خاتم(۱)

خاتم(1)، شهرستانی در جنوب استان یزد به مرکزیت شهر هرات.شهرستان خاتم، از شمال به شهرستانهای مهریز و تفت، از مشرق به شهرستان شهر بابک، در استان کرمان، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان نی‌ریز (در استان فارس) و از مغرب به شهرستان بوانات (در استان فارس)، و از شمال غربی و قسمتی از مغرب به شهرستان ابرکوه (در استان فارس) محدود است. این شهرستان مشتمل است بر دو بخش به نامهای مرکزی و مَروَست و چهار دهستان به نامهای فتح‌آباد، چاهک، هرابرجان و ایثار و دو شهر به نامهای مروست و هرات (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، ذیل «استان یزد»). بیشتر قسمتهای این شهرستان دارای اقلیم بیابانی است که بخش پهناوری، بیش از 80% زمینهای شهرستان، را در برمی‌گیرد و شامل نواحی دشتی، کویری و مناطق کم ارتفاع شمال‌غربی می‌شود. نواحی غربی شهرستان کوهستانی است با ارتفاع بیش از دوهزار متر که دارای اقلیم نیمه‌بیابانی و معتدل است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج2، ص465). کویر «هرات و مروست» از شمال‌شرقی شهر هرات تا جنوب‌غربی شهر مروست به صورت طولی در شهرستان گسترده شده است (همان، ج 2، ص 468).برخی از مهم‌ترین کوههای شهرستان خاتم عبارت‌اند از: بُکُش‌گاو (مرتفع‌ترین قله 871 ،2متر)، لایه کاریه (مرتفع‌ترین قله 860، 2 متر)، بالاقلعه (مرتفع‌ترین قله 583 ،2متر)، ریزمگسی (مرتفع‌ترین قله 410 ،2متر)، قلات سَرو (مرتفع‌ترین قله 364 ،2متر)، طُوطَکْباز (مرتفع‌ترین قله 348 ،2متر) و خور (مرتفع‌ترین قله 096 ،2متر) که همگی در دهستان هرابرجان امتداد دارند (فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، ج 3، ص 185ـ186، 194، 196، 202، 210). در این شهرستان درّه‌ای به نام بوریه وجود دارد که از جنوب‌غربی شهر هرات تا آبادی چنارناز، واقع در 42 کیلومتری شمال‌شرقی شهر بابک، امتداد یافته است (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، همانجا). رود فصلی اعظم (یا خوانسار) به طول حدود 130 کیلومتر با مسیر کلی جنوب‌شرقی و سپس شمالی و رود فصلی بَوانات به طول حدود 90 کیلومتر با مسیر کلی جنوب‌شرقی و سپس شمال‌شرقی در شهرستان خاتم جریان دارند (جعفری، ج 2، ص 108، 133؛ نیز رجوع کنید به پویا، ج 1، ص 83). قسمتهای غربی خاتم، در دامنه کوهها، دارای جنگلهای طبیعی تنک تا نیمه تنک، شامل درختان ون و بادام کوهی است. در قسمتهای تپه‌ای و در بستر رودها درختچه‌ها و بوته‌زار به صورت پراکنده با گونه‌های درختی غالب بنه، بادام کوهی، کیکم، گز و درختچه‌های قیچ، علی‌جوان، علف‌شور، رامشنان و تاغ وجود دارد. همچنین حدود صد هزار هکتار مراتع دشتی قشلاقی دارد که بر اثر چرای بی‌رویه و کمبود رطوبت از مرغوبیتش کاسته شده است (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[ : استان یزد، ج 2، ص 469). خاک نامرغوب، اقلیم خشک، ضعف پوشش گیاهی و بهره‌برداری بیش از حد از این پوشش، باعث بیابان‌زایی شده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 468). در این شهرستان، از جانوران آهو، گورخر، پلنگ، گرگ، شغال، روباه، بزکوهی، قوچ و میش و از پرندگان کبک و تیهو یافت می‌شود (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 94، ص 76، 85). اهالی شهرستان علاوه بر کشاورزی و باغداری به دامداری، زنبورداری، پرورش ماهی، کار در معادن و صنایع کارگاهی می‌پردازند. از صنایع‌دستی عمدتآ به قالی‌بافی اشتغال دارند. بعد از قالی‌بافی، گیوه‌دوزی از مهم‌ترین صنایع‌دستی شهرستان به شمار می‌رود (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 2، ص 474ـ475). محصولات کشاورزی و فراورده‌های دامی و قالی از صادرات عمده شهرستان است (همان، ج 2، ص 475). آب مصرفی اهالی بیشتر از آب رود، قنات و چاه نیمه‌عمیق و چشمه تهیه می‌شود (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 94، ص 85). همچنین یک چاه آرتزین به عمق هشتاد متر در جنوب غربی کویر هرات و مروست وجود دارد که دامداران از آن استفاده می‌کنند و از چشمه سرچشمه (یا نهرمسیح) آبراهه‌های بتونی به کشتزارهای اطراف کشیده شده است که زمینهای پیرامون هرات با آن آبیاری می‌شود (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 2، ص 468). محصول کشاورزی شهرستان، گندم، جو، چغندرقند، کنجد و پنبه و فراورده‌های باغی آن پسته، زردآلو، سیب و انار است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 94، ص 72، 76، 85). بیشتر اهالی شهرستان شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسی با گویش کرمانی (در نواحی شرقی) و گویش شیرازی (در نواحی غربی) گفتگو می‌کنند (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[ : استان یزد، ج 2، ص 471).جمعیت شهرستان خاتم طبق آمار 1385ش، 695،31 تن است، که از این تعداد 380 ،18 تن (ح 58%) در شهرها و بقیه در روستاها به سرمی‌برند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ذیل «استان یزد»).آثار تاریخی شهرستان اینهاست: بازمانده‌های قلعه‌ای کهن از خشت و گل؛ بقعه شیخ بهاءالدین و سنگ قبری به نام نجم‌الدین شیخ محمودبن شمس‌الدین شیخ محمد بهاءالدین به تاریخ 792 در آبادی مبارکه واقع در حدود سه کیلومتری شهر مروست و؛ مسجدی در آبادی فتح‌آباد، که بنابر اظهار اهالی بیش از هفتصد سال قدمت دارد (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[ : استان یزد، ج2، ص444، 472). آبادی فتح‌آباد را در 780 نصرت‌الدین شاه یحیی فرزند شرف‌الدین مظفر دوم (از سلاطین آل‌مظفر) بنا نموده است. وی در دو فرسخی شهر هرات باغ، قصر و دریاچه‌ای وسیع بنا کرد و آن موضع را فتح‌آباد نامید (مستوفی‌بافقی، ج 1، ص 136). در سده نهم (رجوع کنید به کاتب‌یزدی، ص 209)، و سده‌های پس از آن (برای نمونه رجوع کنید به مستوفی‌بافقی، ج 1، ص 137)، به دیه نو مشهور شد. در سده یازدهم همه ساکنان فتح‌آباد را زردشتیان تشکیل می‌دادند (رجوع کنید به همانجا).آبادیهای کنونی شهرستان خاتم در 1316ش، در شهرستان «شهربابک ـ هرات ـ مروست» به مرکزیت شهر بابک در استان کرمان قرار داشت (رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، 1316ش، ص 74). در 1323ش، دهستان «هرات و مروست» با چهارده آبادی تابع شهرستان یزد بود و از استان دهم (اصفهان) به شمار می‌رفت (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 279). در حدود 1332ش حسینعلی رزم‌آرا (ج 10، ص 205) هرات و مروست را یکی از دهستانهای بخش شهر بابک و تابع شهرستان یزد آورده است. در تیر 1368 بخش هرات و مروست (به مرکزیت شهر هرات) در استان یزد تشکیل شد (ایران. قوانین و احکام، 1370ش، ص 756). در اسفند 1378 شهرستان خاتم تشکیل شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، ذیل «استان یزد»).شهر هرات، مرکز شهرستان خاتم است که در ارتفاع 598 ،1 متری و در 73 کیلومتری مغرب شهر بابک قرار دارد. کوه قدمگاه (مرتفع‌ترین قله 358 ،2 متر) در مغرب شهر امتداد دارد (جعفری، ج 2، ص 390). هرات که در 1362ش شهر شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، همانجا)، در محل تلاقی سه راه اصلی شهر بابک ـ مهریز، شهربابک ـ نی‌ریز، و نی‌ریز مهریز قرار دارد. جمعیت شهر طبق آمار 1385ش، 795 ،10 تن ضبط شده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، همانجا).آثار تاریخی شهر هرات عبارت‌اند از: قلعه‌ای قدیمی و مخروبه از خشت و گل به نام محمد باقری احتمالا متعلق به 150 سال پیش؛ آسیاب نیمه‌مخروبه‌ای متعلق به 150 سال پیش؛ قلعه‌ای به نام محمد کریم‌خان ظاهراً متعلق به صد سال پیش؛ زیارتگاهی به نام قدمگاه علی و مسجدی قدیمی (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 94، ص 86 و تصاویر ص 89،91؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 2، ص 472، 477ـ478).نام آن در منابع به صورت هریه (رجوع کنید به اصطخری، ص 126، پانویس)، تاج‌آباد و تاج‌آباد هرات (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 10، ص 206؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 94، ص 85)، و هرا (رجوع کنید به طهرانی، ج 2، ص 338) هم آمده است.در سده چهارم اصطخری (همانجا) آن را از شهرهای فارس و بزرگ‌تر از ابرقوه آورده و به وجود میوه و آب فراوان در آن اشاره کرده است. در اواخر این قرن مقدسی (ص 436) هرات را شهری کوچک دارای یک دروازه و بازارهای بزرگ دانسته و از عمارات آن واقع در رَبَض و از مسجدجامع آن سخن گفته است و درباره باغهای آن (به‌ویژه درختان سیب و زیتون) مطالبی ذکر کرده است. در سده ششم، ابن‌بلخی (ص 125) صاهه/ صاهک و هرات را دو شهرک آباد، با هوای معتدل و آب روان اندک معرفی کرده است که هر دو جامع و منبر داشتند. به گفته وی (همانجا) در صاهک آهن و فولاد استخراج می‌شد که در شمشیرسازی کاربرد داشت. او (ص 58) بنای شهر هرات را به اسکندر مقدونی نسبت داده است. در سده هفتم قزوینی (ص 281) آن را شهری در نزدیکی اصطخر دانسته و از باغهای بسیار هرات مطالبی آورده است. مطالب حمداللّه مستوفی در سده هشتم بیشتر تکرار مطالب ابن‌بلخی است که به وجود غله و میوه در صاهک نیز اشاره کرده است (رجوع کنید به ص 123). در زمان جهان شاه قره‌قوینلو (حک : 839ـ872) هرات و مروست از ولایت شیراز منتزع و ضمیمه ولایت کرمان شد (طهرانی، ج 2، ص 401).در دوره ناصری (1264ـ1313)، فسائی (ج 2، ص 1557) آن را با نام تاج‌آباد جزو بلوک مروست و در یازده کیلومتری جنوب مروست ضبط کرده است.شهر مروست. مرکز بخش مروست. این شهر در ارتفاع 538 ،1 متری در 126 کیلومتری مشرق ده‌بید در مسیر شیراز اصفهان قرار دارد. رود بوانات در مغرب آن جاری است که به نمکزارهای جنوب و جنوب‌شرقی مروست می‌ریزد. کویر علاءالدین در شمال مروست گسترده شده است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 94، ص 75ـ76). آب و هوای آن گرم و خشک است. بیشترین درجه حرارت آن ْ6ر 41 در مرداد و کمترین آن ْ9- در بهمن ضبط شده است. میانگین بارش سالانه آن 6ر75 میلیمتر است (رجوع کنید به سازمان هواشناسی کشور، ص 430). معدن گل سفید چاه دالچین در مروست بهره‌برداری می‌شود (فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[: استان یزد، ج 2، ص 475). راه اصلی نی‌ریز ـ یزد از آن می‌گذرد. طبق آمار 1385ش، جمعیت مروست 585 ،7 تن ضبط شده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، همانجا). مروست در 1362ش، شهر شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، همانجا).برخی از آثار قدیمی آن عبارت‌اند از: بقعه‌ای به نام شیخ عبداللّه متعلق به دوره صفوی (ح 906ـ1135)؛ آثار گنبدی قدیمی بر مزار یکی از بزرگان مروست؛ و قلعه‌ای از خشت و گل و مسجدجامع متعلق به سده دوازدهم که محراب آن گچ‌بری و مقرنس‌کاری شده است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 94، ص 76). نام مروست در منابع به صورت مروسف (رجوع کنید به اصطخری، ص 102)، مروس (رجوع کنید به مستوفی‌بافقی، ج 1، ص 97) و مروث (رجوع کنید به طهرانی، ج 2، ص 338) هم آمده است. در سده چهارم، اصطخری (همانجا) آن را در ردیف شهرهای بدون منبر فارس آورده است. در قرن ششم، ابن‌بلخی (ص 125) آن را شهرکی آبادان و به سبب وجود درختان بسیار، بیشه‌مانند معرفی و به وجود میوه در آن اشاره کرده است. در قرن هشتم از آن به عنوان دیهی بزرگ یاد شده است (رجوع کنید به حمداللّه مستوفی، ص 122).در دوره ناصری، فسائی (ج 2، ص 1557ـ1558) مروست را بلوکی از سردسیرات فارس با سیزده قریه از جمله فتح‌آباد و مروست ــکه قصبه آن به‌شمار می‌رفت ــ دانسته است. این بلوک محصولاتی از قبیل گندم، جو، پنبه و خشخاش داشت و در آن گورخر شکار می‌شد. در حدود 1332ش مروست مرکز دهستان هرات و مروست بود، 542 ،2 تن در آن ساکن بودند و قالی‌بافی از صنایع‌دستی عمده آن بود (رزم‌آرا، ج 10، ص 181).منابع: ابن‌بلخی؛ اصطخری؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1316، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، ?] 1316ش[؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 3، تهران 1331ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ عبدالعظیم پویا، آبنامه‌ی یزد، ج 1، تهران 1379ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ رزم‌آرا؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ ابوبکر طهرانی، کتاب دیار بکریه، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا 1962ـ1964، چاپ افست تهران 1356ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ]کشور[ : استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1381ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :94 انار، تهران: سازمان جغرافیائی کشور، 1358ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، تهران : سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1379ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ زکریابن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت 1404/1984؛ احمدبن حسین کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد، چاپ ایرج افشار، تهران 1357ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Sept. 16, 2009, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census 85/census 85. natayej/census 85. rawdata;محمدمفیدبن محمود مستوفی‌بافقی، جامع مفیدی، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1342ش؛ مقدسی؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران : براساس تقسیمات کشوری، مقیاس 000' 600'1:1، تهران: گیتاشناسی، 1383ش.