آیاتی که، به تأویل مخالفان، با اختصاص شریعت اسلام به گروه، قوم، امت خاص یا زبان مشخص به انکار عمومی بودن دعوت پیامبر و آیین اسلام می پردازد. برای مثال در قرآن آیاتی هست که در آنها انذار پیامبر مخصوص یک قوم (رجوع کنید به مریم: ۹۷؛ قصص: ۴۶؛ سجده: ۳؛ یس: ۶)، یا مخصوص «امّ القری» (انعام : ۹۲؛ شوری: ۷) دانسته شده است و منکران خاتمیت کوشیده اند با استناد به این آیات عمومیت دعوت پیامبر اکرم را ــکه از لوازم خاتمیت است ــ نقض کنند. در مواجهه با این قسم اشکالات پاسخهای نقضی و حلّی ارائه شده است. در بخش پاسخ نقضی، به آیات دیگر همان سوره های مورد بحث توجه داده اند که بر عمومیت دعوت پیامبر اکرم دلالت دارد (برای نمونه رجوع کنید به سبحانی، ۱۴۱۲، ج ۳، ص ۴۷۷ـ ۴۷۸). در پاسخ حلّی نیز به تبیین طبیعت دعوت پرداخته و گفته اند که در دعوت عمومی و جهانی نیز گاه لازم است قوم یا گروه خاصی مخاطب دعوت قرار گیرد. چنان که پیامبر در آغاز رسالت خود، ابتدا به دعوت قوم خود، پس از آن به دعوت اهل حجاز و در نهایت به ابلاغ دعوت به سران ممالک دیگر پرداخت (رجوع کنید به همانجا).منکران خاتمیت همچنین به آیاتی اشاره کرده اند که در آنها برای هر امتی، رسول، اجل و مهلتی تعیین شده است (اعراف: ۳۴؛ یونس: ۴۷، ۴۹) و بر این اساس، عمومیت رسالت پیامبر را انکار کرده اند. در پاسخ به معانی مختلف امت، با توجه به کاربرد این واژه در قرآن کریم اشاره و گفته شده است که در این گونه آیات، امت به معنی دین و طریقه نیست. بلکه مراد از آن جماعتهایی است که وجه مشترکی با هم داشته باشند (رجوع کنید به سبحانی، ۱۳۶۹ش، ص ۱۱۴ـ ۱۲۵؛ همو، ۱۴۱۳، ج ۳، ص ۱۸۴ـ۱۹۲).از دید منکران، آیه ۴ سوره ابراهیم (و ما اَرسلنا مِن رسولٍ الّا بِلسانِ قومِه...) از دیگر آیات ناقض عمومیت دعوت پیامبر است که در آن گفته شده هر پیامبری به زبان قوم خود مبعوث می شود. در پاسخ گفته شده است که آیه بر موافقت زبان هر پیامبر با زبان قومش دلالت دارد و به این معنی نیست که لزوماً زبان هر پیامبر با زبان تمام مخاطبانش یکی باشد. بنابراین ممکن است مخاطبان دعوت پیامبر اعم از قوم وی باشند (سبحانی، ۱۴۱۲، ج ۳، ص ۴۷۸). همچنین در قرآن آیاتی هست مبنی بر نجات پیروان انبیای پیشین، مشروط بر ایمان به خدا و روز قیامت و انجام عمل صالح (رجوع کنید به بقره: ۶۲؛ مائده: ۶۹؛ حج: ۱۷). منکران خاتمیت چنین برداشت کرده اند که صاحبان ادیان پیشین نجات خواهند یافت، حتی اگر به رسالت پیامبر ایمان نیاورند و به احکام و شریعت وی گردن ننهند، ولی به خدا و قیامت ایمان داشته و عمل صالح انجام دهند و به این ترتیب عمومیت دعوت پیامبر خدشه دار می شود. در پاسخ به آنان نیز گفته می شود که در این آیات درباره حقیقت ایمان به خدا و شرایط آن و بیان مراد از عمل صالح و شرط قبولی آن بحث نشده، حال آنکه برای آگاهی از این شرایط باید به آیاتی توجه کرد که در آنها به آن امور تصریح شده است (رجوع کنید به سبحانی، ۱۴۱۲، ج ۳، ص ۴۷۸ـ ۴۸۳؛ همو، ۱۴۱۳، ج ۳، ص ۲۰۱ـ۲۱۴).دسته دیگر از آیات مورد استناد منکران خاتمیت، آیاتی است که از نظر ایشان به امکان بعثت پیامبرانی در آینده، ابلاغ دین و شریعت جدید، اطلاق اراده خدا بر فرستادن پیامبری دیگر، یا استمرار ارسال رسل اشاره دارد. مثلا آیه ۳۵ سوره اعراف (یا بَنی آدَمَ اِمَّا یاتِیَنَّکُم رُسُلٌ منکم یَقُصُّون عَلَیکُم آیاتی...) بیان می کند که خداوند در آینده پیامبرانی خواهد فرستاد. در پاسخ گفته شده است این آیه در سیاق داستان خروج آدم از بهشت و خطاب خداوند به بنی آدم است و بیان می کند که خدا برای راهنمایی انسانها نظام پیامبری و شریعت را قرارداده است (طباطبائی، ذیل آیه؛ نیز رجوع کنید به طه:۱۲۳). به علاوه، صیغه مضارع همیشه دلالت بر وقوع فعل در آینده ندارد. ضمن آنکه مضمون این آیه در قالب جمله شرطی بیان شده، بدین معنا که اگر پیامبرانی به سوی شما آمدند، از آنان پیروی کنید. البته جمله شرطی متضمن تحقق شرط نیست (رجوع کنید به مصباح، بخش ۵، ص۱۸۱ـ۱۸۲؛ نیز رجوع کنید به سبحانی، ۱۳۶۹ش، ص۹۶ـ۱۰۹؛ همو، ۱۴۱۳، ج ۳، ص ۱۷۱ـ۱۸۱). منکران خاتمیت همچنین آیه ۲۵ سوره نور (یَومَئِذٍ یُوَفّیهِمُ اللّهُ دِینَهُمُ الحَقَّ...) را به معنای آمدن دین و شریعت جدید تفسیر کرده اند. درحالی که در آیه مورد بحث مراد از دین جزاست نه دینی غیر از اسلام (رجوع کنید به همو، ۱۳۶۹ش، ص ۱۱۲ـ۱۱۳؛ همو، ۱۴۱۳، ج ۳، ص ۱۹۳ـ۱۹۴). از دیگر آیات مورد استناد آنها آیه ۱۵ سوره غافر (... یُلقی الرُّوحَ مِنْ اَمْرِه عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه...) است، که به موجب آن خدا هرکس را بخواهد به پیامبری مبعوث می کند. پاسخ این است که این آیه ناظر به آینده نیست؛ بلکه در مقام بیان این حقیقت است که انتخاب پیامبر، براساس خواست و مشیت الهی است (مصباح، بخش ۵، ص ۱۸۳ـ۱۸۴؛ نیز رجوع کنید به سبحانی، ۱۳۶۹ش، ص ۱۰۹ـ ۱۱۲؛ همو، ۱۴۱۳، ج ۳، ص ۱۸۱ـ ۱۸۴). منکران خاتمیت در تفسیر آیه ۴۴ سوره مؤمنون (... اَرسَلنا رُسُلَنا تَتْری...)، نیز کلمه «تَتْری» (پشت سرهم) را به «لاتنقطع» (دائم) تفسیر کرده و آیه را دالّ بر استمرار نبوت دانسته اند. در حالی که به لحاظ لغوی چون ارسلنا فعل ماضی است، تتری را نمی توان لاتنقطع معنا کرد. به علاوه مطابق این تفسیر انکار معاد هم لازم است (بیاضی، ج ۱، ص ۶۲؛ برای شبهه ای دیگر درباره خاتمیت رجوع کنید به سبحانی، ۱۳۶۹ش، ص ۱۲۵ـ۱۲۹). زمخشری (ج ۳، ص ۵۴۴ـ ۵۴۵) در پاسخ به اینکه نزول عیسی و خضر علیهماالسلام در آخر زمان به منزله نفی خاتمیت است، گفته است که این پیامبران نیز در هنگام نزول مجدد بر دین اسلام خواهند بود.علاوه بر این، گاهی با استناد به آیه ۳۴ سوره غافر اعتقاد به خاتمیت را ذهنیت مشترک همه امتهای پیامبران تلقی کرده اند. در پاسخ گفته شده است که این آیه درباره کسانی است که اساسآ نبوت را انکار می کنند (رجوع کنید به فخررازی، ذیل آیه).در حدیث. در جوامع حدیثی شیعی و اهل سنّت، احادیث نبوی و نیز احادیث منقول از امامان معصوم علیهم السلام درباره خاتمیت بسیار است. آموزه خاتمیت در فرهنگ اسلامی جایگاه و اهمیت جدّی دارد، تا جایی که پذیرش آن از ضروریات آیین اسلام شمرده شده است. در بسیاری از دعاهای مأثور از ائمه اطهار علیهم السلام، بر خاتمیت رسول اکرم گواهی داده شده است (برای نمونه رجوع کنید به طوسی، ۱۴۱۱، ص ۷۱۹، ۷۷۸، ۸۰۳؛ ابن طاووس، ج ۱، ص ۸۴، ۱۱۶، ج ۲، ص ۶۴، ۳۰۳).در بسیاری از احادیث نیز، بر خاتمیت پیامبر اکرم تأکید شده است. از مهم ترین احادیث نبوی در اثبات خاتمیت حدیث منزلت است که از احادیث متواتر بوده و در آن به خاتم النبیین بودن پیامبر اسلام تصریح شده است (رجوع کنید به حدیث منزلت*). احادیث نبوی دیگری نیز درباره خاتمیت نقل شده است. از جمله آنکه پیامبر اکرم در حدیثی خود را خاتم الانبیا یا خاتم هزار پیامبر یا بیشتر (رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۳، ص ۷۹؛ حاکم نیشابوری، ج ۲، ص ۵۹۷؛ هیثمی، ج ۷، ص ۳۴۶) و امام علی علیه السلام را خاتم الاولیا یا خاتم الاوصیا یا خاتم هزار وصی خوانده اند (صفّار قمی، ص۳۳۰؛ ابن ابی زینب، ص ۲۶۶؛ ابن شهرآشوب، ج ۳، ص ۵۴؛ مجلسی، ج ۳۹، ص ۷۶). ایشان همچنین خود را اولین پیامبران در خلقت و آخرینشان در بعثت معرفی کرده اند (سیوطی، ج ۱، ص ۳۹۳؛ متقی، ج ۱۱، ص ۴۲۵؛ قندوزی، ج ۱، ص ۶۴؛ برای تفسیر این حدیث رجوع کنید به غزالی، ج ۴، ص ۱۲۶ـ۱۲۷). در حدیثی، اولْ رسولانْ آدم و آخر آنان محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم ذکر شده است (رجوع کنید به متقی، ج ۱۱، ص۴۸۰؛ مُناوی، ج ۳، ص ۱۲۵). چنان که در برخی روایات (برای نمونه رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۲، ص ۴۳۶، ج ۳، ص ۲۴۷ـ ۲۴۸؛ بخاری، ج ۵، ص ۲۲۵ـ۲۲۷) به گواهی انبیای پیشین بر خاتمیت رسول اکرم اشاره شده است و از حضرت رسول اکرم نقل شده اگر موسی زنده بود، به دین اسلام درآمده و از وی تبعیت می کرد (ابن ابی شیبه، ج ۶، ص ۲۲۸؛ ابویعلی موصلی، ج ۴، ص ۱۰۲؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۱۳، ص ۴۳۷). به همین سبب، در حدیث مزبور حضرت پیامبر اصحاب خود را از مباشرت و نظرخواهی اهل کتاب منع کردند. در حدیث دیگری که معروف به حدیث لِبنه است، پیامبر اکرم سلسله انبیا را به بنایی از هر نظر کامل تشبیه کرده اند که فقط جای یک آجر آن خالی بوده است، سپس مَثَل خود را مَثَل آن آجر دانسته اند که با آن بنا کامل می شود. به واسطه حضرت محمد نیز بنای نبوت به اتمام می رسد (ابن حنبل، ج ۲، ص ۲۵۶ـ۲۵۷، ۳۱۲؛ بخاری، ج ۴، ص ۱۶۲ـ۱۶۳؛ مسلم بن حجاج، ج ۷، ص ۶۴ـ۶۵؛ ترمذی، ج ۴، ص ۲۲۵). غزالی (همانجا) در تفسیر این حدیث بیان کرده است که زیاده بر کمال، نقص تلقی می شود. همچون دست انسان که کمال آن داشتن پنج انگشت است و وجود انگشت ششم در آن نقص تلقی می شود. درنتیجه به موجب این حدیث، رسول اکرم قطعآ خاتم انبیایند.پیامبر اسلام در حدیث دیگری یکی از اسامی خود را عاقِب شمرده و در شرح معنای آن فرموده اند عاقِب کسی است که پس از وی پیامبر دیگری نمی آید (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۱۰۵؛ ابن حنبل، ج ۴، ص ۸۰، ۸۴؛ مسلم بن حجاج، ج ۷، ص ۸۹؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۶، ص ۴۰۶). رسول اکرم در جایی دیگر بیان کرده اند که من برای هدایت جمیع مردم، از هر نژادی که باشند، مبعوث شده ام و به واسطه من سلسله انبیا به پایان رسیده است (ابن سعد، ج ۱، ص ۱۹۲؛ ابن حنبل، ج ۱، ص ۳۰۱؛ مسلم بن حجاج، ج ۲، ص ۶۴؛ طبرانی، ج ۷، ص ۱۵۵). در حدیث دیگری، پیامبر اکرم فرمودند پیامبری بعد از من و سنّتی پس از سنّت من و امتی بعد از امت شما نیست و اگر کسی پس از من ادعای نبوت کرد دروغگوست (ابن بابویه، ۱۴۱۴، ج ۴، ص ۱۶۳؛ همو، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۳۲۲؛ مفید، ص ۵۳؛ حرّعاملی، ۱۴۱۶، ج ۲۸، ص ۳۳۷ـ۳۳۸). در حدیثی نیز، ضمن اشاره به مدعیان دروغین، خود را خاتم النبیین معرفی کردند (ابن حنبل، ج ۵، ص ۲۷۸، ۳۹۶؛ ابوداوود، ج ۲، ص ۳۰۲؛ ترمذی، ج ۳، ص ۳۳۸) و البته تصریح نمودند که هرگز به خاتم النبیین بودن خود فخرفروشی نمی کنند (دارمی، ج ۱، ص ۲۷). در حدیث دیگری به محزون شدن مسلمانان، هنگام شنیدن خبر ختم رسالت از زبان حضرت پیامبر اشاره شده است (رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۳، ص ۲۶۷؛ ترمذی، ج ۳، ص ۳۶۴؛ حاکم نیشابوری، ج ۴، ص ۳۹۱). در برخی روایات به وجود مهر ختم نبوت میان دو کتف مبارک پیامبر اکرم و توصیف آن پرداخته شده است (رجوع کنید به مسلم بن حجاج، ج ۷، ص ۸۶ـ۸۷؛ ترمذی، ج ۵، ص ۲۶۰).از ائمه اطهار علیهم السلام نیز روایاتی در اثبات و تأیید خاتمیت رسول گرامی اسلام نقل شده است. از جمله حضرت علی علیه السلام در مواضع مختلفی از نهج البلاغه به این مهم اشاره کرده اند. حضرت علی در خطبه اول فرموده اند که خدای سبحان، محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم را برای به انجام رساندن وعده اش و تمام کردن سلسله نبوت فرستاد. در خطبه ۱۳۳، ضمن بیان ویژگیهای رسول اسلام بیان کرده اند که به واسطه ایشان وحی الهی خاتمه یافت. در خطبه ۱۷۳، پیامبر اکرم امین وحی خدا و خاتم رسولان معرفی شده اند. براساس خطبه ۱۸۳، به واسطه رسول اسلام دین الهی کامل گشته است. بنابر خطبه ۲۳۵ نیز هنگامی که امام علی پیکر مطهر پیامبر اکرم را برای غسل و تجهیز آماده می کردند، بیان کردند، ای رسول خدا، با مرگ شما چیزی (نبوت) خاتمه یافت که با مرگ هیچ فرد دیگری پایان نیافته بود (نیز رجوع کنید به خطبه قاصعه*).حدیث مهم دیگری که مبنای فقیهان در استنباط بسیاری احکام شرعی قرار گرفته و مؤید خاتمیت و عدم نسخ شریعت رسول اکرم است، حدیثی از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: «حلال محمد تا روز قیامت حلال و حرام او نیز تا قیامت حرام است» (رجوع کنید به صفّار قمی، ص ۱۶۸؛ کلینی، ج ۱، ص ۵۸؛ حرّعاملی، ۱۳۷۶ش، ج ۱، ص ۶۴۳؛ برای تفصیل روایات و نیز روایات دیگر درباره خاتمیت رجوع کنید به سبحانی، ۱۳۶۹ش، ص ۴۵ـ۹۴). در ضمن خاتمیت پیامبر اکرم با جامعیت و کلی بودن دعوت ایشان (عالَمی و جهانی بودن) ملازمت دارد و پیامبر گرامی اسلام از همان سالهای آغازین بعثت در موارد مختلفی، از جمله در حادثه یوم الدار که فرمودند «... انی رسول اللّه الیکم خاصة و الی الناس عامة...» (رجوع کنید به ابن اثیر، ج ۲، ص ۶۱)، یا دعوت از ملوک و پادشاهان سرزمینهای دیگر برای پذیرش آیین اسلام (برای نمونه رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص ۲۶۳؛ طبری، ج ۲، ص ۶۴۸ـ۶۴۹) بر عمومیت دعوت و رسالت خود صحه گذاشتند. بنابراین از ابتدای بعثت، حتی پیش از نزول آیه ۴۰ سوره احزاب، خاتمیت امری شناخته شده و روشن بوده است و کسانی که به آیین مقدّس اسلام روی می آوردند، بر خاتمیت پیامبر اکرم نیز گردن می نهادند.

منابع: علاوه بر قرآن؛ محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ]بی تا.[؛ ابن ابی زینب، الغیبة، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۲۲؛ ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ ابن اثیر؛ ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش؛ همو، کتاب مَن لا یَحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴؛ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، ]بی تا.[؛ ابن سعد (بیروت)؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶؛ ابن فارس؛ ابن منظور؛ ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش؛ سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ ابویعلی موصلی، مسند ابی یعلی الموصلی، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸؛ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ]چاپ محمد ذهنی افندی[، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ علی بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، ]تهران[ ۱۳۸۴؛ محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هو الجامع الصحیح، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ تفسیر نمونه، زیرنظر ناصر مکارم شیرازی، ج ۱۷، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش؛ اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة، ]بی تا.[؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم ۱۴۱۶؛ همو، الفصول المهمة فی اصول الائمة، چاپ محمدبن محمدحسین قائینی، قم ۱۳۷۶ش؛ خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹؛ عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق ۱۳۴۹؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ]بی تا.[؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛ زمخشری؛ جعفر سبحانی، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، به قلم حسن محمدمکی عاملی، ج ۳، قم ۱۴۱۲؛ همو، خاتمیت از نظر قرآن و حدیث و عقل، ترجمه رضا استادی، قم ۱۳۶۹ش؛ همو، مفاهیم القرآن، ج :۳ یبحث عن عالمیة الرسالة المحمدیة و خاتمیتها و امیة النبی الاکرم (ص) و اطلاعه علی الغیب باذن الله سبحانه، و حیاته فی القرآن، قم ۱۴۱۳؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت ۱۴۰۱؛ محمدبن حسن صفّار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد(ع)، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ش؛ طباطبائی؛ سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، ج ۷، موصل ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ طبرسی؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ش؛ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت ]بی تا.[؛ همو، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛ علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ محمدبن محمد غزالی، مجموعة رسائل الامام الغزالی، بیروت ۱۴۱۴ـ۱۴۱۸/ ۱۹۹۴ـ۱۹۹۷؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المَودَّةِ لِذَویِ القُربی، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶؛ کلینی؛ علی بن حسام الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ مجلسی؛ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، ]بی تا.[؛ محمدتقی مصباح، معارف قرآن، بخش ۴ و :۵ راه و راهنماشناسی، قم ۱۳۷۹ش؛ محمدبن محمد مفید، الامالی، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مُناوی، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴؛ علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛EI۲, s.v. "Khatam, Khatim" (by J. Allan); Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Quran, Baroda ۱۹۳۸.۲)

/مریم کیانی فرید/

در کلام و فلسفه و عرفان. اعتقاد به خاتمیت، هم در زمان پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و هم در دورانهای بعدی، میان مسلمانان امری روشن و پذیرفته شده بوده و به صورت متواتر نقل شده است، به گونه ای که همداستانی بر کذب در مورد آن متصور نیست (رجوع کنید به آمدی، ص ۳۶۰). این آموزه همواره از ضروریات دین اسلام شمرده شده است، به این معنا که هر کس به نبوت پیامبر اقرار کند لزومآ باید خاتمیت ایشان را نیز بپذیرد (رجوع کنید به بغدادی، کتاب اصول الدین، ص ۱۶۲؛ نیز رجوع کنید به فاضل مقداد، ۱۴۱۲، ص ۸۴؛ آلوسی، ج ۲۲، ص ۳۴). اعتقاد مسلمانان به خاتمیت پیامبر، نزد پیروان سایر ادیان نیز مشهور بوده است (مصباح، بخش ۵، ص ۱۷۷). به همین دلیل، خاتمیت در کلام سنّتی به عنوان یک مسئله بحث انگیز کلامی مطرح نبوده است و متکلمان آن را بیشتر با استنادات نقلی اثبات کرده اند (رجوع کنید به ابن حزم، ج ۱، ص ۲۶ـ۲۸؛ تفتازانی، ج ۵، ص ۴۵ـ۴۸؛ برای تفصیل ادله خاتمیت رجوع کنید به بخش اول مقاله). برخی متکلمان ضمن اشاره به ادله خاتمیت، اجماع مسلمانان بر خاتمیت را نیز به عنوان دلیل مطرح کرده اند (رجوع کنید به تفتازانی، ج ۵، ص ۴۵؛ فاضل مقداد، همانجا).بدین ترتیب می توان گفت هر چند برای اثبات لزوم فرستادن پیامبران از جانب خدا برای هدایت بشر (نبوتِ عامه) و نیز اثبات نبوت نبی گرامی اسلام (نبوت خاصه) می توان ادله عقلی یا دست کم ادله برون دینی اقامه نمود (برای بحث درباره نبوت عامه و نبوت خاصه رجوع کنید به رسول*؛ محمد(ص)*؛ معجزه*؛ نبوت*؛ اعجاز قرآن*)، اما خاتمیت امری درون دینی و صرفآ مبتنی بر دلایل نقلی است و اثبات آن با دلایل عقلی قابل تصور نیست. آنچه در کتب کلامی در این باره ذکر شده است، علاوه بر اثبات نبوت پیامبر اکرم به ذکر دلایل نبوت آن حضرت (برای نمونه رجوع کنید به باقلانی، ص ۱۱۴ـ۱۱۶؛ جوینی، ص ۳۴۵؛ عضدالدین ایجی، ص ۳۵۵ـ۳۵۶)، و به ویژه اعجاز قرآن (غزالی، ص ۱۲۹ـ ۱۳۰؛ شهرستانی، ص ۴۴۷ـ۴۵۱؛ آمدی، ص ۳۵۰ـ ۳۵۶؛ نیز رجوع کنید به اعجاز قرآن*) و ذکر بشارتهای انبیای پیشین مبنی برآمدن پیامبری با نشانه ها و حتی معجزات خاص (تفتازانی، ج ۵، ص ۴۰، ۴۲ـ۴۳؛ جدیدالاسلام یزدی، ص ۲۴۱ـ ۲۴۲؛ نیز رجوع کنید به شعرانی، ص ۲۲۵ـ۲۵۱) اختصاص دارد. با این همه، در ضمن همان بشارتهایی که از کتب ادیان پیشین نقل شده است، اشاره هایی نیز به صفت خاتمیت پیامبر اسلام وجود دارد (رجوع کنید به طبری، ص ۱۸۱ـ۱۸۲).در منابع کلامی بحث نسخ نیز مورد توجه قرار گرفته است (برای نمونه رجوع کنید به قاضی عبدالجباربن احمد، ۱۳۸۰، ج ۱۶، ص ۱۱۶ـ۱۴۲؛ قوشچی، ص ۳۶۳). مفهوم نسخ دارای دو جنبه، یکی سلبی و دیگری ایجابی، است. جنبه نخست آن عبارت است از عدم نسخ دین اسلام به واسطه ادیان دیگر که از لوازم یا شواهد خاتمیت است (رجوع کنید به سطور پیشین)؛ جنبه دیگر، نسخ ادیان پیشین به واسطه دین اسلام است که این جنبه در کتابهای کلامی متقدم بیشتر مورد توجه قرار گرفته (رجوع کنید به باقلانی، ص ۱۴۰ـ۱۴۷؛ طوسی، ص ۳۲۲ـ۳۲۷؛ فخررازی، ص ۳۰۹ـ ۳۱۰) و در آنها درباره امکان یا امتناع نسخ بحث شده است (رجوع کنید به قاضی عبدالجباربن احمد، ۱۴۰۸، ص ۵۷۹ـ۵۸۳؛ علم الهدی، ص ۱۸۴ـ۱۸۸؛ جوینی، ص ۳۳۸ـ۳۴۴؛ نیز رجوع کنید به تحریف*؛ نسخ*).از میان منکران خاتمیت برخی جنبه اول را نفی کرده و معتقد به نسخ شریعت اسلام شدند. بنابر برخی منابع ملل و نحل و آثار کلامی، در سده های نخست، فرقه ای از خوارج به نام یزیدیه معتقد بودند در آخرالزمان پیامبری از عجم خواهد آمد که دین صابئی دارد و صابئون مذکور در قرآن پیروان او هستند (رجوع کنید به بغدادی، الفرق، ص ۲۷۹ـ۲۸۰؛ همو، کتاب اصول الدین، ص ۱۶۲، نیز برای رد آن رجوع کنید به ص ۱۶۲ـ۱۶۳)؛ فرقه خرمیه (بیاضی، ج ۱، ص ۶۲) یا خرمذانیه (باقلانی، ص ۱۴۸؛ نیز برای رد آن رجوع کنید به همانجا) و فرقه اسحاقیه معتقد بودند نبوت تا قیامت ادامه خواهد یافت (عراقی، ص ۳۴). در دوره های بعد نیز فرقه های دیگری پدید آمدند که مدعی آمدن دین جدید و نسخ شریعت اسلام بودند. از جمله: مسلک بابیه که انشعابی از مکتب شیخیه* بود و بهائیت که انشعابی از بابیه بود (درباره این دو فرقه و آرا و عقاید آنها رجوع کنید به باب*، سیدعلی محمد شیرازی؛ بهائیت*). همچنین فرقه قادیانیه و فرقه احمدیه (برای آرای آنها رجوع کنید به فریدمن، ص۴۹ـ۹۳؛ نیز رجوع کنید به احمدیه*؛ قادیانی*، میرزاغلام احمد) از دیگر فرقه های منکر خاتمیت اند.برخی دیگر از منکران که بیشتر از میان پیروان ادیان پیشین و به ویژه یهودیان بوده اند با طرح امتناع عقلی (مانند فرقه عنانیه) یا نقلیِ (مانند فرقه شمعنیه) نسخ (رجوع کنید به باقلانی، ص ۱۳۱؛ آمدی، ص ۳۴۹؛ تفتازانی، ج ۵، ص ۴۱)، جنبه دوم یعنی نسخ شدن ادیان دیگر به واسطه دین اسلام را ممتنع دانستند. از این رو آنان نبوت رسول گرامی اسلام و به تبع آن خاتمیت آن حضرت را نپذیرفتند و حتی به خاتمیت پیامبر خود معتقد شدند (برای نمونه رجوع کنید به قاضی عبدالجباربن احمد، ۱۴۰۸، ص ۵۷۹ـ۵۸۳؛ غزالی، ص ۱۲۷ـ۱۲۸؛ فاضل مقداد، ۱۳۸۰ش، ص ۳۰۵). برخی از آنان معجزات پیامبر اکرم را انکار کردند (رجوع کنید به باقلانی، همانجا؛ غزالی، ص ۱۲۹؛ آمدی، ص ۳۴۶ـ۳۴۹؛ عضدالدین ایجی، ص ۳۵۷) و برخی دیگر (فرقه عیسویه) منکر عمومیت دعوت وی شده و معتقد شدند پیامبریِ وی اختصاص به قوم عرب دارد (جوینی، ص ۳۳۸؛ آمدی، ص ۳۵۰؛ عضدالدین ایجی، ص ۳۵۷ـ۳۵۸؛ برای رد فرقه مذکور رجوع کنید به باقلانی، ص ۱۴۷ـ۱۴۸؛ غزالی،ص ۱۲۷). بغدادی در کتاب اصول الدین خود (ص ۱۶۳ـ۱۶۴) به عالم گیر بودن رسالت پیامبر اکرم در همه اعصار، در مقایسه با سایر انبیای الهی اشاره کرده است.فیلسوفان اسلامی اغلب در آثار خود، بحثی مجزا ذیل عنوان نبوت یا نبوات مطرح نموده و در آن به ارائه ادله عقلی برای اثبات لزوم ارسال رسل و انبیای الهی پرداخته اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن سینا، ۱۹۶۸، ص۴۱ـ۴۷؛ صدرالدین شیرازی، ص ۳۳۷ـ۳۷۹). آنان گاه به صورت تلویحی (رجوع کنید به ابن سینا، ۱۳۵۷، قسم ۳، ص ۳۰۵ـ ۳۰۶؛ همو، ۱۳۷۶ش، ص ۴۹۱) و گاه صراحتاً (سهروردی، ج ۳، ص ۴۵۶؛ صدرالدین شیرازی، ص ۳۷۶ـ ۳۷۷) به خاتمیت نبیّ مکرم اسلام صلی اللّه علیه و آله وسلم اشاره کرده و در صدد تبیین آن برآمده اند. از جمله تبیینهای فیلسوفان این است که برترین موجودات، انسان؛ برترین انسانها، انبیا؛ برترین انبیا، رسولان؛ برترین آنها، انبیای اولوالعزم؛ و برترین انبیای اولوالعزم کسی است که شریعتش عمومی و کلی باشد و چنین کسی حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم است که سید فرزندان آدم و در نتیجه خاتم النبیین است (سهروردی، همانجا). این مطلب را با اشاره به قوس صعود و نزول و قرار گرفتن پیامبر اکرم در بالاترین مرتبه صعودی که همان مرتبه عقل اول است، نیز تبیین کرده اند (رجوع کنید به لاهیجی، ص ۳۷۰ـ۳۷۲؛ نراقی، ص ۱۲۳، ۱۵۲).از میان فیلسوفان اسلامی، صدرالدین شیرازی (همانجا) با رویکردی شیعی، ختم نبوت را به انقطاع وحی تشریعی و نزول فرشته تفسیر کرده و معتقد شده است که ختم نبوت به معنای پایان یافتن حجت آسمانی نیست، بلکه (طبق اعتقاد و دلایل شیعه) حکم امامانِ معصوم، از سوی شخص پیامبر اسلام حجت الهی و معتبر اعلام شده است (متکلمان اهل سنّت به حجیت حکم «مجتهدان» یا «اجماع» رأی داده اند).سبزواری (صدرالدین شیرازی، تعلیقات، ص ۸۲۳) با تفکیک میان نبوت تشریعی و نبوت تعریفی (تبیینی)، ختم و انقطاع نبوت را ناظر به نبوت تشریعی دانسته است. از نظر او، خاتمیت پیامبر اکرم دو وجه دارد: یکی آنکه با ظهور رسول اکرم همه کمالات متصوَّر به اوج خود رسیده و مجالی برای ظهور پیامبر دیگری باقی نمانده و گویی حضرت محمد بر همه کمالات و زیباییها مهر زده است. وجه دیگر اینکه از آنجا که پیامبر اکرم اشرف مخلوقات و غایت آفرینشِ عالم امکان است، با ظهور ایشان غایت آفرینش تحقق یافته و به خاتمه رسیده است (رجوع کنید به سبزواری، ص ۱۰۲، پانویس ۳، ص ۵۴۷ـ۵۴۸).از نظر عارفان، حضرت محمد خاتم الانبیاست. تفسیری که آنان از خاتمیت ارائه می دهند، مشابه تفسیرهایِ پیش گفته است؛ یعنی نبوت تشریعی و رسالت با پیامبر اکرم منقطع شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابوطالب مکی، ج ۲، ص ۱۶۶؛ ابن عربی، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص ۱۳۴ـ۱۳۵، ج ۲، تعلیقات عفیفی، ص۱۷۱؛ همو، ۱۴۰۵، سفر۲، ص ۲۹۱ـ۲۹۵). البته عارفان، میان مقام نبوت و ولایت تفاوت قائل شده و مفهوم ختم ولایت یا خاتم الاولیا را نیز مطرح کرده اند (برای آگاهی از مفهوم خاتم الاولیا رجوع کنید به ولایت*).در تاریخ مشروطه و با طرح مسئله قانون گذاری بحث خاتمیت نیز مطرح شد. مخالفان مشروطه که مشروطه خواهی به معنای قانون گذاری عرفیِ مستقل از شریعت را بدعت در تشریع و در تعارض با خاتمیت پیامبر اکرم می دیدند به مخالفت با مشروطیت پرداختند. در مقابلْ علمای حال یا موافق مشروطه خواهان آن را اقدامی سازگار با قانون الهی و شریعت خاتم می دانستند (زرگری نژاد، ج ۱، ص ۲۸۴؛ رجوع کنید به تنبیه الامه و تنزیه الملة*).در دوره معاصر، در پی تحولات و رخدادهای زمانه، مسئله خاتمیت از منظری دیگر نیز طرح شد. اندیشمندان مسلمان، در مقام مقابله و رویارویی با مدّعَیات آیینهای نوظهور نظیر احمدیه، قادیانیه، بابیه و بهائیت پیرامون خاتمیت، به تبیین خاتمیت پیامبر اکرم و پاسخگویی به شبهات پرداختند و در جریان آن به مسئله سرّ خاتمیت و تبیین علت و چرایی آن و اینکه چه شد سلسله نبوت در زمان معیّنی به پایان رسید توجه کردند (رجوع کنید به نجفی، کتاب اول، ص ۴۳۵ـ۴۴۲؛ عامر نجار، ص۹۶ـ ۱۰۲، ۱۹۵ـ۲۲۶). ساده ترین بیانی که در مقام پاسخگویی و از سر تعبد و به اقتضای توحید ربوبی می توان ارائه داد این است که به استناد آیه «اللّه اعلَم حَیثُ یجعل رسالته» (انعام: ۱۲۴) گفته می شود خداوند براساس حکمت بالغه و علم مطلق خویش از زمان و مکان مقتضی بعثت انبیا آگاه است و می داند که این سلسله را با کدام پیامبر و در کدام زمان پایان بخشد (رجوع کنید به مصباح، بخش ۵، ص ۱۸۴).در دوران معاصر، پرسشها و پاسخهای تازه ای درباره فلسفه خاتمیت مطرح شده است. نخستین متفکری که به تبیین خاتمیت پرداخت، اقبال لاهوری بود. می توان گفت اندیشمندان بعدی بیشتر تحت تأثیر وی این مسئله را مورد توجه قرار داده اند. از نظر اقبال لاهوری (ص ۱۲۴ـ۱۲۷)، با ظهور پیامبر اسلام بشر دوران کودکی خود را که دوره حاکمیت غرایز بود سپری کرده و به مرحله بلوغ رسیده است. با ظهور پیامبر اسلام خرد استقرایی تولد یافته و عصر پیامبران به پایان رسیده است. از این پس، زمینه ای برای ظهور پیامبر جدید نیست و ختم نبوت به این معناست. بر این اساس، امکان تجربه اتحادی (اتصال روحی بعضی انسانها با عالم الوهی) از میان نرفته است، اما با توجه به تفاوت مرد باطنی (صوفی) و نبی (رجوع کنید به همان، ص ۱۲۴ـ ۱۲۵)، از این پس کسی نمی تواند ادعای نبوت کند. آنچه اقبال بر آن تأکید نموده است، تغییر نسبتی است که بشر دوران جدید با مقوله نبوت پیدا کرده است. با این حال برخی اندیشمندان پس از اقبال، لازمه سخن وی را ختم دیانت و بی نیازی بشر از دین دانسته اند (رجوع کنید به مطهری، ج ۲، ص ۱۸۶ـ ۱۹۴؛ نیز رجوع کنید به عباسی، ص ۲۱۴ـ۲۲۹). پس از اقبال لاهوری و به تَبَع وی علی شریعتی (متوفی ۱۳۵۶ش) و عبدالکریم سروش نیز به تبیین سرّ خاتمیت پرداختند. از نظر شریعتی (۱۳۳۶ش، ص ۲۷۳ـ ۲۷۴) خاتمیت یعنی «فارغ التحصیل شدن انسان از مکتب وحی» و بی نیازی از وحی جدید، به این معنا که از این پس باید دین را بهتر فهمید و به آن عمل کرد. از این پس انسان براساس طرز تربیتش قادر است بدون وحی و بدون نبوت جدید روی پای خود بایستد و به زندگی ادامه دهد (همو، ۱۳۷۸ش الف، ص ۶۳). از این پس عقل جای وحی را می گیرد، البته عقلی که با وحی در طول قرون پیشین تربیت یافته و بالغ شده است (همان، ص ۶۴). با خاتمیت، رسالت اولیه پیامبر به عنوان ابلاغ کننده پیام پایان یافته، اما رسالت دوم یعنی رهبری جامعه و ساختن امت در طی چند نسل ادامه می یابد و به تکامل می رسد (همو، ۱۳۷۸ش ب، ص ۱۸۸). بنابراین پیامبر، خاتم نبوت است و ختم امامت با آخرین رهبر از رهبران وصی (یعنی امامان شیعه) تحقق می یابد (همانجا). پس از امامان (یعنی در دوران غیبت امام دوازدهم علیه السلام)، رسالت برعهده دانشمندان است و علم، ادامه نبوت است (رجوع کنید به همان، ص ۲۴۷).عبدالکریم سروش در کتاب مدارا و مدیریت (ص ۳۸۷ـ ۳۸۸) خاتمیت را مقبول همه مسلمانان و از ضروریات دین و ارکان اندیشه اسلامی دانسته است. از نظر او، خاتمیت دو لازمه دارد: اول اینکه خود دین واجد ویژگیهایی باشد که آن را ماندنی کند و دیگر اینکه در آدمیان تحولی پدید آمده باشد که بتوانند دین را نگه دارند. بنابراین معنای خاتمیت این نیست که خداوند دین خود را در طبیعت و عالم انسانی با نیروهای فوق طبیعت و ملائکه حفظ کند، بلکه محفوظ ماندنش طبیعی و در گرو حق بودن خود دین و حق طلب و حق شناس بودن مردم است. وی در بسط تجربه نبوی (ص ۱۰) خاتم بودن پیامبر اکرم را اینگونه تفسیر می کند که کشف تام او و به خصوص مأموریت او برای هیچ کس دیگر تجدید نخواهد شد. سروش (۱۳۸۲ش، ص۱۱۵، ۱۱۸) خاتمیت را صفت پیامبر می داند، به این معنا که پیامبر آخرین پیامبر بود ولی حقیقت دین یکی و از همان اول، آخرین بود. وی (۱۳۸۲ش، ص ۱۳۱)، همچنین موضوع خاتمیت را شخصیت حقوقی پیامبر، که همان ولایت تشریعی اوست، می داند نه شخصیت حقیقی نبی (برای بیان رابطه خاتمیت و امامت از نظر سروش رجوع کنید به همان، ص۱۴۲ـ ۱۴۷؛ همو، ۱۳۸۸ش؛ برای نقد دیدگاههای سروش رجوع کنید به سبحانی، «خاتمیت و مرجعیت»، ص ۵ـ۲۴؛ جعفری، ص ۳۹ـ ۴۷؛ عباسی، ص ۲۳۵ـ ۲۳۷؛ محمدرضایی، ص ۹۶ـ۱۰۰).تبیین دیگری که از مسئله خاتمیت شده و می توان آن را مناسب ترین و سازگارترین تبیین با آیات قرآن و آموزه های شیعی دانست، این است که علت تجدید نبوت را در سه امر خلاصه نماییم که هر سه آنها پس از ظهور پیامبر اکرم منتفی شده است. اول: تحریفی که در ادیان پیشین راه یافته بود. به موجب آیات قرآن، دین اسلام و کتاب آسمانی آن هرگز دستخوش تحریف* قرار نخواهد گرفت. دوم: کامل نبودن دین سابق به سبب عدم بلوغ اجتماعی و عقلی مخاطبان آن دین. این علت هم با ظهور اسلام و براساس تصریح قرآن مبنی بر کامل بودن این دین (رجوع کنید به مائده: ۲) منتفی است. سوم: نیاز به مبیّن که علت اصلی فرستادن انبیای تبلیغی بوده است. طبق عقیده امامیه، امامان دوازده گانه پس از پیامبر اکرم عهده دار تبیین دین اند و در دوره غیبت ــکه امری عارضی است (رجوع کنید به غیبت*)ــ تبیین دین، به ویژه در عرصه عمل براساس آنچه در اختیار است، به عالمان و مجتهدان واجد شرایط سپرده شده است (رجوع کنید به مطهری، ج ۲، ص ۱۸۴ـ ۱۸۶، ج ۳، ص ۱۵۶ـ۱۵۷، ۱۹۵ـ۱۹۶؛ سبحانی، الخاتمیة، ص ۴۷ـ۴۹).

منابع: علاوه بر قرآن؛ محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، ]بی تا.[؛ علی بن محمد آمدی، غایة المرام فی علم الکلام، چاپ حسن محمود عبداللطیف، قاهره ۱۳۹۱/۱۹۷۱؛ ابن حزم، المُحلّی بالآثار، ج ۱، چاپ عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابن سینا، اثبات النبوات، چاپ مایکل مرمورا، بیروت ۱۹۶۸؛ همو، الالهیات من کتاب الشفاء، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۳۷۶ش؛ همو، النجاة فی الحکمة المنطقیة و الطبیعیة و الالهیة، ]قاهره[، ۱۳۵۷/۱۹۳۸، چاپ افست ]تهران، بی تا.[؛ ابن عربی، الفتوحات المکیة، سفر۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ همو، فصوص الحکم، و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، تهران ۱۳۷۰ش؛ محمدبن علی ابوطالب مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج ۲، ]قاهره[ ۱۳۸۱/۱۹۶۱؛ محمدبن طیب باقلانی، التمهید فی الرد علی الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوارج و المعتزلة، چاپ محمود محمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره ۱۳۶۶/۱۹۴۷؛ عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، ]بی تا.[؛ همو، کتاب اصول الدین، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ علی بن محمد بیاضی، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، ]تهران [۱۳۸۴؛ مسعودبن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیره، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹، چاپ افست قم ۱۳۷۰ـ۱۳۷۱ش؛ محمدرضا جدیدالاسلام یزدی، منقول الرضائی (اقامة الشهود فی رد الیهود)، ]ترجمه علی بن حسین حسینی طهرانی[، چاپ سنگی ]تهران? ۱۲۹۲[؛ محمد جعفری، «معنا و مبنای خاتمیت از منظر روشنفکران»، معرفت، سال ۱۲، ش ۱۱ (بهمن ۱۳۸۲)؛ عبدالملک بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰؛ غلامحسین زرگری نژاد، رسایل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، تهران ۱۳۸۷ش؛ جعفر سبحانی، الخاتمیة فی الکتاب و السنة و العقل الصریح، ]تهران، بی تا.[؛ همو، «خاتمیت و مرجعیت علمی امامان معصوم علیهم السلام»، قبسات، ش ۳۷ (پاییز ۱۳۸۴)؛ هادی بن مهدی سبزواری، شرح الاسماء، او، شرح دعاء الجوشن الکبیر، چاپ نجفقلی حبیبی، تهران ۱۳۷۵ش؛ عبدالکریم سروش، بسط تجربه نبوی، تهران ۱۳۸۲ش؛ همو، «پاسخ به نقد آقای بهمن پور»، عبدالکریم سروش، ۱۳۸۸ش.Retrieved, March, ۱۱, ۲۰۰۹, from http://www.drsoroush. com/Persian/ By_DrSoroush/ P-CMB-۱۳۸۳۰۶۰۱-Soroush ToBahmanpur.html;همو، مدارا و مدیریت، تهران ۱۳۷۶ش؛ یحیی بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج ۳، چاپ حسین نصر، تهران ۱۳۷۳ش؛ علی شریعتی، اسلام شناسی، تهران ۱۳۷۸ش الف؛ همو، تاریخ و شناخت ادیان، ]تهران ۱۳۳۶ش[؛ همو، شیعه، تهران ۱۳۷۸ش ب؛ ابوالحسن شعرانی، ردّ شبهات: اثبات نبوت خاتم الانبیاء (ص) و حقانیت دین اسلام (راه سعادت)، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدبن عبدالکریم شهرستانی، کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام، چاپ آلفرد گیوم، قاهره ]بی تا.[؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی ملاهادی سبزواری، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۶۰ش؛ علی بن سهل طبری، الدین والدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه وسلم، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛ محمدبن حسن طوسی، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ش؛ عامر نجار، فی مذاهب اللّااسلامیین: البابیة، البهائیة، القادیانیة، قاهره ۱۴۲۴/۲۰۰۴؛ ولی اللّه عباسی، «استاد مطهری: کلام جدید و مسأله خاتمیت»، کتاب نقد، ش ۳۱ (تابستان ۱۳۸۳)؛ عثمان بن عبداللّه عراقی، الفرق المفترقة بین اهل الزیغ و الزندقة، چاپ یشار قوتلوآی، آنکارا ۱۹۶۱؛ عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب، ]بی تا.[؛ علی بن حسین علم الهدی، شرح جمل العلم و العمل، چاپ یعقوب جعفری مراغی، تهران ۱۴۱۹؛ محمدبن محمد غزالی، کتاب الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛ مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، چاپ صفاءالدین بصری، مشهد ۱۴۱۲؛ همو، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، چاپ محمد علی قاضی طباطبائی، قم ۱۳۸۰ش؛ محمدبن عمر فخررازی، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین من العلماء و الحکماء والمتکلمین، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ همو، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۱۶، چاپ امین خولی، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۰؛ علی بن محمد قوشچی، شرح تجریدالعقائد، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۵، چاپ افست ]قم، بی تا.[؛ عبدالرزاق بن علی لاهیجی، گوهر مراد، چاپ زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران ۱۳۷۲ش؛ محمد محمدرضایی، «خاتمیت یا بسط تجربه نبوی؟!»، مجله تخصصی کلام اسلامی، ش ۴۶ (تابستان ۱۳۸۲)؛ محمدتقی مصباح، معارف قرآن، بخش ۴ و ۵: راه و راهنماشناسی، قم ۱۳۷۹ش؛ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، تهران، ج ۲، ۱۳۸۱ش، ج ۳، ۱۳۸۰ش؛ محمدباقر نجفی، بهائیان، تهران ۱۳۵۷ش؛ محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، اللمعة الالهیة و الکلمات الوجیزة، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۵۷ش؛Yohanan Friedmann, Prophecy continuous: aspects of Ahmadi religious thought and its medieval background, Berkeley, Calif. ۱۹۸۹; Muhammad Iqbal Lahuri, The reconstruction of religious thought in Islam, New Delhi ۱۹۸۱.۳)

/مریم کیانی فرید/

خاتمیت در ادیان دیگر. آموزه خاتمیت در اسلام مبتنی بر تعلیم قرآن و حدیث و به ویژه تعبیر «خاتم النبیین» است. بنابراین، خاتمیت و مفاهیمی چون ختم نبوت و خاتم النبیین عینآ در سنّتهای ادیان دیگر، به ویژه یهودیت و مسیحیت، وجود ندارد (درباره مانویت رجوع کنید به ادامه مقاله).در بررسی خاتمیت در ادیان دیگر، باید توجه داشت که آمیزه ای از سه مفهوم مؤثر است و هر یک به صورت جداگانه بررسی می شود: نخست پایان بعثت انبیا، دوم جاودانگی متن مقدّس، سوم جاودانگی شریعت و احکام الهی. گفتنی است چون اعتقاد به این وجوه سه گانه درباره هر دینی به نحوی مستلزم اعتقاد به جامعیت و کمال آن دین است، جامعیت نیز یکی از عناصر مقوم خاتمیت به شمار می آید، اما در این مقاله عمدتآ بر جاودانگی تأکید شده است.درباره وجه نخست (یعنی پایان بعثت انبیا) باید گفت که تلقی یهودیت و مسیحیت از نبوت با تعلیم اسلامی در این باب ــیعنی سلسله ای به هم پیوسته از انبیا که یکی پس از دیگری ظهور یابندــ مطابق نیست. گاه دو نبی (یا بیشتر) به نبوت مشغول بوده و هریک از انبیا نقش خاص خود را داشته است. عمده ترین کار آنان پیشگویی، انذار، تبشیر و دعوت قوم به پرستش خدا، یهوه، بوده است (رجوع کنید به >دایرة المعارف دین<، ذیل "Prophecy"؛ اسمارت، ج ۲، ص ۱۸ـ۲۰؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به نبوت*). وعده ظهور مسیحا، منجی موعود بنی اسرائیل، در آخرالزمان به نحوی دلالت بر اکمال و اتمام رسالت انبیا و پایان تاریخ مقدّس در قوم بنی اسرائیل دارد، ولی به صراحت، بحث از خاتم و پایان بخش بودن مطرح نشده است. در خصوص جایگاه و شأن والای حضرت موسی در میان انبیای بنی اسرائیل به هیچ وجه تقدم و تأخر زمانی مطرح نیست، چرا که پیامبران بسیاری پس از وی در میان بنی اسرائیل ظهور کرده اند و به رغم این، او پیامبری ممتاز و متمایز از دیگر پیامبران است. ابن میمون*، متکلم برجسته یهودی، در میان پیامبران برای موسی جایگاهی خاص و مقامی ویژه قائل شده است، زیرا او همچون دیگر انبیا به واسطه فرشته با خدا سخن نگفته بلکه مستقیم با خدا گفتگو کرده است. پیامبران دیگر صرفاً واعظانی برای مردم بوده اند که آنان را به شریعت موسی دعوت می کرده اند و این تا ابد ادامه دارد (ج ۲، ص ۴۱۷).از نظر مسیحیان، نبوت در میان بنی اسرائیل با ظهور مسیح به پایان می رسد. به این ترتیب عیسی در مقام مسیح، به نحوی مضمر مکمل و متمم رسالت انبیا انگاشته می شود. هرچند خود مقامی بس برتر از نبی دارد، زیرا «پسر خدا»ست. ظهور و رجعت او در آخرالزمان این سیر را به نهایت درجه خواهد رساند. پس از عروج در رستاخیز عیسی، رسولان وی از فیض روح القدس پر شده و به هدایت انسانها و دعوت آنان به سوی خدا مشغول شده اند و پس از آنان کلیسا این وظیفه را برعهده دارد. بنابراین، با توسعه معنای وحی، به نحوی استمرار نقش انبیا در رسولان و کلیسا مشاهده می شود تا زمان ظهور مسیح در آخرالزمان (رجوع کنید به دیویس، ص ۲۴ـ۲۹). بااین همه در سنّت کلیساهای کاتولیک و ارتدوکس بحث از ختم نبوت پس از ظهور عیسی مسیح به صراحت مطرح نشده است.در مجادلات مسیحیان شرقی و متألهان نسطوری و یعقوبی با مسلمانان از ختم نبوت سخن رفته است. به نظر می رسد مسیحیان شرقی پس از مواجهه با مسلمانان کوشیده اند تا استناداتی از عهد جدید دالّ بر خاتمیت عیسی و بنابراین، انکار نبوت حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم ارائه دهند. در برابر، مسلمانان در رد این رأی نصاری و اثبات بشارت عیسی به ظهور پیامبر اسلام، عمدتآ به آیاتی از انجیل استناد کرده اند (انجیل یوحنا، ۱۵: ۲۶، ۱۶: ۷) که بنابر آنها عیسی به ظهور فارقلیط* پس از خود ــکه مسیحیان آن را به «تسلّی دهنده» ترجمه کرده اندــ بشارت داده است. بطریق نسطوری، تیموتی اول (متوفی ح ۲۰۵/۸۲۰)، در مناظره با خلیفه مهدی عباسی، با استناد به آیات انجیل سریانی (پشیتا) و از قول یعقوب پیامبر و نیز با استناد به گفته دانیال (۲۴:۹ به بعد)، گفته است که نبوتها با مسیح به پایان می رسد و پس از مسیح نبوتی نخواهد بود و نبی ای نخواهد آمد (>نخستین مناظرات مسیحیان و مسلمانان<، ص ۱۹۶؛ نیز برای آگاهی از استدلال او در عظمت شأن عیسی مسیح و برتری مقام او از مقام انبیا رجوع کنید به همان، ص ۱۹۶ـ۱۹۷). عبدالمسیح بن اسحاق کندی، عالم نسطوری، در مناظره ای مطرح کرده که پس از مسیح پیامبری نخواهد آمد (رجوع کنید به همان، ص ۴۹۶). همچنین یوحنای دمشقی، متأله برجسته یعقوبی (متوفی پیش از ۱۳۷/۷۵۴)، به طور ضمنی تأکید کرده که شریعت و انبیا تا یحیای مَعْمَدان (تعمیددهنده) بوده است (رجوع کنید به همان، ص ۱۵۲). به هر روی، در سده های دوم و سوم، جدلیون مسیحی بر این نکته اصرار داشتند که پس از مسیح پیامبری نخواهد آمد، اما علی بن سهل طبری (ص ۱۷ـ۲۱) محمد را آخرین نبی خوانده و به رد سخنان آنها پرداخته است. گفتنی است تیموتی اول، در ادامه مناظره اش (رجوع کنید به >نخستین مناظرات مسیحیان و مسلمانان<، ص ۲۱۱) متناقض سخن گفته و با استناد به عهد جدید (مکاشفه یوحنا، ۱۱: ۳ـ۱۴)، آورده که مسیحیان هنوز منتظر ظهور ایلیا هستند رجوع کنید به(>نخستین مناظرات مسیحیان و مسلمانان<، ص ۲۶۰، پانویس ۱۵۰).در ادیان غیرابراهیمی، از جمله ادیان ایرانی و به ویژه دین زردشتی، باتوجه به تفاوت اساسی مفهوم نبوت، آموزه خاتمیت چندان قابل طرح نیست. با وجود این، بنابر گزارشهایی، در مانویت* از سلسله انبیا و ختم آن سخن گفته شده است. نظام اعتقادی مانویت تلفیقی آگاهانه از عناصر اعتقادی ایرانی و مسیحی و بودایی با نسبتهای متفاوت است (رجوع کنید به ویدن گرن، ص ۴۸، ۹۷ـ۹۸). به نظر می رسد، مانی (۲۱۶ـ۲۷۷ میلادی) مفهوم نبوت و سلسله انبیا را از مسیحیت وام گرفته باشد. او پیامبران پیش از خود را نام برده (رجوع کنید به شهرستانی، ج ۲، ص ۸۱ـ۸۲) و آنان را سَلَف خویش خوانده است، از جمله: بودا در سرزمین هند، زردشت در سرزمین فارس و عیسی در مغرب زمین. مانی همچنین خود را فارقلیط و پیامبری معرفی کرده که عیسی مسیح بشارتش را داده است (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۴۱، ۹۸؛ بهار، ص ۹۱). نکته مهم آن که ابوریحان بیرونی در الآثار الباقیة (ص ۲۰۷) از قول مانی نقل کرده که وی خود را خاتم النبیین خوانده است. در مقابل، شهرستانی (ج ۲، ص ۸۲) آورده است که مانی وعده ظهور خاتم النبیین را در بلاد عرب داده است. ظاهراً هر دو دانشمند مسلمان این گزارش را از کتاب شاپورگان، تنها اثر مانی که به زبان فارسی میانه نگاشته است، نقل کرده اند. با وجود این، در نسخه های موجود شاپورگان سخنی از خاتم النبیین نیست و در آنها فقط از فرستادگانی (پیام رسانانی) به شرق و غرب سخن رفته (برای نمونه رجوع کنید به مانی، ص ۷) و ممکن است این مطلب در بخشهایی بوده باشد که به دست ما نرسیده است (رجوع کنید به همان، مقدمه عمرانی، ص IV). بنابراین، این نقل قول از مانی محل تأمل است و درستی گزارش به کسب اطلاعات جدید مستند بستگی دارد. بااین همه در مطالعات اخیر، اصطلاح خاتم النبیین را از قول مانی نقل کرده اند (رجوع کنید به >دایرة المعارف دین<، ذیل "Gnosticism", "Mani", "Manichaeism").درباره دومین مفهوم مقوم آموزه خاتمیت یعنی جاودانگی متن مقدّس، عمدتاً کتاب مقدس عبری (عهد قدیم یا، در کاربرد عام، تورات) و دیدگاه یهودیان درباره آن مورد نظر است، زیرا تلقی مسیحیان از عهد قدیم و به تَبَع آن عهد جدید نیز مبتنی بر آن است. متکلمان یهود در بحث از جاودانگی تورات بر تحریف ناپذیری آن تأکید کرده اند. پس از ظهور مسیحیت و اسلام و بروز قدرت سیاسی آنها، بیشتر بر روی این دو نکته بحث شده است. سعدیابن یوسف*، معروف به سعدیاگائون (متوفی ۹۴۲)، و ابن میمون که متأثر از فضا و روش کلام اسلامی بوده اند، به توضیح این نکات پرداخته اند؛ تا آنجاکه ابن میمون (ج ۲، ص ۴۱۷ـ۴۱۸)، با استناد به آیاتی از تورات (تثنیه، ۱۲: ۳۲، ۲۹:۲۹؛ مزامیر، ۷:۱۹)، اصل نهم از اصول سیزده گانه اعتقادی اش را اعتقاد به جاودانگی تورات قرار داده است. او این اصل را با این اعتقاد مرتبط کرده است که هیچ پیامبری برتر از موسی نخواهد بود و او تنها کسی است که قوانین الهی را به واسطه نبوت به مردم اعطا کرده است. به اعتقاد وی کمال تورات منحصر به فرد، و جاودانگی آن خدشه ناپذیر است (د. جودائیکا، ج ۱۵، ستون ۱۲۴۴ـ۱۲۴۵؛ نیز برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به تحریف*، بخش۱: تحریف کتابهای یهودیان و مسیحیان).وجه سومِ ناظر به آموزه خاتمیت، یعنی جاودانگی شریعت، عمده ترین بحثی است که در یهودیت و مسیحیت پیگیری می شود. نزد یهودیان، الزام به شریعت و اعتقاد به کمال آن اهمیتی ویژه دارد. به نظر ابن میمون (همانجا)، شریعت موسی، به سبب اعتدال در احکام و دوری از هرگونه افراط و تفریط، شریعت کامل است و فقط آن را باید شریعت الهی نامید. شاهدی دیگر بر اعتقاد یهودیان به کمال شریعت، شأن آن است که عمده متکلمان یهودی، به عدم جواز نسخ تورات عقلا یا شرعآ، قائل اند، اگرچه درباره نسخ شریعت در دوره ظهور مسیح اختلاف وجود دارد (رجوع کنید به طبری، ص ۱۳۴ـ۱۳۵؛ طوسی، ص۳۲۲ـ ۳۲۳؛ ابن جوزی، ص ۸۳؛ د. جودائیکا، ج ۱۵، ستون ۱۲۴۴؛ نیز برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به نسخ*).در مسیحیت درباره جایگاه شریعت در عهد جدید و تفاسیر آن و الهیات مسیحی اختلاف نظر بسیاری وجود دارد (برای نظریات مختلف در این باره رجوع کنید به هگل، ص ۳۹ـ ۴۱). در بحث از مسیحیت و کمال و عدم نسخ شریعت در مسیحیت باید بیشتر به موضع عیسی علیه السلام نسبت به شریعت و نقش آن در رستگاری انسان توجه کرد. قدر مسلّم آن است که عیسی علیه السلام جوهره اصلی تورات را مراعات می کرد (اسمارت، ج ۲، ص ۸۳؛ نیز رجوع کنید به متی، ۲۳: ۱ـ۴؛ مرقس، ۱۲:۱۴ـ۱۰) و در پی نسخ شریعت موسوی و آوردن شریعت جدید نبود، اما درعین حال درصدد اصلاح و تکمیل آن بود (رجوع کنید به متی، ۱۷:۵). هرچند گفته اند که در انجیل متی، عیسی علیه السلام آورنده شریعت جدید دانسته شده است (برای نمونه رجوع کنید به ویور، ص ۷۳)، در چگونگی این اصلاح و تکمیل نیز اختلاف نظر وجود دارد. در یک تفسیر، شخص عیسی تحقق بخش وعده های تورات و مکمل شریعت است (رجوع کنید به معجم اللاهوت الکتابی، ص ۴۴۵) و در تفسیری دیگر، کمال و جاودانگی شریعت موسی، براساس اقوال عیسی (متی، ۲۳:۲۳، ۲۵، ۲۷)، به تعمیق و ملکه شدن آن در درون انسان است و رعایت صرفاً ظاهر احکام کافی نیست. در مواردی نیز که نسخ شریعت موسوی، از جمله احکام یوم السبت (متی، ۱:۱۲ـ۸) و طلاق (متی، ۳۱:۵) از عیسی نقل شده، وی بر همین جنبه درونی احکام تأکید کرده است (رجوع کنید به معجم اللاهوت الکتابی، همانجا؛ صادق نیا، ص ۴۹ـ۵۱). در تفسیر پولسی از مسیحیت، به جای تأکید بر عمل، بر ایمان و لطف پافشاری شده است (اسمارت، ج ۲، ص ۱۰۳) و آنچه در نجات و رستگاری مهم است، نه لزوماً رعایت ظواهر شرایع بلکه افاضه محبت خدا به قلوب است (معجم اللاهوت الکتابی، ص ۴۴۷). به گفته پولس (رومیان، ۴:۱۰) مسیح پایان شریعت است. قانونِ جدید او بشارت به آزادی است : آزادیِ محبت به یکدیگر و آزادیِ خادم بودن (ویور، ص ۹۸).مفهوم خاتمیت که با مفهوم آخرالزمان پیوند دارد مبتنی بر تلقی ای تاریخی و تکامل گرایانه (رجوع کنید به تکامل*) است و بر این معنا در سنّتهایی که مبتنی بر تلقی دَوْری از تاریخ اند قابل طرح نیست، چرا که در این سنّتها فقط بر ظهور منجی در انتهای هر دور تأکید می شود (رجوع کنید به فریدمن، ص ۵۵؛ اسمارت، ج ۲، ص ۱۰۵).

منابع: علاوه بر کتاب مقدس؛ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ ابن میمون، دلالة الحائرین، چاپ حسین اتای، آنکارا ۱۹۷۴؛ ابوریحان بیرونی، الآثارالباقیة؛ نینیان اسمارت، تجربه دینی بشر، ج ۲، ترجمه محمد محمدرضایی و ابوالفضل محمودی، تهران ۱۳۸۳ش؛ مهرداد بهار، ادیان آسیایی، تهران ۱۳۸۴ش؛ محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ مهراب صادق نیا، «مسیح و شریعت موسوی»، هفت آسمان، ش ۲۷ (پاییز ۱۳۸۴)؛ علی بن سهل طبری، کتاب الدین والدولة فی اثبات نبوة النبی محمد صلی اللّه علیه و سلم، چاپ آلفونس مینگانا، قاهره ۱۳۴۲/ ۱۹۲۳؛ محمدبن حسن طوسی، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ش؛ مانی، شاپورگان : اثر مانی درباره رویدادهای پایان جهان، آوانویسی، ترجمه، اساطیر براساس قرائت مکنزی، به کوشش نوشین عمرانی، تهران ۱۳۷۹ش؛ معجم اللاهوت الکتابی، بیروت: دارالمشرق، ۱۹۹۹؛ گئو ویدن گرن، مانی و تعلیمات او، ترجمه نزهت صفای اصفهانی، تهران ۱۳۸۴ش؛ مری جو ویور، درآمدی به مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، قم ۱۳۸۱ش؛ گئورک ویلهلم فریدریش هگل، استقرار شریعت در مذهب مسیح، ترجمه باقر پرهام، تهران ۱۳۶۹ش؛J. G. Davies, The early Christian church, London ۱۹۶۵; The Early Christian-Muslim dialogue: a collection of documents from the first three Islamic centuries (۶۳۲-۹۰۰ A. D.), translations with commentary, ed. N. A. Newman, Hatfield, Pa.: Interdisciplinary Biblical Research Institute, ۱۹۹۳; Encyclopaedia Judaica, Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, s.v. "Torah"; The Encyclopedia of religion, ed. Mircea Eliade, NewYork ۱۹۸۷, s.vv. "Mani" (by Gherardo Gnoli),"Gnosticism", "Manichaeism", "Prophecy"; Yohanan Friedmann, Prophecy continuous: aspects of Ahmadi religious thought and its medieval background, Berkeley, Calif ۱۹۸۹.

/لیلا هوشنگی/