حوزه علمیه

حوزه علمیه، عنوانی متأخر برای سازمانها، نهادها و مراکز آموزش نظام مند علوم دینی در میان شیعه امامیه (برای سایر مذاهب اسلامی رجوع کنید به مدرسه*).مجموعه نظامها و گرایشهای آموزشی دینی در میان شیعیان، از جهات متعدد مقوله بندی می شود، اما رایج ترین و شامل ترین تقسیم، دوره بندی تاریخی است، به ویژه از آن رو که در هر دوره غالبآ یکی دو مرکز جمعیتی شیعیان کانون اصلی سنّت آموزشی بوده است و مراکز دیگر به مثابه تابع و وابسته آن کانون یا کانونهای اصلی عمل می کرده اند؛ ضمن آنکه هر دوره تاریخی با شاخصهایی معین، قابل تمایز از سایر دوره هاست. در واقع، برخی شاخصها و ویژگیها در سنّت آموزشی علوم دینی شیعه جنبه عام دارد و برخی دیگر معرف یک حوزه معین است.مراد از نظام آموزشی در این مقاله، سنّت انتقال علوم دینی و تربیت عالمانی در سطوح مختلف است که اشتغال اصلی یا فرعی آنان بحث و بررسی مطالب دینی در همه ساحتها (قرآن، تفسیر، حدیث، کلام، فقه، اخلاق) و نیز علوم مرتبط با آنها (ادبیات، تاریخ، رجال، فلسفه) و گاه علوم رایج در تمدن اسلامی (طب، نجوم، ریاضی، عرفان) بوده است. بنابراین، سنّتهای تبلیغ دین برای عموم که در قالبهای مختلف در مساجد و مراکز مشابه صورت می پذیرفته و نیز تصدی شئون دینی مردم ــ که علی الاصول برعهده دانش آموختگان حوزه های علمی بوده و هست ــ در دایره بررسی نظامهای تعلیم حوزه ای قرار نمی گیرد، هرچند این فعالیتها از نتایج تعلیمی حوزه ها و غالباً در پیوند با آنهاست.با این ملاحظات مقاله حوزه علمیه شامل بخشهای زیر است :۱) کلیات۲) قم۳) ری۴) بغداد۵) نجف۶) حلّه۷) جبل عامل۸) اصفهان۹) تهران۱۰) مشهد

کلیات این بخش مشتمل است بر نگاهی کلی به جنبه های مشترک و عام حوزه های علمیه؛ و تفصیل اشارات آن در بخشهای مختلف مقاله قابل پیگیری است.الف) نظام تعلیمی شیعه که بر محور استاد ـ شاگرد بوده و غالبآ همراه با یک متن تعلیمی و به روش القا، املا*، سماع، مباحثه، قرائت و کتابت تکوّن و بسط یافته (رجوع کنید به، تعلیم و تربیت*) بیش از هر چیز مبتنی بر شیوه تعلیمی امامان شیعه برای اصحاب و شاگردانشان بوده است. امامان شیعه، به ویژه پس از واقعه عاشورا در کربلا و سیطره همه جانبه نظام خلافت و آثار آن، در هر فرصتی حلقه درس تشکیل می دادند تا آموزه های دینی را که آمیزه ای از نفی برخی آموزه های نظام حاکم و ارائه آموزه های بدیل یا ناگفته بود، برای مخاطبان بیان کنند (برای یک نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص ۱۹ـ۲۰).این مخاطبان گاه یک تن، گاه چند تن و گاه شماری زیاد بودند، و به حسب علاقه یا پرسشها و اشکالاتِ پیش آمده و نیز دغدغه های شخصی و اجتماعی خود، مباحث قرآنی و کلامی و فقهی و اخلاقی و تاریخی را مطرح می کردند و پاسخ می گرفتند و آنها را به خاطر می سپردند یا می نوشتند؛ و سپس آنها را به دیگران انتقال می دادند. شواهد نشان می دهد که امامان شیعه علاوه بر القای مطالب، هم روش فهم داده های قرآنی و سنّت نبوی و شیوه استدلال به آنها را تعلیم می دادند و هم با افراد مستعد، مباحثه و آنان را به اِعمال شیوه های استنباط آموزه های کلامی و فقهی توصیه می کردند. سپس افراد مستعد و ورزیده را به تشکیل حلقه های درس فرامی خواندند و حتی به شیعیان شهرها نیز پیغام شفاهی و کتبی می دادند که تعالیم دینی خود را از آن اشخاص بیاموزند. در برابر، افرادی را نیز که شایستگی ورود در این عرصه را نداشتند و احیانآ در میان شیعیان به عنوان شاگردان امام فعالیت می کردند، می شناساندند و مردم را از مجالست با آنان منع می کردند. در واقع، گسترش شبکه تعلیمی با رعایت ضوابط و قواعد آن، از نخستین سنتهایی بود که در عصر امامان استقرار یافت. این سنّت، علاوه بر مصون سازی سازمان تعلیم دین در برابر تنگناهای سیاسی عصر عباسیان، امکان دستیابی سریع به آموزه های دینی را نیز فراهم می ساخت؛ ضمن آنکه مرکزیت تعلیم به مثابه فصل الخطاب، در مواقع بروز اختلاف نظر بین درس آموختگانِ نزد امامان، یا وقوع پرسشها و شبهاتی درباره برخی اشخاص، همچنان فعال و مراقب عمل می کرد.بر پایه منابع رجالی، در میان اصحاب امامان، از زمان امام پنجم تا آغاز غیبت امام دوازدهم (آغاز قرن دوم تا اواخر قرن سوم)، افراد بسیاری بودند که با دستمایه قرار دادن آموخته های خود از امامان معاصرشان یا استادان خود که در روزگار امامان قبل می زیستند، می کوشیدند مجموعه ادبیاتِ فراهم آمده توسط نسلهای پیشین را به دست آورند و در قالب نگاشته هایی نو به نسل دیگر منتقل کنند (رجوع کنید به اصول اربعمأة*؛ روایت*). این فرایندِ دو قرنی، نخستین سنگ بنای شکل گیری حوزه های علمی شیعه محسوب می شود؛ از آن پس، حوزه ها تا امروز در شهرها و مناطق مختلف تأسیس شده اند.ب) تأسیس حوزه در هر ناحیه، گاه ناشی از یک عامل اصلی و احیاناً یکی دو عامل فرعی و گاه برآیند چند عامل، بوده است. برای مثال، پس از مهاجرت اجباری شمار قابل توجهی از اشعریان یمنیِ ساکن کوفه به قم، در پی آزارهای والیان اموی، بسیاری از شیعیان عراق و نواحی دیگر نیز راهی این شهر شدند. قم که از یک سو از مرکز خلافت (دمشق و سپس بغداد) دور بود و از سوی دیگر در همسایگی کرج ابودُلَف قرار داشت که حاکمان آن شیعه بودند، فضایی آزاد و نسبتاً آرام برای شیعیان شد و چند تن از محدّثان و درس آموختگان کوفه ــ مهم ترین مرکز تعلیم آموزه های امامان شیعه ــ میراث علمی آن شهر را به قم انتقال دادند. نامورترین آنان ابراهیم بن هاشم کوفی است که او را نخستین فردی دانسته اند که حدیث علمای کوفه را به قم آورد.در بغداد و ری وضع به گونه ای دیگر بود. در بغداد از همان زمان تأسیس، شیعیان کمابیش حضور داشتند و پس از انتقال امام دهم، علی بن محمدالهادی علیهماالسلام، از مدینه به سامرا، عملا بر شمار شیعیان در بغداد افزوده شد و سپس محله کرخ به ایشان اختصاص یافت. جایگاه سیاسی و اجتماعی نوبختیان و نفوذ آنان در دستگاه خلافت در آغاز غیبت امام دوازدهم، نیز امکان فعالیت مشایخ شیعه را افزایش داد. در این میان، ورود حاکمان آل بویه به بغداد و حمایت همه جانبه آنان از علمای شیعه، از آغاز قرن چهارم تا نیمه اول قرن پنجم، اوضاع را به گونه ای مساعد کرد که بزرگ ترین فقیهان و متکلمان و محدّثان شیعه در این شهر گرد آمدند و به تربیت شاگردان پرداختند؛ حتی برخی از مشایخ قم و ری ــدر رأس آنان ابوجعفر محمدبن یعقوب کلینی ــ به این شهر مهاجرت کردند و یافته های خود را تعلیم دادند؛ ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه نیز در مسیر بازگشت از سفر حج، در بغداد درنگ کرد و به درخواست علما برای آنان حدیث گفت. رونق حوزه ری نیز مرهون دوران حکومت رکن الدوله (حک: ۳۲۲ـ۳۶۶) و امرای پس از او و وزیرش، صاحب بن عبّاد* (متوفی ۳۸۵)، بود. در این دوره با برپایی مجالس و محافل علمی و گرامیداشت دانشمندان شیعه، مرکز آموزشی دیرپایی در ری شکل گرفت.اساساً مهم ترین عامل در تأسیس و ماندگاری حوزه علمیه در هر جا، وجود عالمان بزرگ و برپایی مجلس درس توسط آنان بوده است؛ چنان که حوزه نجف با خروج شیخ طوسی از بغداد، و پناه جویی وی به مزار امیرمؤمنان علیه السلام آغاز به کار کرد؛ هرچند شواهدی دالّ بر وجود حلقه های تعلیمی پیش از شیخ طوسی نیز در دست است. درواقع، جاذبه معنوی مزار امیرمؤمنان در این ناحیه پیرامونیِ شهر کوفه، موجب آبادانی و استقرار گروههایی از شیعیان شده بود، اما حضور شیخ الطائفه محمدبن حسن طوسی، که قطعآ در آن روزگار بزرگ ترین دانشمند شیعه به شمار می آمد، سبب شد تا شیعیان از نقاط مختلف (بغداد، ری، حلب، طرابلس، قم، خراسان و ماوراءالنهر) به نجف روی آورند و دیرپاترین و تأثیرگذارترین حوزه علمی شیعه را ایجاد کنند. حوزه علمی شهر حلّه، که حتی برای مدتی نجف را تحت الشعاع قرار داد، و حوزه جبل عامل نیز از این سنخ بودند. محمدبن مکی معروف به شهید اول، که خود از برآمدگان حوزه حله بود، پس از بازگشت به زادگاهش (قریه جزّین در جبل عامل)، زمینه رونق شگفت علمی این منطقه شیعه نشین را تا بالاترین مرتبه حوزه های علمیه فراهم آورد و مجتهدان کم نظیری بر دست او و اخلافش در این حوزه بالیدند. حوزه معاصر قم نیز در همین سیاق قابل ذکر است. حتی گاه حضور یک عالم طراز اول در یک شهر، آن شهر را برای دوره کوتاهی، صاحب حوزه ای پررونق و بلندآوازه می کرد؛ از این قبیل است بروجرد در زمان مولی اسداللّه بروجردی*، کاشان در زمان مولی مهدی نراقی* و فرزندش مولی احمد نراقی*، و سامرا در دوران زعامت میرزامحمدحسن شیرازی.مشاهد و مزارات امامان شیعه و برخی از امامزادگان، از آن رو که کانون سکونت و تجمع شیعیان در پیرامون آنها بوده است، نیز غالباً دارای حوزه بوده اند؛ در این مورد، مدینه به دلیل سیطره حکومتهای تابع نظام خلافت، استثناست و به رغم حضور ساکنان شیعی و حتی گاه والیان شیعی، هیچگاه حوزه علمی نداشته است.مرکزیت یافتن سیاسی شهرها در دوره فرمانروایی حاکمان شیعی نیز بی گمان موجب شکل گیری برخی حوزه ها از جمله حوزه های اصفهان، تهران و قزوین شده است. علاقه جدّی سلاطین صفوی و قاجار به حضور علمای بزرگ در مرکز سیاسی قلمرو حکومتی آنان و دعوت رسمی از مجتهدان طراز اول جبل عامل و نجف و کربلا، و سپس اصفهان در عهد قاجار، منشأ شکل گیری و رونق این سه حوزه علمی شد.به قیاسِ همین عواملِ زمینه ساز در تأسیس و شکوفایی حوزه های علمیه، بروز موانع یا خلأ عوامل اصلیِ ماندگاری، زمینه ساز افول و احیانآ تعطیل یک حوزه می شده است؛ هرگاه به عللی، حضور عالمان طراز اول در یک حوزه کمرنگ یا آن حوزه از دانش پژوهان مشتاق و راغب تهی می شد، عملا آن حوزه از رونق می افتاد؛ به ویژه اگر هم زمان، عالمی بزرگ شهری دیگر را مرکز تدریس و تعلیم خود قرار می داد و طالبان علم را بدانجا جذب می کرد. مثلا میرزاابوالقاسم قمی پس از کسب مدارج علمی، به زادگاهش بروجرد بازگشت و چون اقبال جدّی از اهل علم ندید به قم مهاجرت کرد؛ یا علمای جبل عامل وقتی با سختگیریهای آزاردهنده والیان عثمانی مواجه شدند و از طرفی حکومت تازه تأسیس صفوی مقدم آنان را برای حضور در ایران گرامی داشت، موطن خود را وانهادند و در شهرهای ایران (از قبیل مشهد، قزوین و اصفهان) مستقر شدند و حوزه هایی تأثیرگذار برپا کردند و براثر آن حوزه جبل عامل از استمرار و رونقِ بیشتر بازماند. حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی نیز نخست در سلطان آباد (اراک) به تأسیس حوزه اهتمام کرد، ولی چون به قم مهاجرت کرد شاگردان مبرِّزش نیز به او پیوستند و حوزه اراک، در سطح پیشین ادامه نیافت؛ حوزه سامرا نیز پس از درگذشت میرزا محمدحسن شیرازی و به ویژه پس از بازگشت میرزامحمدتقی شیرازی به کربلا و اقامت در آن شهر دوام نیاورد.گاهی رخدادهای طبیعی و بروز تنگناهای سیاسی و فرهنگی سبب تعطیل یا رکود یک حوزه می شد: حمله محمود افغان به اصفهان، برای مدتی حوزه این شهر را متوقف ساخت؛ یا در عصر پهلوی اول، سیاست جدّی حکومت در حذف علما از سِمَتهای رسمی قضایی و حقوقی و بازداشتن آنان از فعالیت تبلیغی و حتی ممنوعیتِ استفاده از پوشش رایج اهل علم، بیشتر حوزه های شهرهای ایران را به رکود کشاند و به ویژه به حوزه تهران ضربه ای شدید وارد کرد. نمونه دیگر، حوزه نجف در چند دهه گذشته است: پس از برقراری حکومت بعثی، که از راهبردهای آن مقابله با علما و هرگونه فعالیت دینی بود، اخراج بخش اعظمی از علما و طالبان علوم دینی از نجف و کربلا و کاظمین به بهانه تبار غیرعراقی ــو به ویژه تبار ایرانی ــ و نیز ممانعت از تردد طالبان علوم دینی از ایران و شهرهای دیگر به این کشور، به رغمِ ماندن چند تن از عالمان طراز اول و حفظ پایگاه مرجعیت در نجف، رونق این حوزه را شکست.ج) حوزه های علمیه بیش از هر چیز متکفل تعلیم و نشر و تبیین معرفت دینی، به ویژه آنچه ربط وثیق با مخاطبان دین (مکلّفین) دارد، بوده اند؛ ازاین رو دو منبع اصلی معرفت دینی، قرآن وحدیث، موضوع محوری تعلیم به شمار می آمده اند. بحثهای قرآنی غالبآ در شکل تفسیر و بررسیهای موضوعی و موردی (مثلاً آیات ناظر به عصمت پیامبران در مباحث کلامی و آیات الاحکام در مباحث فقهی) با رهیافتهای مختلف ادبی و کلامی و عقلی و غیره (رجوع کنید به تفسیر*)، ارائه شده است که از نمونه های قدیم آن، الامالی* و تنزیه الانبیاء* سیدمرتضی علم الهدی* و التبیان فی تفسیر القرآنِ* شیخ الطائفه طوسی درخور ذکرند.اما حدیث، هم از آن جهت که بسط و تفصیل اشارات قرآن و در موارد زیادی تبیین و تفسیر مرادات آیات است و هم از آن جهت که مشتمل بر حجم زیادی از گزاره های دینی، به ویژه در حوزه احکام تکلیفی (شامل احکام جوانحی و جوارحی) است، اهتمام افزون تری را اقتضا می کرده است؛ بر این بیفزاییم که مباحث پیرامونیِ حدیث، از قبیل احوال راویان و اصحاب امامان و مؤلفان کتب و اصول متقدم و نیز اعتبار متون حدیثی و مؤلَّفات اصحاب، به استفسارهای رجالی و وارسیهای نسخه شناسی و غور و غوص محتواییِ جدّی نیاز داشته، و بنابراین بخش اعظم مباحثات حوزه های قدیم به امر حدیث اختصاص می یافته است. روش رایج و غالب در این نظام تعلیمی آن بوده که در حلقه های درسی، استادان مهم ترین آثار متقدم و گاهی نیز تألیفات خود را به شاگردان عرضه می کردند. محتوای این آثار، به طور عمده، حدیث بوده و به طرق مختلفِ تحمل حدیث، دریافت و تدوین می شده است (برای نمونه هایی از این نظام تعلیمی رجوع کنید به فهرست رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی که حاوی گزارشهای فراوانی از این سنّت است).به مرور زمان و پس از تدوین مهم ترین منابع موضوعیِ حدیثی، و نهادینه شدن نظام فقه تفریعی و استنباطی و فراهم آمدن آثار متعدد در این باب، کتابهای فقهی و کتابهای دربردارنده مباحث اصول فقه عملا محور دروس حوزه ای شد؛ همچنان که در زمینه مباحث نظری نیز کتابهای کلامی محور تدریس قرار گرفت. علوم دیگر نیز به اعتبار سهمی که در معرفت دینی داشتند، در کنار فقه که اصلی ترین موضوع تدریسی حوزه ها بود، تدریس می شدند، بدین قرار : ادبیات عربی به مثابه مقدمه ضروری تعلیم و تعلم دینی، کلام و تفسیر و رجال و در مرتبه ای متأخرتر، فلسفه برای علاقه مندان (در دهه های اخیر، تدریس متون فلسفی به جهت پاره ای ضرورتها و برخی نگرشها و نیز احتوای آنها بر آموزه های نظری دین اهمیت بیشتری یافته است). در دوره های بعد، در برخی حوزه ها (مثلاً اصفهان و تهران) علوم ریاضی و نجوم و طب هم تدریس می شد؛ همچنان که متون عرفان نظری نیز در حوزه اصفهان و تهران برای افراد محدود ارائه می شده است. دروس جنبی و حاشیه ای را نیز به مناسبت و به اقتضای حال، برخی از علما و استادان برای طلابِ علاقه مند تدریس می کردند، که زمان برگزاری آن غالباً در روزهای تعطیل (پنجشنبه و جمعه) بود. از جمله این دروس در دهه های اخیر، نقد و بررسیهای فلسفه ها و مکاتب جدید، آشنایی با ادیان و فرقه ها، تاریخ و شرح کتب حدیثی (غیر از کتب فقهی) است (رجوع کنید به بخشهای مختلف همین مقاله؛ نیز رجوع کنید به تعلیم و تربیت*).د) درس اخلاق که برخی استادان وشخصیتهای وجیه و معتبر حوزه برگزار می کردند، نیز از پررونق ترین درسهای جنبی حوزه ها بوده است: مثلاً در عهد شیخ مرتضی انصاری، فقیه و مؤسس مکتب اصولی معاصر، سیدعلی شوشتری* (متوفی۱۲۸۳)، عالم وارسته و استاد سلوک معنوی که خود در مجلس درس شیخ نیز شرکت می کرد، به امر شیخ برای همه طلاب، هر هفته یک جلسه، درس اخلاق می گفته است (و برای شیخ نیز درس اختصاصی اخلاق داشته است)؛ در قم نیز در زمان آیت اللّه حائری و سالهای سپسین، امام خمینی که خود از شاگردان حائری و از استادان مبرِّز فقه و اصول و فلسفه بوده، جلسه درس اخلاق داشته است؛ برخی استادان سطوح عالی و خارج نیز هر هفته در آخرین روز درس، بخشی از وقت را به یک توصیه اخلاقی و غالباً در قالب قرائت و شرح یک حدیث اختصاص می داده اند.غرض از این دروس، که باید آن را آداب و اخلاق نامید، علاوه بر شرح و بسط عناوین شناخته شده اخلاقی که در قرآن و حدیث و متون حکمت عملی آمده، آشنا کردن و توجه دادن طلاب به خصلتهای اخلاقی و آداب و عرفیات مرتبط با اهل علم بود که گاه از آن به «زیِّ طلبگی» تعبیر می شود. برخی از نکته های اصلی این دروس عبارت اند از: تأکید بر مراقبتهای رفتاری فردی و اجتماعی، به ویژه برای طلاب سطوح عالی و بالاتر، التزامات درونی و معنوی، تذکار به مرگ و حساب آخرت، پشتکار در امر تحصیل و رفع موانع علم آموزی، اهتمام به جوانب مختلف احکام عبادی و رعایت مستحبات احکام با پرهیز از زیاده رویِ آسیب زا در امر درس و احیاناً در رفتار، اخلاص و تصحیح نیت و یادآوری پیوسته انگیزه فراگیری علم دین برای دور ماندن از هر شائبه دنیاگرایانه، باورمندی به ضرورت و وجوب حضور در این رشته تعلیمی به رغم بروز مضایق مالی و ناملایمات اجتماعی و امثال آن، توجه پیوسته به هدف اصلی از این نظام تعلیمی که آگاهی یابی از علم دین و رساندن آن به خلق خداست، رعایت شأن علم دینی و فرایند تعلیم آن و اینکه علم دین آبشخوری الهی دارد و طالب علم دین که خود را در این سلک قرار داده باید استغنای از خلق و اتکال به حق داشته باشد و نیز تأکید بر پیوند معنوی با امام زمان علیه السلام که همه علما و فقهای شیعه خود را در خدمت او می دانند. از دیرزمان، برخی علمای بزرگ متون آداب و اخلاقِ متناسب با مخاطبان حوزوی می نوشته اند؛ منیة المرید، جامع السعادات، معراج السعادة و منهج الرشاد نمونه هایی از این آثارند. در سالهای اخیر نیز در حوزه علمیه قم، درسنامه های اخلاق برپایه همین متون و نیز تقریرات و تألیفات اخلاقی امام خمینی تدوین شده است.هـ) نظام تعلیمی حوزه، همواره متن محور بوده و اولین گام برای طلبه، کسب توانایی فهم درست متن است. دوره مقدماتی و سطح با محوریت متون معین طراحی شده و تألیف شروح متعدد بر کتابهای درسی، حاکی از اهتمام حوزه ها به متون درسی است. این متون تألیف استادان برجسته حوزه ها بوده و غالباً پیچیدگیها و دشواریهایی داشته که مدرّسان در هنگام درس تبیین می کرده اند؛ به گونه ای که ورزیدگی استاد را با همین شرح و رفع ابهامات و دشواریها می سنجیده اند، همچنان که برای سنجش رتبه علمی طلبه نیز توانایی او را در توضیح این متون ملاک قرار می داده اند. حتی گاهی بخشی از درسهای عمیق خارج فقه و اصول نیز به تبیین نکته هایی از همین متون اختصاص می یافته است. مدت زمان تدریس یک متن، به ویژه متون سطوح عالی، در اختیار مدرّس بوده و به حسب حوصله و همراهی شاگردان و نیز سبک تدریسی استاد تفاوت می کرده است. در هر صورت، انتظار می رفته است که در نظام تعلیمی حوزه، طلبه پس از گذراندن دوره مقدمات و سطح، بر مجموعه دستاورد سامان یافته علمی حوزه تا زمانِ خود واقف شود و سپس با شرکت در دروس اجتهادیِ استادان صاحب نظر ــکه اصطلاحآ به آن خارج می گویندــ بر آرای این استادان و چند و چون نقدهای وارد بر علمای گذشته آگاهی یابد؛ همچنین قابلیتهای خود را برای نقادی و ردّ و ایراد آرای علما محک زند. درواقع درس خارج دوره تحقیقات اجتهادی است.از مهم ترین ویژگیهای این نظام تعلیمی یکی پیشگیری از بدفهمی و به تَبَع آن مصون ماندن از اظهارات نادرست،و دیگری خضوع علمی وخویشتنداری از اظهارنظرهای شتابزده و نسنجیده است؛ به ویژه آنکه همه افراد شرکت کننده در نظام تعلیمی حوزه، در هر درسی، مطالب استاد را با یکی دو تن مباحثه می کنند که خود برای رسیدن به فهم درست و مراد مؤلف بسیار مؤثر است. این سنّتِ مباحثه تا مرحله درس خارج ادامه دارد، پس از آن نیز گاهی جلسات مباحثات علمی اجتهادی بین افراد برجسته یک نسل که خود به مرتبه استادی و اجتهاد رسیده اند، برگزار می شود. به علاوه، سنّت متداول حوزه های علمیه این بوده است که درس آموختگان حوزه، پس از نیل به مراتب بالای اجتهاد، با آنکه خود حلقه درسی داشته اند، در یکی دو درس مراجعِ وقت حضور می یافته اند؛ از آن رو که هم جایگاه آنان را حرمت نهند و هم در مباحثات عالی علمی مساهمت جدّی داشته باشند. در سنوات اخیر، با توجه به تحولات روشی و فراهم شدن تسهیلاتی همچون ضبط دروس و امکان دستیابی سریع به مطالب درس، این سنّت، علی الاغلب، رها شده است.و) هر حوزه، غالباً تحت اشراف بالاترین مقامات علمی آن حوزه اداره می شده است که گاه در یک شخص تعیّن می یافته و گاه چند شخص (مثلا چند مجتهد و مرجع تقلید هم تراز) در این مدیریت مشارکت می کرده اند. مدیریت حوزه ناظر به امور کلی و مشتمل بوده است بر رسیدگی به مسائل طلاب (مسکن، کمک هزینه تحصیلی که معمولا ماهیانه و با نام شهریه پرداخت می شده، تسهیلات و ملزومات تحصیل مانند کتابخانه، مسائل اداری مانند سربازی)، مراقبت از برگزاری دروس برای سطوح مختلف و رسیدگیهای خاص به مدرّسان در فرض لزوم، دعوت از استادان بلاد دیگر برای تقویت حوزه، نظارت بر امور عمومی حوزه و سلوک اجتماعی و اخلاقی طلاب و مناسبات آنان با سایر مردم، تنظیم مناسبات حوزه با مقامات رسمی با توجه به شرایط مختلف، اظهارنظرها و اعلام موضع و مشارکتهای موردی در امور اجتماعی و سیاسی و امثال آن.مدیر یا مدیران حوزه ها، غالباً با وجوه شرعی که مردم مستقیمآ یا از طریق وکلا و افراد مأذون از جانب مراجع یا از طریق علمای بلاد می پرداخته اند، امور مالی حوزه را پیگیری می کرده اند؛ گاهی نیز وجوه اهدایی برخی اشخاص خیّر یا عواید برخی موقوفات در این راه هزینه می شده است. در حال حاضر نیز همین سنّت استمرار دارد و تأمین مالی حوزه ها نیز برعهده مراجع تقلید است.مدرّسان خود تصمیم به شروع درس معیّن می گرفته و به حسب مراجعات و تقاضای طلاب، درس و ساعت برگزاری آن را اعلام می کرده اند. شرط اصلی تدریس توانایی و مقبولیت علمی بوده و چون طلاب در انتخاب درس آزاد بوده اند، این شرط به خودی خود تحقق می یافته است. برای مکان درس نیز فضاهای عمومی (مثل مساجد، رواقهای حرم امامان و امامزادگان، مقابر علما، مدرسهای مدارس) در اختیار بوده و به حسب مورد و در صورت لزوم، از متصدی آن مکان اجازه می گرفته اند. برخی از مدرّسان نیز درس را در خانه ارائه می کرده اند. در عین حال، درسهای خارج فقها و مراجع، به صورت توافقی، به نحوی ارائه می شده که هم زمانی پیش نیاید. در تعیین روز تعطیل نیز غالباً برنامه درسی استادان اصلی حوزه ملاک بوده و معمولاً روزهای پنجشنبه و جمعه تعطیل اعلام می شده است. در برخی مناسبتها (وفیات، اعیاد) نیز درس تعطیل بوده است. به علاوه، هر سال، دو یا سه تعطیل طولانی در ماه رمضان و نیمه اول محرّم و نیمه آخر صفر در نظر گرفته می شده است تا طلاب برای تبلیغ و وعظ به مناطق مختلف سفر کنند. بخشی از فصل تابستان یا تمام آن نیز معمولاً در حوزه ها تعطیل می شده است. در این میان، برخی از اشخاص که به سفر تبلیغی نمی رفته اند، معمولاً برای ایام تعطیل نوعی اشتغال علمی (تدریس، تألیف و...) برای خود ایجاد می کرده اند. برخی نیز در سفر به همین اشتغال ملتزم بوده اند. نظام و سنّتهای مدیریت حوزه ها، جز در برخی جزئیات، تغییر اساسی نکرده است.ز) یکی از برنامه های روزهای تعطیل، در برخی حوزه ها، برگزاری جلسات هفتگی تعلیم وعظ و خطابه بوده است؛ چرا که یکی از اهداف مهم آموزش حوزه ای ورود دانش آموختگان به عرصه وعظ و ارشاد است. در این جلسات، معمولا چند تن از پیشکسوتان امر تبلیغ حضور می یافتند و طلاب جوان، با ارائه خطابه در جمع، از تجربه این افراد بهره می بردند، تواناییهای خود را می آزمودند، کاستیهای آن را می شناختند و برای رفع آن اقدام می کردند. به علاوه، نوع موضوعات مناسب برای ایراد خطابه های عمومی، به گونه ای که هم آگاهی عموم را در حوزه معرفت دینی بیفزاید و هم به اقتضائات عصری التفات داشته باشد، نیز در همین جلسات، به طور طبیعی بررسی می شد.مدعوین پیشکسوت نیز مبحثی را به روش خطابه مطرح می کردند که هم جنبه محتوایی داشت و هم جنبه مهارت افزایی و تجربه اندوزی.ح) در بیشتر شهرهای شیعه نشین، که روحانیون و دانش آموختگان حوزه های بزرگ شیعه برای ارشاد و زعامت دینی حضور می یافتند، باتوجه به جایگاه علمی این اشخاص، موقعیت شهر و علائق مردم، سنّت آموزشی حوزه ای شکل می گرفته است و معمولا شماری از خانواده ها و افراد برای به ورود در سلک تعلیم و تعلم دینی علاقه نشان می داده اند. این نقطه آغاز تکوّن حوزه در آن شهر بوده است. درس آموختگان این سنّت و نظام آموزشی که غالباً در پیوند با حوزه های بزرگ بوده اند، در صورت علاقه به ادامه تحصیل، به حوزه های بزرگ تر می رفتند. برای مثال در ایران عصر صفوی، اصفهان معتبرترین حوزه بود و طلاب از مناطق مختلف (بحرین، شیراز، خوزستان، لاهیجان، قزوین، کاشان و خوانسار) راهی این شهر می شدند؛ گاهی نیز این سفر علمی در دو سطح روی می داد؛ ابتدا از حوزه های کوچک به حوزه های بزرگ تر و از آنجا به حوزه های مرجع سفر می کردند؛ مثلا در عصر قاجار از شهرهای مازندران برای تحصیل به تهران و سپس از آنجا به اصفهان می رفتند. برخی نیز پس از تحصیل در اصفهان راهی نجف می شدند، همچنان که طلاب شهرهای منطقه قفقاز ابتدا به تبریز یا زنجان می رفتند و از آنجا به تهران و سپس نجف منتقل می شدند. این رفت وآمد بین شهرهای شیعه نشین هند از یکسو و نجف و اصفهان از سوی دیگر نیز از دیرباز وجود داشت. در دهه های اخیر نیز باتوجه به رشد و ارتقای جایگاه حوزه علمیه قم، علاوه بر درس آموختگان حوزه های شهرهای ایران، طلاب حوزه های هند و پاکستان و لبنان و بحرین و بسیاری از شهرهای واجد حوزه، برای طی مدارج عالی تحصیلی به این شهر می روند. در واقع، نوعی رتبه بندی حوزه ای، همراه با پیوند دوسویه بین حوزه های اصلی و حوزه های فرعی، از آغاز تاکنون وجود داشته است (علاوه بر بخشهای نه گانه رجوع کنید به روحانیت*؛ مرجعیت*).

/حسن طارمی راد/

حوزه علمیه قم. الف) از آغاز تا سده چهارم. قدمت بسیار زیاد حوزه علمیه قم، خود حاصل دیرینگی مذهب شیعه در این شهر است که با مهاجرت افراد قبیله در اصل یمنیِ اشعری از کوفه به قم پیوند وثیق دارد (رجوع کنید به قمی، ص۲۴۰). گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در سده دوم، شهر قم را به زودی به یکی از شهرهای مسلمان نشین شیعه مذهب تبدیل کرد. بررسی زندگینامه محدّثان و علمای اهل تشیع که در سده دوم، یا حتی اول، در قم زندگی می کرده اند، نشان دهنده تکوین حوزه علمیه شیعی در این شهر از نخستین دهه های سده دوم هجری است. از فهرست ۹۱ تن از دانشمندان و محدّثان خاندان اشعری در قم در فاصله سده اول تا چهارم که جعفر مهاجر (ص ۱۹۲- ۱۹۵) گردآوری کرده، ۳۳ تن در سده دوم می زیسته اند که این رقم خود نشان می دهد که از اواخر قرن اول و در طول سده دوم حوزه قم کاملا فعال بوده است. ابوبکربن عبداللّه بن سعدبن مالک بن عامر اشعری (زنده در اواخر قرن اول)، محدّث و صحابی امام صادق علیه السلام از جمله این افراد است که از نسل او دانشمندان بسیاری پدید آمدند (برقی، ص۴۳؛ قمی، ص۲۴۱؛ مهاجر، ص۲۶). نیای ابوبکر بن عبداللّه، سعدبن مالک، سرسلسله مهاجران خاندان اشعری به قم بوده است (نجاشی، ج ۱، ص ۲۱۶). یازده تن دیگر از فرزندان عبداللّه بن سعد اشعری نیز از راویان و محدّثان سده دوم هجری بوده اند (قمی، ص ۲۷۸) از جمله: موسی بن عبداللّه بن سعد اشعری (زنده در ۱۱۴)، صحابی امام صادق که پیشگام تبلیغ و ترویج مذهب شیعه در قم بود (برقی، ص۳۰؛ قمی، همانجا)؛ یَسَع بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) از راویان امام صادق علیه السلام (قمی، ص۲۷، ۲۴۱؛ خویی، ج۲۰، ص۱۲۵)؛ یعقوب بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) صحابی امام صادق (برقی، ص۲۸؛ یاقوت حموی، ذیل «قم»؛ مهاجر، ص ۱۸۶ـ ۱۸۷)؛ ادریس بن عبداللّه (زنده در ۱۸۳)، صحابی امام صادق علیه السلام (نجاشی، ج ۱، ص۲۶۰؛ طوسی، ۱۴۲۰الف، ص ۱۶۳). یکی دیگر از دانشمندان اشعری در قرن دوم عبدالعزیزبن مهتدی بن محمد (زنده در ۱۸۳) بود. وی از جانب امام رضا علیه السلام وکالت داشته و نامش در اسنادِ دست کم شانزده حدیث در کتب اربعه حدیثی شیعه آمده است (نجاشی، ج ۲، ص ۶۰؛ مهاجر، ص ۹۶).شمار علمای شیعه در قرن سوم همچنان روی به افزایش داشته، چنان که بنابر فهرست پیش گفته (مهاجر، ص ۱۹۲ـ۱۹۵)، ۴۴ تن در این قرن می زیسته اند. این رقم اگر در کنار شمار دانشمندان خاندانهای دیگر از قرن سوم به بعد، مانند خاندان برقی، حِمْیَری، ابراهیم بن هاشم قمی، ابن مَتّیل/ مُتَّیْل، ابن بابویه و دیگر خاندانهای دانش پرور نهاده شود، گسترش سریع حوزه قم را در قرون سوم به بعد به خوبی نشان می دهد. سرسلسله و نخستین دانشمند خاندان برقی، ابوعبداللّه محمدبن خالدبن عبدالرحمان برقی (زنده قبل از ۲۲۰) از اصحاب امام کاظم و امام رضا سلام اللّه علیهما راوی و محدّث معروف سده دوم و اوایل قرن سوم بوده است (رجوع کنید به برقی*، ابوعبداللّه). فرزند محمدبن خالد برقی، احمدبن محمد نامدارترین دانشمند این خاندان است (برای دیگر دانشمندان این خاندان رجوع کنید به برقی*، ابوجعفر).مشهورترین فرد خاندان حمیری، ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حِمیَری* (متوفی ح ۳۱۰)، از راویان امام هادی و امام عسکری علیهماالسلام بوده که در کتب اربعه فقهی شیعی بیش از ۱۸۰ حدیث به نقل از وی آمده است. او کتابهای بسیاری نوشته است، مانند قرب الاسناد الی الرضا، و قرب الاسناد الی صاحب الامر (نجاشی، ج۲، ص ۱۸ـ۱۹؛ طوسی، ۱۴۲۰الف، ص۳۸۹، ۴۰۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص ۲۳۸). فرزندش، ابوجعفر محمد نیز از راویان سرشناس و موثق و صاحب تألیفاتی بوده و با امام عصرعلیه السلام مکاتبه کرده است (نجاشی، ج ۲، ص ۲۵۳).ابواسحاق ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۲۴۷) نیز سرسلسله خاندانی علمی در حوزه قم بود. وی اصالتآ کوفی و شاگرد یونس بن عبدالرحمان و از پیش گامان علم حدیث در قم بود. وی را نخستین محدّثی دانسته اند که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است (نجاشی، ج۱، ص۸۹؛ طوسی، ۱۴۲۰ب، ص۱۱ـ ۱۲). فرزندش، علی بن ابراهیم قمی* محدّث و مفسری بسیار مشهور (رجوع کنید به تفسیر علی بن ابراهیم قمی*) و از مشایخ کلینی بوده است.فرزندان مَتّیل/ مُتَّیْل قمی نیز در شمار محدّثان برجسته بوده اند. حسن بن متّیل (زنده پس از ۳۰۰) مصنف و محدّث مشهوری در قم بوده و کتابی به نام نوادر داشته است (نجاشی، ج۱، ص ۱۵۵؛ منعّل قمی، ص ۳۷). برادرش علی بن متیل، از مشایخ شیخ صدوق بوده است (نائینی، ۱۳۸۱ش ب، ص ۴۹۵). احمدبن متّیل و فرزندش جعفربن احمد نزد ابوجعفر محمدبن عثمان عَمْری، دومین نایب خاص امام زمان آن چنان قدر و اعتباری داشته اند که برخی از علمای شیعه تقریباً مطمئن بودند که پس از محمدبن عثمان، نیابت خاصه به یکی از این دو تن خواهد رسید (طوسی، ۱۴۱۷، ص ۳۶۹).اما بلندآوازه ترین خاندان حوزه قم و سپس ری خاندان ابن بابویه است. خاندان ابن بابویه تا اواخر سده ششم در حوزه های قم و ری نامی بلند داشته اند. منتجب الدین رازی* آخرین دانشمند این خاندان نیز مانند نخستین دانشمند این خاندان، کنیه ابن بابویه و نام علی داشته است. ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (متوفی ۳۲۹؛ رجوع کنید به بابویه*، آل) محدّثی بزرگ بوده و نجاشی (ج ۱، ص ۸۹ـ۹۰) وی را شیخ و فقیه قمیان خوانده و کتابهای او را که بسیاری از آنها در احکام فقهی است، نام برده است. فرزندش ابوعبداللّه حسین بن علی نیز همانند پدر کنیه ابن بابویه داشت و از پدرش اجازه نقل حدیث داشته است (همان، ج ۱، ص ۱۸۹). او خود گفته که پیش از بیست سالگی مجلس تدریس داشته و حاضرجوابی او در حل احکام فقهی، مستمعان را شگفت زده می کرد (طوسی، ۱۴۱۷، ص ۳۲۱؛ نیز رجوع کنید به بابویه*، آل). فرزند دیگر ابوالحسن علی بن حسین، ابوجعفر محمدبن علی معروف به شیخ صدوق و ابن بابویه، معروف ترین عضو این خاندان علمی است. کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، یکی از کتب اربعه حدیثی ـ فقهی شیعه از نوشته های اوست (طوسی، ۱۴۲۰ب، ص ۴۴۲ـ۴۴۳). شیخ صدوق را در واقع می توان نماد و برجسته ترین چهره حوزه قم و سپس ری ــکه پس از ۳۳۹ به آنجا مهاجرت کردــ (رجوع کنید به ابن بابویه، مقدمه عبدالرحیم ربانی شیرازی، ص ۱۸ـ۱۹؛ نیز رجوع کنید به صدوق*، محمدبن علی)، دانست. آوازه و اعتبار صدوق را در حوزه قم و ری می توان با آوازه شیخ طوسی در حوزه بغداد هم سنگ دانست.گذشته از این خاندانهای دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار علویان و سادات در این شهر بود، علویان دست کم به دو طریق به رونق این حوزه یاری رساندند. نخست آنکه از میان آنان دانشمندان زیادی در طول تاریخ حوزه قم ظهور کردند و دیگر اینکه مزار آنان که سخت مورد احترام مردم بود ضمن تقدس بخشیدن به قم، به کانونی برای تدریس و تعلیم علوم دینی طبق بیان امامان شیعه علیهم السلام تبدیل شد (برای ستایش از قم در روایات امامان معصوم رجوع کنید به قمی، ص ۹۰ـ۱۰۰؛ محمدباقر مجلسی، ج ۴۸، ص ۳۱۷، ج ۵۷، ص ۲۱۴، ۲۱۷). در رأس علویان قم باید از خواهر امام رضا، حضرت فاطمه معصومه نام برد که در ۲۰۲ و در پی ولایتعهدی امام هشتم، از مدینه عازم خراسان شد و در قم درگذشت (قمی، ص ۲۱۳). مزار او امروزه دومین محل بزرگ زیارتی در ایران و یکی از عوامل اصلی رونق حوزه علمیه این شهر است.قمی در تاریخ قم (ص ۲۲۴ـ۲۲۸) از چند عالم و فقیه علوی که نسلشان از طریق علی بن جعفر عُریضی به امام جعفرصادق علیه السلام می رسد نام برده است. همچنین در منابع از نسل امام موسی بن جعفر، به فاصله پنج پشت، از محمدبن موسی بن اسحاق با تعبیر فقیه یاد شده است (رجوع کنید به نائینی، ۱۳۸۱ش الف، ج ۱، ص ۵۱۷). موسی مبرقَع* فرزند امام جواد علیه السلام از فضلایی بود که به قم مهاجرت کرد (قمی، ص ۲۱۵). فرزندان او در قم شهرت رضوی یافتند (ابن عنبه، ص۲۳۰). فرزندش، احمدبن موسی، پسری داشت به نام ابوالحسن موسی بن احمد (زنده در ۳۷۱). وی دانشمندی فروتن و مردم دار بود و درایت وی سبب شد تا با وجود جوانی، نقابت علویان قم و آوه و کاشان و خورزن به او سپرده شود. در زمان او شمار سادات در قم و اطراف از خرد و کلان، ۳۳۱ تن بوده است (قمی، ص۲۲۰). از نسل موسی مبرقع، به فاصله سه پشت، عبیداللّه بن موسی عالم و محدّثی پرهیزگار بوده و چند کتاب تألیف کرده از جمله انساب آل الرسول و اولادالبتول و الادیان و الملل (منتجب الدین رازی، ص ۷۸؛ نائینی، ۱۳۸۱شالف، ج ۳، ص ۲۶۹).از دیگر عالمان علوی، حمزة بن محمدبن احمد از نسل زیدبن علی بن الحسین علیهم السلام است. وی از علی بن ابراهیم بن هاشم در قم حدیث شنید و خود در رجب ۳۳۹ در قم برای صدوق حدیث نقل کرد (رجوع کنید به ابن بابویه، ص ۳۰۱).یکی دیگر از علویان، که نویسنده تاریخ قم (ص ۲۲۸) وی را از فقهایی شمرده اند که از امام حسن عسکری علیه السلام روایت کرده، ابوالفضل حسین بن حسن بن علی بن علی بن الحسین علیه السلام بوده است (برای علما و فقهای علوی دیگر در تاریخ قم رجوع کنید به قمی، ص ۲۲۵).گسترش کمّی حوزه قم چندان بوده که صاحب تاریخ قم (ص ۱۸)، علمای مشهور شیعه در این شهر را از آغاز تا سده چهارم ۲۶۶ و شمار علمای سنّی را ۱۴تن ذکر کرده است. اقبال به علوم دینی، به ویژه علم حدیث، در قم چندان بوده است که محمدتقی مجلسی (ج ۱، ص ۴۷۷) گفته در کتابی خوانده که در عصر شیخ صدوق (قرن چهارم) بالغ بر دویست هزار محدّث در قم می زیسته اند. مجلسی این رقم بسیار بالای محدّثان را این گونه برای خود قابل باور ساخته است که در قم عوام و خواص همه به حفظ حدیث می کوشیده اند. این رقم در هر صورت نشانه اقبال عمومی قمیان به دانش حدیث بوده است.این مزیتها و ویژگیهای ذکر شده برای حوزه قم، یعنی قدمت حوزه و کثرت خاندانهای علمی و حضور گسترده علویان در آن، البته به هیچ رو با مزیت اصلی و بسیار پراهمیت و اعتبارآور این حوزه، یعنی ارتباط نزدیک با امامان معصوم قابل قیاس نیست. این پیوند هم در قالب نامه نگاری صورت می گرفته و هم در قالب مسافرتهای علمای قم به عراق و حجاز و خراسان. در فهرست سابق الذکرِ مهاجر (ص ۱۹۲ـ۱۹۵) از میان ۹۱ تن از علما و محدّثان اشعری قم، ۴۶ تن با یک یا چند امام معصوم ارتباط و دیدار داشته اند. شمار قمیان صحابیِ امامان با احتساب علمای غیراشعری از این رقم هم بالاتر می رود (رجوع کنید به طبسی، ص ۱۱۸ـ ۱۲۱). این ارتباط مایه اعتبار روزافزون حوزه قم شده و آن حوزه را به مرجع و معیاری در حوزه علوم اسلامی بدل کرده بوده است. به نوشته شیخ طوسی (۱۴۱۷، ص ۳۹۰؛ و به نقل از او محمدباقر مجلسی، ج ۵۱، ص ۳۵۹) یک بار حسین بن روح، سومین نایب خاص امام زمان علیه السلام کتابی فقهی ــکتاب التأدیبــ را به قم فرستاد تا فقهای آنجا نظر خود را در باب صحت و سقم مطالب آن بازگو کنند.

دانشها و کتابها. بر پایه منابع گوناگون می توان دریافت که در حوزه قم تقریبآ همه شاخه های علوم دینی و مقدمات آنها ــالبته باتوجه به ابتدایی بودن مراحل پاره ای از آن علمهاــ تدریس می شد. ابوجعفر برقی (متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰) در علوم ادبی و بلاغی تبحر داشت. وی در این حوزه دو کتاب به نامهای الشعر و الشعراء و النحو را تألیف کرد (نجاشی، ج ۱، ص ۲۰۴ـ۲۰۶). یکی از شاگردان او، ابوعبداللّه محمدبن عبیداللّه (عبداللّه) ملقب به ماجیلویه* نیز فقیهی ادیب بود (همان، ج ۲، ص ۲۵۱). دیگر استاد برجسته علوم ادبی در حوزه قم ابوعلی احمدبن اسماعیل ملقب به سمکه بود. وی چند کتاب داشت که نجاشی (ج ۱، ص ۲۴۶) آنها را بی مانند خوانده است.علوم قرآنی نیز محل توجه حوزه قم بود. ابوطالب عبداللّه بن صلت قمی از راویان امام رضا علیه السلام کتابی در تفسیر قرآن نوشته بود (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۱۳ـ۱۴). ابوعبداللّه برقی کتابی در تفسیر با نام کتاب التنزیل و التعبیر، و نیز کتاب دیگری به نام التفسیر داشت (همان، ج ۲، ص۲۲۰ـ۲۲۱). برادرش حسن بن خالد نیز کتاب تفسیری در ۱۲۰ جلد داشت که امام حسن عسکری علیه السلام آن را املا کرده بود (ابن شهرآشوب، ص ۳۴؛ شوشتری، ج ۳، ص ۲۲۸). محمدبن حسن صفار (متوفی ۲۹۰)، از محدّثان ارجمند قم و نویسنده کتابهای فقهی بسیار، کتابی درباره قرآن با نام فضل القرآن داشت (نجاشی، ج ۲، ص ۲۵۲). ابوالقاسم سعدبن عبداللّه اشعری قمی، شیخ و فقیه خاندان اشعری در همین باره کتابی نوشت، با نام ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه (همان، ج ۱، ص ۴۰۱ـ۴۰۲، ۴۰۴). در همین دوره تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۳۰۷) نوشته شد که پایه بسیاری از تفاسیر مأثور بعدی قرار گرفت (رجوع کنید به تفسیر علی بن ابراهیم قمی*).موضوع دیگرِ تألیف و تدریس در حوزه قم قدیم مسائل اعتقادی و کلامی بود و مباحث مربوط به غیبت امام دوازدهم و امامت در نقطه مرکزی این مباحثات قرار داشت. برای نمونه می توان از این کتابها نام برد: کتاب الجبر و التفویض و کتابُ مایفعل الناسُ حین یَفْقُدون الامام، درباره وظایف مؤمنان در وضع فقدان امام، از ابوجعفر احمدبن ابی زاهر اشعری قمی (زنده قبل از ۲۶۲؛ نجاشی، ج۱،ص۲۳۰ـ۲۳۱)؛ کتاب الغیبة و کتاب الامامة از ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حمیری قمی (متوفی ح ۳۱۰؛طوسی، ۱۴۲۰ب،ص۲۹۴؛ قس نجاشی، ج۲،ص۱۸ـ۱۹، که نام کتاب نخست را الغیبة و الحیرة ضبط کرده است)؛ کتاب الامامة و التبصرة من الحیرة از علی بن حسین بن بابویه (متوفی ۳۲۹؛ نجاشی، ج ۲، ص ۸۹؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص ۲۸۴). بخش قابل توجهی از فعالیتهای کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه های انحرافی غلات سامان می یافت. حسین بن سعیدِ اهوازی* (زنده در ۲۲۰؛ رجوع کنید به طوسی، ۱۴۲۰ب، ص ۱۴۹ـ ۱۵۰)، محمدبن حسن صفارِ قمی* (متوفی ۲۹۰؛ نجاشی، ج ۲، ص ۲۵۲) و ابوالقاسم سعدبن عبداللّه بن ابی خلف اشعری، شیخ و فقیه برجسته شیعه (متوفی ح ۲۹۹ تا ۳۰۰؛ همان، ج ۱، ص ۴۰۱ـ۴۰۲) هریک کتابی در رد غلات نوشتند.از دیگر علوم محل توجه در حوزه قم قدیم، تاریخ و جغرافیا بود. ابوعبداللّه برقی به نوشته نجاشی (ج ۲، ص ۲۲۱) به اخبار و علوم عرب آگاه بود و چند کتاب، از جمله کتاب مکّة و المدینة و کتاب حروب الاوس و الخزرج، نوشت. پسرش ابوجعفر برقی از ادیبان و مورخان حوزه قم، چندین کتاب با گرایش تاریخ تألیف کرد از جمله: انساب الامم، الاوائل، بنات النبی و ازواجه، کتاب التاریخ، کتاب المغازی، و طبقات الرجال؛ همچنان که کتابی در موضوع جغرافیا با عنوان البلدان و المساحة نوشت که از مآخذ تاریخ قم* نیز بود (همان، ج ۱، ص ۲۰۴ـ۲۰۶). شاگرد ابوجعفر برقی، احمدبن اسماعیل، ملقب به سمکه نیز در دانش تاریخ تبحر داشت. از جمله تألیفات تاریخی او، کتاب العباسی بوده که به گفته نجاشی (ج ۱، ص ۲۴۶ـ۲۴۷) ده هزار ورق داشته و نجاشی اخبار امین عباسی را در این کتاب دیده و آن را ستوده است. از این اثر، حسن بن محمد قمی، مؤلف تاریخ قم (ص ۲۳۷) هم استفاده کرده است. ابوجعفرمحمدبن عبداللّه بن جعفر حمیری نیز به تاریخ و جغرافیا آگاه بود و کتاب المساحة و البلدان را براساس کتاب ابوجعفر برقی تألیف کرد (نجاشی، ج ۲، ص ۲۵۳). ابوالقاسم جعفربن محمدبن جعفر، معروف به ابن قولویه* (متوفی ۳۶۸)، از نامورترین مشایخ فقه و حدیث و استاد شیخ مفید، نیز چند اثر در تاریخ داشت از جمله تاریخ الشهور و الحوادث فیها (همان، ج ۱، ص ۳۰۵ـ۳۰۶).علمای قم درباره تراجم و علم رجال نیز تألیفات قابل ملاحظه ای داشتند. ظاهرآ ابوجعفر برقی اثری به نام کتاب الرجال داشت (در این باره رجوع کنید به برقی، ابوجعفر*). علاوه بر وی، علمای دیگر چون ابوعلی احمدبن اسحاق اشعری (زنده در ۲۶۰)، ابوجعفرمحمدبن یحیی اشعری (متوفی ح ۲۸۰)، سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی بین ۲۹۹ تا ۳۰۰)، محمدبن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳)، ابن دؤل قمی (متوفی ۳۵۰)، ابن داوود قمی (متوفی ۳۶۸)، شیخ صدوق و برادرزاده اش حسین بن حسن بابویه قمی (قرن چهارم) هریک کتابی در علم رجال داشته اند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۰، ص ۸۳، ۸۵، ۹۴، ۱۱۲، ۱۱۸، ۱۴۲- ۱۴۳). نیز ابن بُطّه قمی، و ابن قولویه و شیخ صدوق، هرکدام کتابی در ذکر فهرست کتابهای تألیف شده نوشته اند (رجوع کنید به همان، ج ۱۶، ص ۳۷۴ـ۳۷۵).رواج این علوم متنوع در حوزه قم قدیم، البته به هیچ رو به گستردگی رواج علم حدیث در آنجا نبوده است. حدیث را باید نه تنها مسلط ترین دانش، بلکه گسترده ترین جنبش علمی شیعه در سده دوم تا چهارم به شمار آورد. احادیث امامان که نخست در مدینه و کوفه روایت می شد، در حوزه قم تهذیب و تدوین می گردید. بررسی در سلسله اسناد کتابهایی چون المحاسن، نوشته احمدبن محمدبن خالد برقی، شاهدی بر این مدعاست. یکی از بزرگ ترین محدّثان این حوزه، ابراهیم بن هاشم قمی، در کثرت روایت بی مانند بود و نامش در اسناد بیش از ۶۴۱۴ حدیث آمده است (خویی، ج ۱۱، ص ۳۱۸). بخش عظیمی از احادیث کافی از علی بن ابراهیم، از طریق پدرش ابراهیم بن هاشم نقل شده است. مطالعه در اسناد احادیث کتاب کافی نشان می دهد که بیش از هشتاد درصد از مشایخ حدیثی کلینی قمی اند. این خود حاکی از آن است که کلینی زمان نه چندان کوتاهی را از محضر عالمان حوزه قم استفاده کرده است (جعفریان، ج ۱، ص ۲۰۹).از شاخصه های مدرسه حدیثی قم، توجه به متن حدیث و ساماندهی آنها در موضوعات مختلف دینی بوده است. شیخ صدوق که نماد این مکتب حدیثی به شمار می رود، علاوه بر نگارش چند اثر فقهی ـ حدیثی مهم، آثاری نیز در مباحث کلامی بر مبنای حدیث تألیف کرد، که از مشهورترین آنها کتاب التوحید* در مباحث الهیات و کمال الدین و تمام النعمة در استدلال بر امامت حضرت محمدبن الحسن العسکری و غیببت و طول عمر ایشان است. در واقع میان محدّثان قمی مکتب کلامی به معنای مصطلح وجود نداشت، آنچه وجود داشت مجموعه ای از احادیث کلامی بود که گاه با شرح و توضیح همراه می شد. متن گرایی مکتب حدیثی قم با مکتب اهل حدیث نیز تفاوت داشت، زیرا گرایش اهل حدیث ــکه در میان اهل سنّت غالب بودــ در میان محدّثان شیعه نیز بی طرفدار نبود. مخالفان از این افراد به مقلّده و حشویه نیز تعبیر کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به مفید، ۱۴۱۴، ص ۷۴، ۱۰۰، ۱۲۱، ۱۲۵؛ نیز رجوع کنید به حشویّه*). ولی محدّثان قم احادیث را با اصول و قواعد روایتِ حدیث و معیارهای نقد حدیث می سنجیدند و هر روایتی را با هر کیفیتی نمی پذیرفتند و به ویژه برای پیشگیری از ورود احادیث مجعول غالیان سخت گیری جدی داشتند و با افرادی که از راویان ضعیف و غیرمعتمد روایت می کردند، به تندی رفتار می کردند؛ چنان که ابوجعفر احمدبن محمدبن عیسی (زنده در ۲۷۴)، از محدّثان بزرگ قم و بالاترین شخصیت علمی قم در آن زمان (شیخ القمیّین و فقیههم رجوع کنید به نجاشی، ج ۱، ص ۱۹۶ـ۱۹۷)، سهل بن زیاد آدمی را ــازآن رو که وی را غالی و دروغ پرداز می دانست ــ از قم بیرون کرد و مردم را از سَماع حدیث و روایت آن از او بازداشت (همان، ج ۱، ص ۴۱۷)؛ حتی وی احمدبن محمدبن خالد برقی را به سبب نقل روایات از افراد ضعیف از شهر قم تبعید کرد ولی به زودی او را بازگرداند و از وی پوزش خواست و خود در تشییع جنازه برقی پا برهنه و بی عمامه شرکت کرد و در مرگ او بسیار متأثر شد (ابن غضائری، ص ۳۹). همچنین بنابر برخی شواهد، ابوجعفر از حسن بن محبوب* (۱۴۹ـ۲۲۴) روایت نمی کرد، زیرا این محدث کوفی در نزد اصحاب متهم بود که بدون واسطه به نقل روایات ابوحمزه ثمالی* می پرداخته با اینکه او را ندیده بوده است (رجوع کنید به کشی، ص ۵۱۲؛ معارف، ص ۳۸۵). اگرچه کشی (همانجا) بر آن است که احمدبن محمدبن عیسی پیش از مرگ پشیمان شد و از این نظر برگشت و از ابن محبوب و محدّثان قدیم تر از او به نقل روایت پرداخت، چنان که از طریق محمدبن قاسم نوفلی* حدیث رؤیا را از ابن محبوب نقل کرده است. البته این تغییر روش به معنای عدول از معیارهای علمی نبود، بلکه او مطمئن شده بود که ابن محبوب به نسخه کتاب ابوحمزه دست یافته و پس از اطمینان از صحت انتساب آن به ابوحمزه، آن را نقل کرده است (معارف، همانجا). این متن گرایی و فاصله گیری از نقد و بررسی حدیث به شیوه متکلمان، خرده گیری و نقد علمای حوزه بغداد مانند شیخ مفید و سید مرتضی را در پی داشت. شیخ مفید در آثاری چون تصحیح الاعتقاد، و المسائل السَرَویة، روش صدوق را به نقد کشید (در این باره رجوع کنید به صافی، ص ۷ـ۵۹؛ طارمی راد، ص ۲۱ـ ۵۲). سیدمرتضی نیز درباره اتهام اسلاف امامیه به گرایش به تشبیه از شیخ مفید پرسید و شیخ نادرستی این قول را بیان کرد (مفید، ۱۴۱۳، ص ۷۷ـ ۷۸). بعدها ابوالحسن شریف فتونی* عاملی (متوفی ۱۱۳۸) کتابی به نام تنزیه القمیین نوشت که در آن اتهام مذکور را ــکه قمی ها جز صدوق مجبرّه و مشبهه بوده اندــ رد کرده است (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۴، ص ۴۵۷).باری، احتمالا همین توجه و دقت علمای حوزه قم در گزینش و پذیرش حدیث موجب شده بود که رجال شناسان آنان را فقیه بنامند. آنان به تعبیر محمدتقی مجلسی (ج ۱، ص ۴۷۶) فقیه محدّثان بودند، چرا که از میان نصوص حدیثی که در اختیار داشتند، روایات صحیح را برمی گزیدند و نیز می توانستند احادیث متخالف را باهم سازگار سازند (همانجا). چنین بود که برخی از محدّثان بزرگ قم، در منابع فقیه خوانده شدند، مانند محمدبن علی بن محبوب (متوفی ۲۲۴؛ رجوع کنید به نجاشی، ج ۲، ص ۲۴۵)، احمدبن محمدبن عیسی اشعری (زنده در ۲۷۴؛ اردبیلی، ج ۱، ص ۶۹)، ابوعبداللّه محمدبن ابی القاسم معروف به ماجیلویه (قرن سوم؛ نجاشی، ج ۲، ص ۲۵۱)، سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی بین ۲۹۹ تا ۳۰۱، همان، ج ۱، ص ۴۰۱)، علی بن حسین ابن بابویه (متوفی ۳۲۹؛ ابن ندیم، ص ۲۴۶) و علی بن حسن بن شاذان (قرن چهارم، نجاشی، ج ۱، ص ۲۰۲). این علما کتابهای فراوانی در احکام فقه نوشته اند. برای مثال محمدبن علی بن محبوب چندین کتاب درباره احکام عبادی مثل نماز، روزه، حج و احکام جزایی و کیفری تألیف کرد (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۲۴۵)، محمدبن حسن صفار افزون بر سی کتاب فقهی داشته است (همان، ج ۲، ص ۲۵۲). سعدبن عبداللّه اشعری، در بیشتر ابواب فقهی صاحب تألیف بود (همان، ج ۱، ص ۴۰۱ـ۴۰۳) و احمدبن محمدبن حسین معروف به ابن دؤل قمی (متوفی ۳۵۰) دست کم ۳۵ کتاب فقهی نوشته بوده است (همان، ج ۱، ص ۲۳۲ـ۲۳۳).

روشهای آموزشی. شیوه های آموزش در همه حوزه های دینی کمابیش همسان بود. یک روش بسیار معمول به ویژه در آموزش حدیث این بوده که طالبان دانش، گروهی یا فردی، نزد استاد گرد می آمدند و استاد احادیث را از حفظ یا از روی نوشته بر آنان می خواند و آنان درس استاد را به حافظه سپرده و می نوشتند. کتابهای امالی و مجالس حاصل این گونه از آموزش بوده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص ۳۰۵ـ۳۰۶). گاه نیز شاگرد کتابی از آن استاد یا دیگری را نزد استادش قرائت می کرد و استاد آن را می شنید و تأیید می کرد. به هر روی، استاد پس از اطمینان از تبحر شاگرد در سماع و فهم حدیث و وثاقت و امانت او به وی اجازه روایت می داد. معمولا این اجازه ها بر کاغذی یا در پایان کتابِ اجازه داده شده نوشته می شد (رجوع کنید به تعلیم و تربیت*). به نوشته طوسی ( ۱۴۲۰الف، ص۴۱۰ـ۴۱۱)، ابن ابی جید قمی در سال ۳۵۶ از احمدبن محمد عطار قمی اجازه روایت دریافت کرده است. ابن ندیم (همانجا) در پشت کتابی به خط شیخ صدوق، محمدبن علی ابن بابویه خوانده بود که به فلان فرزند فلان، روایت کتابهای دویست گانه پدرم و کتابهای هجده گانه خودم را اجازه دادم (برای اطلاع بیشتر درباره شیوه های آموزش رجوع کنید به تعلیم و تربیت*).

اقتصاد حوزه. از محتویات منابع قدیم اطلاع چندانی درباره نظام مالی و اداری حوزه قدیم قم نصیب محقق نمی شود. از این منابع همین برمی آید که معیشت علما عموماً از طریق کسب و کار تأمین می شد و استادان و شاگردان در کنار درس و بحث کار می کردند. حسن بن علی حجّال، محدّث و صاحب کتاب بزرگ الجامع فی ابواب الشریعة به اتفاق محمدبن حسن بن ولید قمی (متوفی ۳۴۳) به اشتراک تجارت می کردند (رجوع کنید به نجاشی، ج ۱، ص ۱۵۵). به گفته نجاشی (همانجا) وی را چون در کار فروش حجل (= خلخال) بود، حجّال گفته اند؛ یا ابونصر وهْب بن محمد قمّی، صاحب کتابی با نام النوادر، بزّاز (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص۳۹۲) و محمدبن حسن صفار (متوفی ۲۹۰)، صاحب بصائر الدرجات رویگر (همان، ج۲، ص۲۵۲) و حسین بن شاذویه (قرن چهارم)، از محدّثان قم و از استادان ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویه، صحّاف بود (همان، ج۱، ص۱۸۴). در تاریخ قم (ص ۲۷۹) آمده که اشعریهای قم، خانه ها و آبادیها و زمینهای کشاورزی فراوانی را وقف امامان معصوم می کردند و همچنین خمس اموال خود را از طریق وکلای ائمه که بسیاری از آنها نیز قمی بوده اند، نزد امامان می فرستادند. می توان احتمال داد که یکی از مصارف این اوقاف، تأمین هزینه طلاب و مراکز علمی بوده است.

عرصه سیاست. در بررسی جامع درباره حوزه علمیه قم قدیم، نمی توان پیوند آن را با حوزه سیاست و اجتماع در نظر نیاورد. این پیوند دو گونه تجلی داشته است: یکی دخالت علمای حوزه در امور سیاسی و تصدّی مناصب دیوانی شهر، دوم ــکه خود از عامل حضور اجتماعی و سیاسی علما ناشی می شده ــ توجه به تألیف و پژوهش نظری در باب مسائل مبتلا به عملی از منظر دینی. سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی، صرف نظر از گونه های نمود آن، بافتار جمعیتی قم بود، که شهری یکپارچه شیعه نشین بوده است. ازاین رو هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته اند، برگزیده می شدند (رجوع کنید به عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹). برای نمونه، هارون الرشید (حک: ۱۷۹ـ۱۹۳) حمزة بن یَسَع بن عبداللّه قمی، از راویان امام رضا را والی قم کرد و به او اجازه داد تا قم را از اصفهان مستقل و در آنجا نماز جمعه برپا کند (قمی، ص ۲۸). همین خلیفه در سال ۱۹۲، عامربن عمران اشعری را به ولایت قم برگزید (همان، ص۱۰۲). اگر هم حاکم شهراز میان علمای حوزه انتخاب نمی شد، وی بر خود لازم می دید تا برای موفقیت در اداره شهر نظر آنان را جلب نماید، چنان که والی قم به همین منظور با احمدبن محمدبن عیسی اشعری دیدار می کرد (رجوع کنید به نجاشی، ج ۱، ص ۲۱۶ـ۲۱۷).علاوه بر والی، قاضی نیز بر مذهب مردم شهر بود. آنچنان که از تاریخ قم (ص ۱۷) برمی آید، قاضی را نیز تا اواخر قرن سوم، مردم شهر خود برمی گزیدند، تا اینکه مکتفی (حک : ۲۸۹ـ۲۹۵) رسم انتصاب قضات را معمول و آنان را از مرکز خلافت به قم گسیل کرد. در این صورت نیز قضات معمولا از میان علمای شیعه شهر معین می شدند. از بین علمای شهر قم خاندان دعویدار قمی که به گفته عبدالجلیل قزوینی (ص ۲۱۲) همه زاهد و عالم و اهل فتوا و تقوا بودند، عمدتآ به کار قضا می پرداختند، از جمله: ابوالمناقب ظهیرالدین علی بن هبة اللّه، علاءالدین محمدبن علی بن هبة اللّه، رکن الدین محمدبن سعدبن هبة اللّه (منتجب الدین رازی، ص ۱۲۲). همچنین از عالمان دیگری نیز به عنوان قاضی قم یاد شده است، مانند سدیدالدین ابومحمدبن حسن قمی (رجوع کنید به همان، ص ۴۰)، قاضی ابوابراهیم بابویی که در سرتاسر نیمه نخست قرن ششم دست در کار قضا در قم بود (عبدالجلیل قزوینی، ص ۴۵۹). این چنین بود که به گفته عبدالجلیل قزوینی (همانجا) در قم «همه فتاوی و حکومت بر مذهب صادق و باقر» و قاضی شهر علوی یا شیعی بود.علمای حوزه قم علاوه بر تصدی مناصب دیوانی، به ویژه منصب قضا، در مباحث نظری نیز کمابیش به موضوعات حکومتی مانند خراج، خمس، زکات، قضا، مناسبات مسلمانان با نامسلمانان، دفاع و جهاد توجه نشان می دادند؛ از جمله تألیفاتی که در مسیر همین مباحث بوده، اثری است از ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویه (ح ۲۹۰ـ۳۶۸) با نام القضاء و آداب الحکام (نجاشی، ج ۱، ص ۳۰۵ـ۳۰۶). نمونه دیگر کتابی است با نامِ الرسالة فی عمل السلطان، تألیف ابوالحسن محمدبن احمدبن داوود (متوفی ۳۶۸) فقیه و شیخ قمیان در روزگار خود (همان، ج ۲، ص ۳۰۴ـ۳۰۵).

ب) سده ششم تا نهم. حوزه علمیه قم قدیم که به ویژه در سده های سوم و چهارم شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان سنّی مذهب در سده پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد. با این همه، گزارشهای دو نویسنده شیعه اهل ری یعنی منتجب الدین رازی و عبدالجلیل قزوینی رازی از زندگینامه علما و وضع علمی و آموزش این شهر، نشان می دهد که مخصوصاً در قرن ششم، این حوزه به سالهای رونق پیشین خود نزدیک شده بود. چنان که گذشت از خاندان دعویدار قمی در سده های پنجم تا هفتم عالمان بسیاری برخاستند که چند تن آنان به منصب قضای شهر دست یافتند. بیرون از این خاندان، دانشمندان دیگری نیز این حوزه را رونق بخشیدند. یکی از فقهای مشهور قم در قرن ششم ابومحمدحسن بن حَسّولة بن صالحان قمی خطیب جامع عتیق قم بود که نزد ابوعبداللّه جعفربن محمد دُوریستی (از مردم طرشت) درس خوانده و نیز از شاگردان شاذان بن جبرئیل قمی بود (محمدباقر مجلسی، ج ۱۰۶، ص ۴۲). فقیه صاحب فتوا، قاضی ابوابراهیم بابویی، نیز در نیمه نخست سده ششم در قم مطابق مذهب اهل بیت حکم می کرد (عبدالجلیل قزوینی، ص ۴۵۹). همچنین ابوجعفر محمدبن علی نیشابوری، استادِ فضل اللّه بن علی حسنی راوندی (متوفی ح ۵۵۰)، در حوزه قم فعالیت داشت و صاحب چند اثر از جمله الحدود و الموجَز فی النحو بود (منتجب الدین رازی، ص ۱۰۲ـ ۱۰۳؛ عبدالجلیل قزوینی، ص ۲۱۲؛ امین، ج ۸، ص ۴۰۸). از خاندان علویِ سیدزکی، مرتضی کبیر شرف الدین محمدبن علی ــکه مدرسه ای نیز داشت ــ در علم و پارسایی شهره بود و برادرانش تاج الدین و امیر شمس الدین ابوالفضل رضوی در سده ششم در حوزه قم فعال بودند (عبدالجلیل قزوینی، ص ۱۹۵، ۲۲۴ـ۲۲۵). زین الدین امیرة بن شرفشاه حسینی نیز از فقهایی بود که به امر قضا و تدریس اشتغال داشت و مدرسه ای نیز به نام او در قم دایر بود (منتجب الدین رازی، ص ۳۶؛ عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵، ۴۵۹؛ قس ابن حجر عسقلانی، ج ۲، ص ۲۱۸ که نامش را امیربن شرف شاه الشریف الحسنی القمی ضبط کرده است).مدرسه امیرة بن شرفشاه تنها مدرسه دایر در قم در سده ششم نبود و به تصریح عبدالجلیل قزوینی (ص ۱۹۵) در این شهر کتابخانه ها انباشته از کتب طوایف مختلف، و کرسیها و حلقه های درس دایر بود. وی از ده مدرسه آباد در قم نام برده است، از جمله: مدرسه سعد، اثیرالملک، شهید سعیدعزالدین مرتضی، ظهیرالدین عبدالعزیز، ابوالحسن کمیج، و مدرسه شمس الدین مرتضی. همچنین در بارگاه فاطمه معصومه سلام اللّه علیها نیز علوم دینی تدریس می شد و این مزار اوقافی داشت که هزینه طلاب و استادان و مدرّسان از آن تأمین می شد (همانجا).با حمله مغولان به قم و کاشان و خون ریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ (رجوع کنید به ابن اثیر، ج ۱۲، ص ۴۱۹)، حوزه قم نیز روی به زوال نهاد. آقابزرگ طهرانی از عالمانی که نسبت «قمی» داشته اند، در قرن ششم ۳۴ نفر (رجوع کنید به طبقات: الثقات، ص ۲۲۵ـ۲۲۶)، قرن هفتم ۳ نفر (همان : الحقائق، ص ۱۶۵) و در قرن نهم ۷ نفر (همان: الضیاء، ص۱۱۰) را نام برده است. این رقم ــ صرف نظر از این فرض که ممکن است همه آنها اهل و مقیم قم نباشند ــ در مقایسه با شمار عالمان حلّه در قرن ششم: ۱۶ نفر (رجوع کنید به همان: الثقات، ص ۸۵ـ۸۶)، در قرن هفتم: ۳۴ نفر (همان: الانوار، ص ۵۵ـ۵۶)، در قرن هشتم: ۳۸ نفر (همان: الحقائق، ص ۶۱ـ۶۲) و در قرن نهم: ۱۰ نفر (همان: الضیاء، ص ۵۴)، رکود حوزه علمیه قم را در این دوره ها به خوبی به تصویر می کشد.در این دوره دیگر از مدارس متعدد و پررونق قم سده ششم خبری نیست. با این همه فعالیتهای این حوزه، با افت و خیز بسیار زیاد، کمابیش تداوم یافته است. ابن طاووس (۶۴۷ـ۶۹۳؛ ص ۱۳۱) از مدرسه ای به نام رضویه در قم یاد کرده که در روزگار او باقی و دایر بوده است. احتمالا مدرسه ای که امروزه با نام مدرسه رضویه در منطقه بازار قدیم قم واقع است یادگاری از همان مدرسه است. ابن عنبه (ص ۹۲) نیز از مدرسه ای واقع در محله سورانیک واقع در بازار قم که ناصرالدین علی بطحانی از نوادگان امام حسن مجتبی علیه السلام در آن مدفون بوده، یاد کرده است. خواندمیر در دستورالوزراء (ص ۳۷۷ـ۳۸۰) در شرح حال برهان الدین عبدالحمید کرمانی (متوفی ح ۸۷۷) از وزرای شاهان گورکانی، از مدرسه ای در قم یاد کرده است که وی در آن منزل گزیده بود. مدرسی طباطبائی (ص ۳۷ـ۳۸) احتمال داده که این همان مدرسه غیاثیه بوده که در حدود ۷۳۰ به دستور خواجه غیاث الدین امیرمحمد پسر رشیدالدین فضل اللّه بنا شده بود و اکنون نیز سردر و مناره های آن باقی است

منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: الانوار الساطعة فی المائة السابعة، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ همان: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ همان: الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۹۷۵؛ همان: الضیاء اللامع فی القرن التاسع، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ش؛ ابن اثیر؛ ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش؛ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛ ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، ]قم[ ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ ابن عنبه، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، بیروت: دارمکتبة الحیاة، ]بی تا.[؛ ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲؛ ابن ندیم (تهران)؛ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ امین؛ احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، در ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳ش؛ رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، ج ۱، قم ۱۳۷۵ش؛ غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۵۵ش؛ خویی؛ شوشتری؛ لطف اللّه صافی، «بین العَلَمین: الشیخ الصدوق و الشیخ المفید»، ترجمة محمدرضا آل صادق، در المقالات و الرسالات، ش ۱۸، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳؛ حسن طارمی راد، «صدوق و مفید در بحارالانوار مجلسی»، در مقالات فارسی، ش ۵۲، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳؛ محمدجواد طبسی، قم عاصمة الحضارة الشیعیة، قم ۱۳۸۴ش؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰الف؛ همو، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰ب؛ همو، کتاب الغیبة، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۷؛ عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش؛ حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش؛ محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی؛ محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۱، قم ۱۴۱۴؛ حسین مدرسی طباطبائی، قم در قرن نهم هجری، قم ۱۳۵۰ش؛ مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران ۱۳۷۴ش؛ محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ همو، الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة والفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة من امالی الامام الشیخ المفید، عرض و روایة شریف مرتضی، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۱۳؛ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش؛ نورالدین علی منعّل قمی، تذکره مشایخ قم، چاپ مدرسی طباطبائی، قم ۱۳۵۳ش؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛ جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمة علیهم السلام، قم ۱۴۲۹؛ محمدعلی بن حسین نائینی، انوارالمشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش الف؛ همو، ریاض المحدثین فی ترجمة الرواة و العلماء القمیین من المتقدمین و المتأخرین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش ب؛ احمدبن علی نجاشی، رجال النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ یاقوت حموی.

/سید عباس رضوی/

ج) عصر صفوی تا قاجار. با آنکه حوزه قم از سده هفتم تا نهم رو به افول نهاده بود، اهمیت مذهبی قم و اصالت و قدمت حوزه علمیه آن و ریشه دار بودن علمای شیعه در این شهر مانع فروپاشی یکباره و زوال کامل این حوزه شد. حمایتهای کمابیش مداوم صفویان از علما و مذهب شیعه، که از عوامل رشد و رونق حوزه های شیعی در قزوین و اصفهان بود، می بایست شامل قم، باسابقه ترین شهر شیعی ایران، نیز شده باشد. صرف نظر از مدرسه فیضیه* که تا اواخر قرن یازدهم با نام مدرسه آستانه شناخته می شد، تقریبآ در سرتاسر دوره صفوی علمای شیعه ولو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالا تدریس کرده اند. از جمله آنان این دانشمندان در خور ذکرند : بهاءالدین عاملی* (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ص ۱۲۸)؛ مولی حاج حسین یزدی، از شاگردان بزرگ بهاءالدین عاملی، متکلم و ریاضی دان که شرحی مفصّل بر تجرید خواجه نصیر طوسی نوشت و در اواخر عمر در مدرسه معصومیه قم تدریس می کرد (افندی اصفهانی، ج ۲، ص ۱۹۵ـ۱۹۶، ۴۵۲ـ۴۵۳)؛ صدرالدین شیرازی مشهوربه ملاصدرا* (صدرالدین شیرازی، مقدمه نصر، ص پنج ـ شش)؛ فیض کاشانی* (متوفی ۱۰۹۱) که به گفته خود (ص۱۵۱) هشت سال در قم نزد صدرالدین شیرازی به تلمذ و ریاضت پرداخت؛ ملاعبدالرزاق لاهیجی* (متوفی ۱۰۷۲) شاگرد و داماد صدرالدین شیرازی و یکی از بزرگ ترین متکلمان چهار قرن اخیر، بلکه یکی از محقق ترین متکلمان دوره اسلامی، نویسنده کتابهای معروف شوارق الالهام و گوهر مراد که اصلا اهل لاهیجان بود ولی به سبب اقامت طولانی در قم به قمی مشهور شد. او در مدرسه معصومیه قم مَدْرَسی خاص داشت (نصرآبادی، ص۲۲۶؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۱، ص ۲۷۲؛ افندی اصفهانی، ج۳، ص۱۱۴)؛ مولی محمدطاهر قمی (متوفی ۱۰۹۸) از مشایخ اجازه علامه مجلسی (رجوع کنید به مجلسی، ج۱۱۰، ص۱۲۹ـ ۱۳۱). وی شیخ الاسلام قم بود و در آن شهر به اداره امور مذهبی مردم اشتغال داشت و کتابهای متعددی در کلام و حدیث و نقد تصوف نوشت (رجوع کنید به نصرآبادی، ص ۲۳۸؛ افندی اصفهانی، ج ۵، ص۱۱۱)؛ قاضی سعید قمی* (متوفی ۱۱۰۷) نویسنده شرح معروف بر التوحید ابن بابویه که آثاری چون رساله ششم از کتاب الاَرْبَعینیّات لِکشفِ انوارِ القُدسیّات خود را تحت عنوان الاَنوارُالقُدسیةُ فی تحقیقِ الهَیولی و الصُّورةِ و النَّفسِ و فوائِدَ اُخَر در محرّم ۱۰۸۵ (رجوع کنید به قاضی سعیدقمی، ص ۱۹۵) و رساله هفتم آن را تحت عنوان المَقَصدُ الاَسْنی فی تحقیقِ ماهیّة الحرکةِ و وجودِها در ۱۰۸۸ (رجوع کنید به همان، ص ۲۱۱) در قم به اتمام رساند؛ صدرالدین، فرزند مولی محمدطاهر قمی، که او نیز در علم کلام تبحر داشت و در قم در مدرسه معصومیه تدریس می کرد (جزایری، ص ۱۴۲)؛ میرزاحسن لاهیجی (متوفی ۱۱۲۱)، فرزند ملاعبدالرزاق لاهیجی، که مانند پدرش حکیم و متکلمی بزرگ بود. وی در قم زاده شد و همانجا تحصیل و تدریس و تألیف کرد و در همان شهر درگذشت (رجوع کنید به قزوینی، ص ۱۱۱؛ افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۲۰۷ـ۲۰۸؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۳، ص ۲۱۹)؛ مولی فخرالدین ماوراءالنهری که معاصر شاه عباس دوم بود. وی که از مذهب اهل سنّت به مذهب شیعه گرویده بود از ماوراءالنهر به قم آمد و در همانجا ساکن شد و نزد علمای قم درس خواند. وی آثاری نیز دارد (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۴، ص ۳۳۱ـ۳۳۲).در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهم ترین و مشهورترین آنان شیخ ابوالقاسم قمی* (متوفی ۱۲۳۱)، معروف به میرزای قمی، است. وی از شاگردان مبرِّز وحید بهبهانی بود و از جاپلق، که پدرش در آنجا ساکن شده بود، به قم مهاجرت کرد و در آنجا به تدریس و تألیف پرداخت. زنوزی، که در زمان حیات میرزای قمی کتاب خود را نوشته، از او به عنوان عالم فاضل کامل مجتهد و ماهر در علم اصول فقه یاد کرده و کتاب القوانین المحکمه او را، که تألیف آن در آخر ربیع الثانی ۱۲۰۵ در قم به پایان رسید، ستوده است (رجوع کنید به روضه ۴، قسم ۱، ص ۵۲۳). از نوشته زنوزی معلوم می شود که این کتاب در زمان حیات مؤلفش شهرت داشته و بی سبب نیست که بعدها یکی از کتب معتبر درسی در حوزه های علمیه شده است (رجوع کنید به تعلیم و تربیت*). میرزای قمی در فقه نیز کتابها و رساله های بسیار دارد از جمله غنائم الایام و جامع الشتات. وی در دوران اقامت در عتبات عراق، شاگردان متعدد مشهوری داشت از جمله ملااحمد نراقی، سیدعبداللّه شُبَّر و سیدمحمدجواد عاملی، صاحب مفتاح الکرامه (برای تفصیل رجوع کنید به میرزای قمی، ج ۱، مقدمه تبریزیان، ص ۴۸ـ۴۹). بسیاری از شاگردان قمی، این شهر را ترک کردند و به مراکز علمی فعال تر، و از همه مهم تر، نجف، رفتند. با این حال، او در دوران اقامت خود در قم موجب رونق بیشتر علمی قم گردید و حضور او به تداوم رشته تعلیم و تعلم دینی در قم انجامید.از کسانی که در حیات و نیز پس از مرگ میرزای قمی در قم به فعالیت علمی پرداخته اند از این افراد می توان نام برد : محمدتقی برغانی (متوفی ۱۲۶۳؛ رجوع کنید به برغانی*، آل) که مدتها در قم نزد میرزای قمی تحصیل کرد (رجوع کنید به امامی خوئی، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۵)؛ سیدجواد فاطمی قمی (متوفی۱۳۰۳) از فقهای دانشمند مقیم قم که در نجف نزد شیخ انصاری درس خوانده بود و در قم ریاست دینی شهر را برعهده داشت (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۳۶۳ـ۳۶۴)؛ شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی ۱۳۵۳) از مشاهیر علمای قم که با بیشتر علوم آشنایی داشت و آنها را تدریس می کرد (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۲۲ـ۲۲۳). محمدتقی بیک ارباب قمی، مؤلف تاریخ دارالایمان قم در اواخر عهد ناصرالدین شاه قاجار، از برخی علمای آن عصر قم نام برده است، از جمله حاجی ملامحمد صادق که او را از علمای نافذالحکم معرفی کرده، شیخ محمدحسن که در علم معقول و منقول سرآمد بوده، میرزاحسن، آقاسیدعبداللّه، آخوند ملاعلی و حاج آقا جلال امام جمعه و میرزاابوالقاسم شیخ الاسلام، نواده میرزای قمی (رجوع کنید به ص۳۰ـ۳۱). از علمای اواخر دوره قاجاری حاج سیدصادق قمی (متوفی۱۳۳۸)، از درس آموختگان حوزه های عتبات و حاج میرزا محمد ارباب قمی، شاگرد میرزا حبیب اللّه رشتی و آخوند خراسانی و از استادانِ شیخ عباس قمی و مؤلف چند کتاب و نیز مصحح کتابهایی چون الغیبه نعمانی (چاپ ۱۳۱۸) و اثبات الوصیّه (چاپ ۱۳۲۰) بوده اند (دانشوران قم، ص ۱۲۱ـ ۱۲۲، ص ۱۲۵ـ۱۲۶).

منابع: محمدتقی ارباب قمی، تاریخ دارالایمان قم، چاپ حسین مدرسی طباطبایی، قم ۱۳۵۳ش؛ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ؛ محمدامین امامی خوئی، مرآة الشرق: موسوعة تراجم اعلام الشیعة الامامیة فی القرنی الثالث عشر و الرابع عشر، چاپ علی صدرائی خوئی، قم ۱۳۸۵ش؛ عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹؛ دانشوران قم: نگاهی به زندگی ۲۰۴ تن از دانشمندان و بزرگان قمی یا مدفون در قم، گزیده ستارگان حرم (۱ـ ۱۵)، تلخیص علی رضا هزار، تدوین محمدتقی ادهم نژاد، قم: زائر، ۱۳۸۴ش؛ محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، رساله سه اصل، چاپ حسین نصر، تهران ۱۳۴۰ش؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، شرح صدر فیض کاشانی، چاپ شهرام پازوکی، در عرفان ایران: مجموعه مقالات (۲۹ و ۳۰)، گردآوری و تدوین مصطفی آزمایش، تهران: حقیقت، ۱۳۸۵ش؛ محمدسعیدبن محمد مفید قاضی سعید قمی، الاربعینیات لکشف انوارالقدسیات، چاپ نجفقلی حبیبی، تهران ۱۳۸۱ش؛ عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل الآمل، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷؛ مجلسی؛ حسین مدرسی طباطبائی، «مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)»، وحید، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۰)؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران: از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر، چاپ جلال الدین آشتیانی، ج ۱، تهران: انیستیتو ایران و فرانسه، ۱۳۵۱ش، ج ۳، تهران: انجمن فلسفه، ۱۳۵۵ش؛ ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، قم ۱۳۷۵ـ۱۳۷۸ش؛ محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد ۱۳۷۸ش.

/اسماعیل باغستانی/

 دوره معاصر۱. سیر تاریخی. دست کم هشت سال پیش از آنکه شیخ عبدالکریم حائری در ۱۳۰۰ش حوزه علمیه قم را تأسیس کند، انتقال مرجعیت شیعه از عراق به ایران و تأسیس حوزه علمی منسجمی در قم یا مشهد را کسانی چون شیخ اسداللّه ممقانی در ایران مطرح کرده بودند. در اواخر عصر قاجار و پیش از ورود حائری به قم و اقدامات وی برای ارتقای سطح حوزه علمیه قم، علمای ساکن قم که برخی از آنها از حیث علمی واجد مرتبه والایی بودند، کوششهایی در این جهت صورت داده بودند که به نتیجه مورد نظر نرسیده بود؛ از جمله میرزامحمدفیضِ قمی* که در ۱۳۳۳ از سامرا به قم بازگشت و از ۱۳۳۶ مدارس دارالشفا و فیضیه را که از کاربری علمی خارج شده بود بازسازی کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد. وی همچنین طلاب را رتبه بندی و برای آنها مقرری تعیین کرد. این اقدام چنان مهم تلقی شد که به مناسبت آن از سوی متولی حرم حضرت معصومه در عید غدیر ۱۳۳۶ در صحن عتیق چراغانی و جشن باشکوهی برگزار شد (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص۳۵؛ همو، ۱۳۸۱ش، ص ۱۵ـ۱۶؛ نیز رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۳۸). با وجود این اقدام مهم و به رغم حضور علمای بزرگی در این عهد در قم، از جمله شیخ ابوالقاسم قمی و میرزاجواد آقای ملکی تبریزی* (رجوع کنید به ریحان یزدی، ص۱۴۴ـ۱۴۵؛ شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۳۹)، تا زمان حضور و استقرار دائمی حائری در قم، حوزه علمیه سامان یافته و پرمایه ای در این شهر برپا نگردید.در شکل گیری حوزه معاصر قم همچنین باید از کوششهای شیخ محمدتقی بافقی* یاد کرد. به نوشته شریف رازی (۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۴ـ۱۵، ۲۱ـ۲۲)، بافقی پس از مهاجرت به قم در ۱۳۳۷ و استقرار در آن شهر، علمای ساکن در قم را، از قبیل شیخ ابوالقاسم کبیر قمی و شیخ مهدی فیلسوف و میرزامحمد ارباب*، برای تشکیل حوزه علمی سامانمند تشویق کرد ولی آنان معتقد بودند که باتوجه به وضع و روحیه مردم قم تأسیس حوزه منوط به وجود و حضور عالم صاحب نفوذی از غیرشهر قم است. سرانجام با پافشاری بافقی و پا در میانی میرزامحمد ارباب و شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی از علمای مبرِّز آن روزگار که در قم ساکن شده بود، از حاج شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد که از اراک به قم بیاید و حوزه علمیه سامانمندی در این شهر تأسیس کند. بدین گونه حائری در ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) در قم مستقر شد و بنای تأسیس حوزه علمیه جدید قم را نهاد.حائری دانشمند زبده و معروفی بود که سالها در سامرا و نجف نزد استادان مشهوری چون سیدمحمد فشارکی اصفهانی، میرزامحمدحسن شیرازی، آخوند ملامحمدکاظم خراسانی و سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی مدارج عالی فقه و اصول را گذرانده و سالها نیز در کربلا تدریس کرده بود و از ۱۳۳۲ یا اوایل ۱۳۳۳ در اراک مستقر شده و ضمن تدریس، امور حوزه علمیه آن شهر را به طور مستقل مدیریت کرده بود. در واقع همین سابقه علمی و مدیریتی او بود که موجب دعوت او به قم گردید و در تأسیس و اداره حوزه علمیه نوپای قم نیز به کار او آمد. با استقرار حائری در قم بسیاری از شاگردان او که در اراک به سر می بردند، از جمله اشخاص برجسته ای چون سیدمحمدتقی خوانساری، سیداحمد خوانساری، سیدروح اللّه خمینی (امام خمینی)، سیدمحمدرضا گلپایگانی و شیخ محمدعلی اراکی به قم آمدند (رجوع کنید به حائری یزدی*، عبدالکریم). حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم که در اوج باروری علمی نیز بود، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد، به طوری که شمار طلاب حوزه قم پیش از سخت گیریهای پهلوی اول در ۱۳۱۳ش به هفتصد تن (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۳۷) و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رسیده بود (رجوع کنید به امین، ج ۸، ص ۴۲)، این عدد را تا هزار هم ذکر کرده اند (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۱ش، ص ۱۶). تشکیل حوزه علمیه در قم و حسن شهرت و مدیریت حائری موجب استقبال بسیاری از علما و انتقال آنان به قم گردید، از جمله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی* که از ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۹ در قم مستقر شد و به تعلیم و تدریس پرداخت (صدرالدین شیرازی، مقدمه آشتیانی، ص صدوسی ونه؛ رفیعی قزوینی، مقدمه رضانژاد، ص بیست ویک؛ استادی، ص ۱۴۳)، شیخ محمدرضا مسجدشاهی (رجوع کنید به نجفی اصفهانی*) از علمای اصفهان که از ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ در قم اقامت گزید و میرزامحمدعلی شاه آبادی* که در ۱۳۴۷ به قم وارد شد و تا ۱۳۵۴ در آنجا ماند (استادی، همانجا). حضور استادان و مدرّسان مهاجر و مجاور فراوان در قم در عهد حائری نشان از نشاط علمی حوزه علمیه قم در این عصر دارد (برای اسامی تعداد قابل توجهی از آنان رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۲۱۶ـ۲۳۴). عوامل سیاسی و اجتماعی دیگری هم در آغاز تأسیس حوزه علمیه قم بر رونق آن افزود، که از آن میان می توان به رفتن احمدشاه قاجار به قم اشاره کرد. وی یک بار در ۲۱ ربیع الاول ۱۳۴۲ (۸ عقرب ۱۳۰۲) برای عرض تبریک تأسیس حوزه علمیه قم به آنجا رفت (مکی، ج ۲، ص ۴۳۲) و بار دوم در هنگام آمدن علمای نجف به قم (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۸۵). ورود عالمان بزرگ و مشهوری چون سیدابوالحسن اصفهانی* و میرزا محمدحسین نائینی* از نجف به قم و استقبال باشکوه حائری از آنان و واگذاری محل تدریس خویش به آنان نیز در این مقطع زمانی سبب تقویت این حوزه گردید (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۴). ورود رضاخان سردار سپه به قم در هنگام نخست وزیری و طرح قضیه جمهوری در ۶ فروردین ۱۳۰۳، و ملاقات و گفتگو با علما و از جمله حائری و صرف نظر کردن از آن نیز مایه بهره برداری متقابل حوزه علمیه قم و دولت گردید (رجوع کنید به حائری یزدی، ص ۱۱۸). از دیگر عوامل تقویت حوزه علمیه قم مهاجرت علمای اصفهان به قیادت حاج آقا نوراللّه اصفهانی* (متوفی ۱۳۴۶) به قم در اعتراض به نظام سربازگیری اجباری با هدف مخالفت با پهلوی اول بود که تحرکی سیاسی را در حوزه علمیه قم موجب شد (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۲۸؛ نجفی، ص ۲۳۷ـ ۳۰۰).حائری در مدت اقامت خویش در قم مهم ترین درس خارج حوزه علمیه را ارائه می کرد به طوری که استادان دیگر حوزه هم در آن شرکت می کردند. محل تدریس او مدرسه فیضیه و سپس تکیه عشقعلی بود (ریحان یزدی، ص ۶۱ـ۶۲). حائری در زمینه برنامه ریزی آموزشی و تدبیر امر معیشت طلاب نیز تلاش جدّی به عمل آورد، از جمله کوشید در روشهای آموزش حوزوی تحول ایجاد کند، ابواب علم فقه را تخصصی نماید و دامنه معلومات طلاب را توسعه بخشد (رجوع کنید به اراکی، ص ۸۲ـ۸۳؛ کریمی جهرمی، ص ۴۷؛ سیدکباری، ص ۳۸۴). حائری در این زمینه ها شخصآ به امور طلاب و مدارس رسیدگی کرد و برای تشویق آنان به درس و بحث جایزه تعیین نمود. او با هدف تأمین فضای آموزشی حوزه به بازسازی و گسترش مدارس عمده ای، مثل مدرسه فیضیه و مدرسه دارالشفا و امثال آنها، اقدام کرد (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۵۶، ۶۲ـ۷۶؛ حائری یزدی*، عبدالکریم). وی، همچنین برای حفظ و ارتقای حوزه نوپای قم کوشید آن را در حدّ امکان از تنشهای سیاسی برکنار دارد و به همین سبب هم بود که مثلا در ماجرای تعرض پهلوی اول به شیخ محمدتقی بافقی در قم، واکنش آشکاری نشان نداد (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۳۵ـ۳۶، ۴۶؛ مکی، ج ۴، ص ۲۸۷). در مواردی هم حائری با هوشیاری تمام در همین جهت کوشید از طرح و نقشه های دولت برای محدود کردن حوزویان، به نفع حوزه بهره برداری کند. مثلا هنگامی که رژیم پهلوی با اجبار به برگزاری امتحانات علمی در حوزه قصد داشت برای حوزویان محدودیت ایجاد کند و در ضمن از میان روحانیان که قشر باسواد جامعه بودند افرادی را برای مشاغل مختلف دولتی برگزیند، حائری خواستار آن شد که امتحانات در قم برگزار شود و خود او بر آن نظارت نماید (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۴۶؛ بصیرت منش، ص ۲۵۲). در اسناد بازمانده از سال ۱۳۱۱ش، نام ۳۶۷ تن از طلاب که امتحان داده اند و نیز نام ۱۱۹ تن که از ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۴ در امتحان مدرّسی شرکت کرده اند و نام ۲۷ تن که در ۴ فروردین ۱۳۰۵ داوطلب مدرّسی بوده اند دیده می شود (رجوع کنید به امینی، ص ۳۰۹ـ۳۲۳، ۳۲۵ـ۳۳۱). با این حال در ماجرای کشف حجاب* و اتحاد لباس، حائری با تمام احتیاطی که در برخورد با دولت و سیاست داشت، با جدیت و حساسیت بیشتری مداخله کرد. از جمله وی طی تلگرافی در ۱۱ تیر ۱۳۱۴ کشف حجاب را برخلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری اعلام کرد (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۵۱؛ امینی، ص ۳۴۷، سند ش ۱۴؛ بصیرت منش، ص ۲۵۸). موضوع کشف حجاب و مسائلی چون ممنوعیت مجالس عزاداری برای حائری چنان تحمل ناپذیر بود که گفته شده است وی پس از روی دادن آنها رنجور شد و چندان نشاط نداشت (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۶۵؛ غروی تبریز، ص ۴۳؛ برای نحوه و میزان دخالت حائری در امور سیاسی رجوع کنید به حائری یزدی*، عبدالکریم).در فاصله وفات حائری تا مهاجرت بروجردی به قم، ریاست اداره حوزه علمیه قم برعهده سه تن از استادان بزرگ این حوزه قرار گرفت: سیدمحمد حجت کوه کمری*، سیدمحمدتقی خوانساری* و سیدصدرالدین صدر*. گفتنی است که پس از فوت حائری، باتوجه به شرایط دشواری که رژیم پهلوی برای حوزه و روحانیان به وجود آورده بود، خاصه اتفاقاتی که در حوزه علمیه مشهد رخ داده بود (رجوع کنید به بخش ۱۰ همین مقاله)، بیم آن می رفت که حوزه علمیه قم نیز تعطیل شود؛ در این شرایط بود که این سه تن تصمیم گرفتند با تشریک مساعی حوزه علمیه قم را از این خطر نجات بخشند (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص۹۰). این سه تن از معتمدین درجه اول حائری بودند که وی در زمان حیاتش برخی از امور علمی و حوزوی خود را به آنان واگذار کرده بود و در بین آنها، به نظر می رسد حائری به حجت کوه کمری نظر خاص داشت. حجت عالم شناخته شده ای بود که در نجف محضر درس دانشمندانی چون سیدمحمدکاظم یزدی، میرزامحمدحسین نائینی و آقا ضیاء عراقی را درک کرده بود و از بدوِ ورود به قم به گفتن درس پرمایه ای اشتغال داشت که در خورِ ذهن افراد بااستعداد بود. حجت ضمن ارائه درسی پرمایه، و رسیدگی به امور معیشتی حوزویان به پیروی از روش و منش حائری که پرهیز از تنشهای سیاسی و درگیری با دولت بود توانست حوزه علمیه را که فشار دولت بر آن بیش از زمان حائری بود، حفظ نماید. حجت نیز همچون حائری برای تقویت حوزه علمیه قم در زمینه توسعه فضای آموزشی آن تلاش کرد؛ یادگار مهم او در این باب مدرسه حجتیه است (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۸۸ـ۹۰، ۹۹ـ۱۰۱، ۱۱۴، ۱۸۵ـ۱۹۰؛ نیز رجوع کنید به حجت کوه کمری*، سیدمحمد). در این زمینه سیدمحمدتقی خوانساری کمک بسیاری به حجت کرد. خوانساری در اراک نزد حائری درس خوانده و نیز در نجف نزد علمایی چون سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی و میرزای نائینی و آقاضیاء عراقی شاگردی کرده بود و از زمان ورود به قم تا پس از مرگ حائری مراحل سطوح و خارج را تدریس می کرد (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۱۴۳، ۱۴۵، ۱۵۲). سیدصدرالدین صدر هم در این دوره در جهت حفظ و ارتقای حوزه علمیه قم کمک زیادی به حجت کرد و با اینکه خود مرجع تقلید بود از هیچ نوع همکاری فروگذار نکرد و حتی به امتحانات طلاب شخصاً رسیدگی و برای تشویق آنان امتحانات هفتگی به صورت مسابقه برگزار می کرد و با دادن جایزه آنان را تشویق می نمود. وی تحصیل کرده عتبات نزد دانشمندانی چون آخوند خراسانی و آقا ضیاءعراقی بود (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۰۰ـ۲۰۱، ۲۰۳، ۲۰۵). در این دوره کسانی چون فیض قمی نیز به این سه مرجع کمک می کردند. فعالیت امام خمینی هم در این دوره به عنوان یکی از استادان مبرِّز حوزه چشمگیر بود، خاصه درس اخلاق او تأثیری زیادی بر طلاب داشت (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۴۵؛ سبحانی، ص ۱۳). با تمام کوششی که سه مرجع مذکور در حفظ و اداره حوزه علمیه قم در این مقطع زمانی مبذول داشتند، از طرفی به دلیل فشار حکومت وقت و از سوی دیگر به سبب عدم تمرکز در زعامت و مرجعیت حوزه، وضع عمومی حوزه علمیه قم در این برهه نابسامان بود (رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۳۴ـ۳۵؛ کرجی، ص ۴۱)؛ حتی شمار طلاب حوزه علمیه قم از حدود هزار به حدود چهارصد نفر کاهش یافت (رجوع کنید به امام خمینی، ج ۲، ص ۴۰۷، ج ۱۱، ص ۴۵۴؛ پورهادی، ص ۶۶).در اوایل دهه بیست شمسی، شماری از بزرگان و استادان حوزه علمیه قم که از عدم مدیریت متمرکز این حوزه نگران بودند و از سویی از مقام علمی و نفوذ اجتماعی و دینی آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی، آگاهی داشتند (درباره وی رجوع کنید به بروجردی*، حاج آقاحسین) از او خواستند که از بروجرد به قم بیاید، امام خمینی و حاج آقاروح اللّه کمالوند* از علمای خرّم آباد در این زمینه کوشش بیشتری مبذول داشتند. آیت اللّه بروجردی با پذیرش این درخواست، در محرّم ۱۳۶۴/ آذر ۱۳۲۳ش در قم ساکن شد (بدلا، ص ۹۳ـ ۹۴؛ شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۲). در تحکیم جایگاه و مرجعیت بروجردی در هنگام اقامت در قم نیز نقش امام خمینی چشمگیر بود (رجوع کنید به امام خمینی، ج ۱، ص ۲۴؛ فلسفی، ص ۱۷۵). با ورود بروجردی به حوزه علمیه قم، بر رونق آن افزوده شد و شور و نشاط علمی آن دوچندان و بنیه علمی آن تقویت گردید. اقدامات بروجردی در طول دوره زعامت، حاکی از اهتمام ایشان به حفظ و تقویت این حوزه است. بروجردی با استقرار در قم تدریس پرمایه ای را آغاز کرد (رجوع کنید به ادامه مقاله). شمار حاضران درس وی را پانصد تا ششصد تن برآورد کرده اند (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۱ش، ص ۷۶). مدیریت نیرومند و متمرکز بروجردی موجب شد که شمار طلاب این حوزه که در سالهای اولیه حضور وی در قم در ۱۳۲۶ش، بالغ بر دوهزار تن بود (رجوع کنید به همان، ص ۳۱) در دهه چهل شمسی به ۸۷۰۰ تن (رجوع کنید به جغرافیای تاریخی شهرستان قم، ص ۲۱۸) برسد. در آغاز حضور بروجردی در قم در ۱۳۲۶ش درسهای خارج فقه و اصول منحصر به چند تن، از جمله خود بروجردی، حجت، فیض، خوانساری و صدر بود (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۱ش، ص ۳۸)، ولی در پایان زندگی وی، بر شمار استادان خارج فقه و اصول حوزه قم که بین ۲۰ تا ۲۵۰ شاگرد داشتند افزوده شده بود و به ویژه تعدادی از شاگردان برجسته حائری، چون شیخ محمدعلی اراکی، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدمحمد داماد، امام خمینی، سیدکاظم شریعتمداری و سیدشهاب الدین مرعشی نجفی حوزه درسی خارج داشتند (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج۲، ص۱۷۲ـ۱۷۶).بروجردی به عنوان عالی ترین مقام علمی دینی ایران در عهد خود و نیز به عنوان مرجع تقلید علی الاطلاق و رئیس حوزه علمیه قم، برای پیشبرد امور دینی و حوزوی کسانی را رابط خود با حکومت قرار داده بود و پیامها یا اعتراضات و تذکرات خود را از طریق آنان به شاه یا مقامات دیگر ابلاغ می کرد (برای نمونه هایی از این ارتباطات رجوع کنید به حائری یزدی، ص ۴۷، ۵۶ـ۵۷؛ فلسفی، ص ۱۸۷، ۱۸۹). از دیگر اقدامات سیاسی و اجتماعی بروجردی به این موارد می توان اشاره کرد : پیشنهاد گنجاندن تعلیمات دینی در ضمن دروس مدارس و موافقت دولت با آن (رجوع کنید به فلسفی، ص ۱۸۹؛ مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۹)، پیشنهاد توقف قطارها در ایستگاه برای اقامه نماز مسافران (مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۲، سند ش ۲۹)، مقابله با نفوذ بهائیت در مراکز دولتی (رجوع کنید به فلسفی، ص۱۹۰ـ۱۹۱، ۴۶۹؛ سلطانی طباطبائی، ص۴۸ـ۴۹)، حمایت از مردم فلسطین و صدور اعلامیه در این باب در ۱۳۲۷ش (سال تأسیس رژیم اسرائیل؛ رجوع کنید به مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۵۷، سند ش ۳۶ـ۳۸)، مسئله اصلاحات ارضی* (سلطانی طباطبائی، ص۵۰؛ بدلا، ص ۱۰۱).بروجردی در بُعد بین المللی نیز فعالیتهایی را در حوزه علمیه قم سامان داد، از جمله سیدمحمدتقی طالقانی آل احمد را در ۱۳۳۱ش برای سرپرستی شیعیان مدینه و پس از درگذشت او سیداحمد لواسانی و سپس شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی را اعزام کرد، سیدزین العابدین کاشانی را به کویت، سیدمحمدحسن ناشرالاسلام شوشتری را به زنگبار، شریعت زاده اصفهانی را به پاکستان، مهدی حائری یزدی* را به امریکا و صدربلاغی را به عنوان نماینده سیار خود به اروپا فرستاد (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۱۴؛ فلسفی، ص ۲۰۳؛ بدلا، ص ۱۰۳ـ ۱۰۴؛ حسینیان، ص ۳۸۶). از دیگر اقدامات بین المللی بروجردی جلب حمایت و تأیید شیخ محمدتقی قمی* برای تأسیس دارالتقریب در مصر بود. بر اثر مساعی قمی بود که شیخ محمود شلتوت، شیخ دانشگاه الازهر در ۱۳۳۷ش مذهب جعفری را در کنار دیگر مذاهب فقهی اهل سنّت به رسمیت پذیرفت (فلسفی، ص ۱۷۹ـ ۱۸۰؛ حسینیان، ص۳۹۰ـ۳۹۱).بروجردی برای حفظ و ارتقای حوزه علمیه قم، ضمن اظهار استغنای عملی از دولت و سفارش طلاب به حفظ آرامش و بهانه ندادن به دست دولت، دست به اقدامات مهمی در این زمینه زد؛ از جمله از حیث علمی شیوه جدید خود را در تحقیق و تدریس مباحث فقه ارائه کرد که در قم سابقه نداشت و نسلی از شاگردان بااستعداد در این زمینه تربیت کرد که استادان و مراجع آینده حوزه شدند (رجوع کنید به ادامه مقاله)، برای احیا و چاپ کتابهای عمده حدیثی و فقهی و رجالی شیعه تلاش زیاد مبذول داشت، به ادامه تحصیل طلاب و تشویق افراد بااستعداد به شیوه های مختلف توجه نشان داد، طلاب را به مبانی مسائل و مباحث فقه و رجال و بیان مآخذ هرکدام و اینکه هر مسئله ای از چه وقت و چرا وارد حوزه اسلامی شده است متوجه کرد (رجوع کنید به اشتهاردی، ص ۱۸۶، ۱۹۱). بروجردی در زمینه توسعه فضای آموزشی حوزه از قبیل ساخت و احیای مدارس و به طور خاص تأسیس مسجد اعظم و کتابخانه آن اقدامات درخور توجهی کرد (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۵۲ـ۳۵۳). به این ترتیب، مهاجرت مؤثر و تحول آفرین بروجردی، حوزه قم را به مرتبه ای از اعتبار رساند که عملا هم ارز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی حوزه نجف، شد و نه فقط طالبان علم از شهرهای مختلف ایران راهی قم می شدند، بلکه به تدریج افرادی از مناطق شیعه نشین دنیا قم را برای تحصیل برمی گزیدند (رجوع کنید به بروجردی*، حاج آقاحسین).پس از وفات بروجردی حوزه علمیه قم وارد مرحله جدیدی از حیات خود شد. مقطع زمانی ۱۳۴۰ش تا ۱۳۵۷ش سیاسی ترین دوره فعالیت و حیات حوزه علمیه قم محسوب می شود. با رحلت بروجردی بار دیگر وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن برعهده چهار تن استاد برجسته و مطرح قرار گرفت: امام خمینی، سیدمحمدرضا گلپایگانی*، سیدکاظم شریعتمداری* و سیدشهاب الدین مرعشی نجفی. پس از تبعید امام خمینی به ترکیه و سپس انتقال ایشان به نجف، اداره این حوزه برعهده آن سه تن دیگر افتاد (وکیلی قمی، ص ۲۱، ۳۸). در این مقطع که بحث مرجعیت بار دیگر مطرح شده بود، روزنامه ها گزارشهایی در باب استادان خارج حوزه و تعداد شاگردان آنان منتشر کردند. براساس گزارش روزنامه کیهان به تاریخ ۱۲ فروردین ۱۳۴۰، چند روز بعد از درگذشت بروجردی، درس خارج امام خمینی پرشکوه ترین درس بود که بیش از چهارصد تن در آن شرکت می کردند (رجوع کنید به روحانی، ۱۳۷۶ش، ج ۲، سند ش ۳۷). در این برهه، علمای طراز اول از حیث سیاسی به سه گروه عمده تقسیم می شدند: گروهی که از دخالت در سیاست پرهیز داشتند و آیت اللّه سیداحمد خوانساری (از شاگردان نامبردار حائری، که در تهران ساکن شد و مرجعیت یافت) نمونه بارز این طرز فکر و عمل بود. گروه دوم روحانیان میانه رو بودند که در عین مخالفت با رژیم پهلوی از مبارزه تند با آن پرهیز می کردند و عالمانی چون گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی این خط مشی را داشتند. گروه سوم که عبارت بودند از امام خمینی و طرفدارانش از شاگردان بروجردی و نیز سیدمحمد محقق داماد، که به جدّ وارد صحنه سیاست شدند (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۲۳۸ـ۲۴۱).نقطه شروع درگیری حوزه علمیه قم با دولت پس از فوت بروجردی، وقتی بود که پهلوی دوم به جای دادن پیام تسلیت به علمای قم، به آیت اللّه سیدمحسن حکیم* در نجف پیام تسلیت فرستاد و این امر در بین علمای داخل ایران این گونه تلقی شد که هدف وی بیرون بردن مرجعیت شیعه از ایران است (رجوع کنید به تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج۱، سند ش ۱۵/۲؛ جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص۲۳۶). اقدامات بعدی رژیم پهلوی در این مقطع، موقعیت سیاسی حوزه علمیه قم را برجسته تر کرد و ابراز موضع صریح امام خمینی و یاران و همراهانش و نیز سایر علما، موقعیت مرجعیت امام خمینی را استوارتر کرد. امام خمینی، استاد برجسته ای بود که درس خارج معتبری داشت (رجوع کنید به ادامه مقاله) و شاگردان فراوانی در فلسفه و اصول و فقه تربیت کرده بود. اقدامات و اظهارات سیاسی او تأثیرات اساسی بر حوزه قم داشت.تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی در ۱۶ مهر ۱۳۴۱ در کابینه اسداللّه عَلَم که در آن قید اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف و برگزاری مراسم تحلیف، علاوه بر قرآن با هر کتاب آسمانی دیگر ممکن دانسته شده بود، به شدت عواطف دینی مردم را برانگیخت و اعتراضات و مخالفتهای شدید مراجع و علما را در پی داشت (رجوع کنید به پانزده خرداد*، قیام). پس از دو ماه مبارزه، دولت به طور رسمی در تلگرامی در شب ۷ آذر ۱۳۴۱ به آیت اللّه گلپایگانی، اعلام کرد که آن تصویب نامه اجرا نخواهد شد (رجوع کنید به اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، ص ۴۴). در همین سال در مخالفت با همه پرسی برای لوایح شش گانه نیز حوزه قم عکس العمل شدیدی نشان داد. مراجع قم در یک تصمیم جمعی مقرر کردند اعلامیه ای در تحریم همه پرسی بدهند، گلپایگانی به افشاگری بر ضد رژیم پرداخت (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۵۷) و امام خمینی همه پرسی را برخلاف قوانین ایران دانست (روحانی، ۱۳۵۸ش، ج ۱، ص۲۳۰). وقتی هم که در چهارم بهمن این سال قرار شد شاه به قم برود، فرمانداری قم در نشستی با علما در سوم بهمن جهت رفع کدورت خواستار دیدار آنان با شاه شد که امام خمینی با این امر مخالفت کرد و دیگران نیز نظر وی را پذیرفتند و تصمیم گرفته شد علما و طلاب آن روز را در خانه بمانند (هاشمی رفسنجانی، ۱۳۷۶ش، ج ۱، ص ۱۳۳). در نتیجه، شاه در چهارم بهمن ۱۳۴۱ بدون استقبال جدّی وارد قم شد و رسمآ برضد روحانیت سخن گفت (همانجا؛ روحانی، ۱۳۵۸ش، ج ۱، ص ۲۶۵). به دنبال آن امام خمینی اطلاعیه تندی بر ضد رژیم صادر کرد (رجوع کنید به دوانی، ۱۳۶۰ش، ج ۳، ص ۲۱۲) و پس از چندی در آستانه عید نوروز و به سبب مطابقت ایام عید با شهادت امام صادق علیه السلام طی اطلاعیه ای اعلام کرد که مسلمانان امسال عید ندارند (رجوع کنید به امام خمینی، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۷؛ روحانی، ۱۳۵۸ش، ج ۱، ص۳۱۵).در دوم فروردین ۱۳۴۲ برابر با ۲۵ شوال، روز شهادت امام صادق علیه السلام، نیروهای نظامی به مجلس عزاداری آن حضرت که از زمان حائری در مدرسه فیضیه برگزار می شد و گلپایگانی بعد از حائری این آیین را ادامه داد، حمله کردند و دهها تن از طلاب و مردم را مورد ضرب و شتم قرار دادند و شماری هم کشته شدند. این عمل رژیم، واکنش شدید علما و مراجع را به دنبال داشت و حتی علمای نجف نیز مثل سیدابوالقاسم خویی و سیدعبداللّه شیرازی و سیدمحسن حکیم اطلاعیه دادند و این اقدام رژیم را محکوم کردند. حکیم حتی در واکنش به این عمل رژیم از علمای ایران خواست که دسته جمعی به عتبات مهاجرت کنند تا در این باب تصمیم گیری شود (رجوع کنید به اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، ص ۸۰ـ۸۱، ۸۴؛ نیز رجوع کنید به رجبی، سند ش ۵۱). همچنین رژیم برای ارعاب طلاب دستورِ به سربازی بردن آنان را صادر کرد و دستور داد طلابی را که کارت تحصیلی ندارند دستگیر کنند (رجوع کنید به تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج ۱، سند ش ۱۵/۳).در محرّم ۱۳۴۲ رویارویی حوزه علمیه با رژیم شدت یافت و امام خمینی در سخنرانی روز عاشورای خود در فیضیه به موضوعاتی پرداخت که ساواک خواستار مطرح نشدن آن در منابر شده بود و در مخالفت با شاه و اسرائیل سخن گفت و همین امر سرانجام موجب دستگیری وی در شب ۱۵ خرداد برابر با ۱۲ محرّم گردید. در اثر تلاش مراجع و علمای قم و دیگر شهرها، امام خمینی در ۱۵ فروردین ۱۳۴۳ آزاد شد و به قم بازگشت و تدریس خود را از سر گرفت و در منزل خود مسائل مستحدثه را مورد بحث قرار داد. اما پس از سخنرانی بر ضد کاپیتولاسیون در چهارم آبان این سال (رجوع کنید به امام خمینی، ج ۱، ص ۴۱۵؛ دوانی، ۱۳۶۰ش، ج ۴، ص ۳۲۴) در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ دستگیر و به ترکیه تبعید شد (روحانی، ۱۳۵۸ش، ج ۱، ص۷۴۴؛ برای تفصیل مبارزات روحانیت و خصوصاً امام خمینی در واقعه پانزده خرداد رجوع کنید به امام خمینی*؛ پانزده خرداد*، قیام).مبارزه روحانیان حوزه علمیه قم با رژیم را پس از تبعید امام خمینی، دیگر مراجع و خصوصاً یاران و شاگردان وی ادامه دادند و این مبارزه به جز جنبه سیاسی، ابعاد علمی و فرهنگی گسترده ای پیدا کرد. در این زمینه به ایجاد مدارس و مؤسسات و انتشار مجلاتی با این رویکرد می توان اشاره کرد (رجوع کنید به ادامه مقاله). چنان که گفته شد پس از تبعید امام خمینی زعامت حوزه قم به عهده مراجع سه گانه ــ گلپایگانی، شریعتمداری و نجفی مرعشی ــ افتاد. این مراجع و استادان و طلاب در موارد مقتضی در برابر حوادث روز موضع گیری می کردند. از زمره وقایع این دوره به این موارد می توان اشاره کرد: تأکید دوازده تن از مدرّسان قم، پس از درگذشت آیت اللّه حکیم در ۱۳۴۹ش، بر مرجعیت امام خمینی (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۱، ص۲۷۰؛ شیرخانی و زارع، ص ۳۷ـ۳۸)؛ تبعید ۲۵ تن از روحانیان و مدرّسان قم به مدت سه سال از سوی رژیم (رجوع کنید به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۲۶۸ـ ۲۶۹)؛ هجوم کماندوهای رژیم در خرداد ۱۳۵۴ به مراسم بزرگداشت شهدای ۱۳۴۲ در مدرسه فیضیه که به دستگیری و زندانی شدن و تبعید عده ای از آنان انجامید (رجوع کنید به مدنی، ج ۲، ص ۲۲۲ـ۲۲۳)؛ مخالفت حوزه با تغییر تقویم هجری شمسی به تقویم جعلی شاهنشاهی (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص۲۳۲ـ ۲۳۴).انتشار خبر درگذشت سیدمصطفی خمینی* در شب اول آبان ۱۳۵۶ در نجف، و برگزاری مجالس یادبود در قم و تهران برای وی موجب شد نام امام خمینی دوباره در ایران مطرح شود (یزدی، ص ۳۵۴). از جمله رخدادهایی که عکس العمل شدید مراجع و علمای قم را موجب شد انتشار مقاله ای توهین آمیز به امام خمینی در ۱۷ دی ۱۳۵۶ در روزنامه اطلاعات بود که مایه اعتراض حوزه و سخنرانی برخی علما و مدرّسان برجسته بر ضد رژیم شد و منجر به هجوم مأموران در ۱۹ دی و دستگیری و شهادت برخی از طلاب گردید. جمعی از مدرّسان نیز تبعید شدند (رجوع کنید به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۴۶۴ـ ۴۹۸). بدین گونه فعالیت حوزه علمیه قم به عنوان شاخص ترین قشر روحانی تا پیروزی انقلاب ادامه یافت.گفتنی است که حوزه علمیه، هم به جهت نقشی که در انقلاب اسلامی داشت و هم به سبب کارها و اقداماتی که پس از انقلاب در زمینه های مختلف از آن انتظار می رفت گسترش یافت، خاصه بدین سبب که شماری از مسئولیتهای تعریف شده در قانون اساسی و مشاغل سیاسی و فرهنگی جامعه، تنها از عهده درس خواندگان حوزه برمی آید. به علاوه، در این سالها، جایگاه حوزه علمیه قم چنان قوت و اهمیت یافته است که نه تنها از داخل ایران بلکه از بسیاری از دیگر کشورها افرادی برای تحصیل علوم دینی به قم می آیند؛ به طوری که اینک آمار تحصیلکردگان مرکز جهانی علوم اسلامی (جامعة المصطفی العالمیة) بیست هزار تن از ۱۰۳ کشور است (مرکز جهانی علوم اسلامی، ص ۲۸، ۹۶)

.۲. تشکیلات اداری و نظام آموزشی. در زمان حائری و بروجردی یکی از منابع عمده مالی حوزه علمیه قم وجوه شرعی بود. پهلوی اول با هدف محدود کردن روحانیت، مجموع اوقاف مدارس را که یکی از منابع دیگر حوزه ها بود در اختیار دولت قرار داد و بدین گونه بسیاری از مدارس را هم متصرف شد. این امر چنان اهمیتی داشت که سیدابوالقاسم کاشانی* پس از شهریور ۱۳۲۰ در اولین اطلاعیه خود به آن اشاره کرد (رجوع کنید به صالح، ص۲۱۴ـ ۲۱۶). محسن امین (ج ۸، ص ۴۲) که در ۱۳۱۳ش/ ۱۳۵۳ به قم سفر کرده بود، در گزارشی که از اوضاع حوزه قم ارائه کرده، شمار طلاب آن را نهصد تن دانسته و یادآور شده که ریاست علمی دینی در تمام ایران از آنِ حائری است و از دورترین نقاط برای او وجوهات می فرستند و او آنها را در اختیار وکلای معتمد مالی خود قرار می دهد تا بین طلاب تقسیم کنند.به نوشته سید ریحان اللّه یزدی (ص ۴۹) هزینه زندگی طلاب از چند طریق حاصل می شد: درآمد شخصی، کمکهای بازرگانان و اعیان شهرها، کمک خرج از طرف حائری و جمعی از طلاب بودند که همه مخارجشان را حائری تأمین می کرد (ریحان یزدی، ص ۴۹). مخارج حوزه علمیه قم در زمان ریاست حائری جمعاً ده هزار تومان بود که پس از وی به دو هزار و هفتاد تومان تنزل پیدا کرد (غروی تبریزی، ص ۴۷). حائری به هریک از طلاب مجرد ماهیانه سی ریال و به هریک از طلاب متأهل حداکثر ماهیانه ۱۵۰ ریال می پرداخت و به هر محصل مجرد هفت من و نیم نان و به هر یک از افراد خانواده محصلان متأهل پنج من نان می داد. به علاوه برای هزینه سوخت در زمستان و نیز گاه در زمان بیماری یا برای مسافرت یا ازدواج، به طلاب کمک اضافی می نمود (وکیلی قمی، ص ۱۷). شهریه در دوره حجت و خوانساری پانزده ریال با پنج من نان بود که مقدار نان برای متأهلان افزایش داده می شد. این مستمری تا هجده سال پس از وفات حائری به طلاب داده می شد (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص۹۰). حائری دادن حجره و شهریه به طلاب تازه وارد را منوط به گذشت شش ماه از زمان ورود به حوزه و تحقیق درباره آنها کرده بود (رجوع کنید به غروی تبریزی، ص ۳۹).در زمان بروجردی به طلاب پس از آنکه مشغول درس شرح لمعه می شدند شهریه پرداخت می شد ولی به افراد خوش استعداد زودتر شهریه می دادند (هاشمی رفسنجانی، ۱۳۶۴ش، ص ۳۶). میزان شهریه در زمان وی بدین قرار بود: محصل مجرد دوره سطح که به خواندن شرح لمعه و قوانین اشتغال داشت ۱۵۰ ریال، محصل متأهل دوره سطح که به خواندن شرح لمعه و قوانین اشتغال داشت سیصد ریال، محصل مجرد دوره سطح که به خواندن رسائل و مکاسب اشتغال داشت دویست ریال، محصل متأهل دوره سطح که به خواندن رسائل و مکاسب اشتغال داشت چهارصد ریال، محصل مجرد دوره خارج سیصد ریال، محصل متأهل دوره خارج ششصد ریال. این مبالغ در چند سال اول پس از درگذشت بروجردی مقدار قابل توجهی افزایش یافت و در اواخر دهه چهل افزایش زیادی پیدا کرد، بدین قرار : محصل مجرد دوره سطح که به خواندن شرح لمعه و قوانین اشتغال داشت چهارصد ریال، محصل متأهل دوره سطح که به خواندن شرح لمعه و قوانین اشتغال داشت ششصد ریال، محصل مجرد دوره سطح که به خواندن رسائل و مکاسب اشتغال داشت ششصد ریال، محصل متأهل دوره سطح که به خواندن رسائل و مکاسب اشتغال داشت هزار ریال، محصل مجرد دوره خارج ۶۵۰ ریال و محصل متأهل دوره خارج ۱۳۰۰ ریال (رجوع کنید به وکیلی قمی، ص ۱۱۱ـ۱۱۲). تمایز قائل شدن بین طلاب مجرد و متأهل و نیز تفاوت رتبه درسی رسمی است که اکنون نیز در حوزه های علمیه و از جمله حوزه علمیه قم برقرار است.شیوه مصرف شهریه در بین طلاب ساکن در حجرات مدارس گاه چنین بود که مجموعه دریافتیهای خود را مثلا در کیسه ای می ریختند و هرکس به مقدار نیاز خود از آن برداشت می کرد (رجوع کنید به طبسی، ص ۵۶ـ۶۰)، گاهی هم هر هفته یک نفر مسئول خرید می شد و فهرست هزینه ها را می نوشت و در پایان سهم هرکس را مشخص می کرد. در دهه چهل رسم بر این بود که هریک از مراجع که از رؤسای حوزه علمیه بودند یک دفتر شهریه یا مُقسِّم داشتند، در دفتر شهریه اسامی طلابی که باید به آنان شهریه داده شود، غالباً به تفکیک شهر زادگاه یا شهرتشان ثبت شده بود. مُقسِّم در هر ماه در روزی که باید شهریه پرداخت می شد به مدارس محل اقامت طلاب می رفت و در همان مدرسه از روی دفتر شهریه، مقرری ماهیانه را به آنان می پرداخت. پرداخت شهریه معمولا چند روز طول می کشید و به هر مدرسه روز خاصی تعلق گرفته بود. به مقسّم شهریه معمولا چند تن کمک می کردند و این افراد روحانی و از افراد مورد اعتماد مراجع بودند (وکیلی قمی، ص ۴۲). در زمان حائری سیدهدایت اللّه عقدایی و سپس شیخ علی محمد قمی و شیخ محمد صدوقی یزدی جزو مُقسمان شهریه بودند (ریحان یزدی، ص ۵۳، پانویس ۱). در زمان بروجردی حاج محمدحسین احسن مسئول دفتر وی بود (هاشمی رفسنجانی، ۱۳۶۴ش، ص ۳۷).در زمینه تحول تشکیلات اداری حوزه هم در زمان بروجردی ترتیبی برقرار شد که براساس آن نامه های وارده و صادره طی شماره ای خاص در دفتر ثبت و ضبط شود. همچنین مقرر شد وکالتنامه هایی که به افراد داده می شود با مشخصات شخص وکیل و مورد وکالت ثبت گردد و این امر در نوع خود در این عصر کار نویی محسوب می شد (وکیلی قمی، ص۲۰ـ۲۱). در هر عصر مسئولیت حوزه برعهده یک یا چند تن از مراجع بوده و مسئولان مدارس نیز از سوی آنان انتخاب می شدند. از زمانی هم که نظام سربازی به وجود آمد و مقرر شد که جوانان به سربازی بروند، در حوزه علمیه افرادی برای سامان دادن به این امر انتخاب شدند. مثلا در زمان حائری، میرزاعبدالحسین بروجردی معروف به صاحب الداری که هم مقسّم بود و هم مدیریت مدارس فیضیه و دارالشفا و کتابخانه فیضیه را از سوی وی برعهده داشت، مسئول پیگیری امور مشمولین شد (رجوع کنید به دانشوران قم، ص۱۵۷). در رجب ۱۳۷۷ شیخ مجتبی عراقی از طرف بروجردی تولیت مدرسه فیضیه و کتابخانه آن و مدرسه خان و هم امور مشمولین را برعهده گرفت (عراقی، ص ۴۱). پس از تشکیل شورای مدیریت حوزه در ۱۳۶۶ش، اداره مدارس و مسائل مشمولین به عهده این شورا قرار گرفت که در فیضیه مستقر است.پس از انقلاب اسلامی، امور اداری حوزه سامان بهتری یافت. اعضای اولین شورای مدیریت حوزه در ۸ اسفند ۱۳۵۹ به فرمان امام خمینی و با هماهنگی دیگر مراجع انتخاب شدند و شروع به کار کردند (رجوع کنید به امام خمینی، ج ۱۴، ص۶۰). امور این تشکیلات از طریق شورای اجرایی دبیرخانه ای دنبال می شد که دارای هفت بخش بود: بخش علمی (مرکز تحقیقات علمی، تنظیم برنامه های درسی، اصلاح کتابهای درسی، امتحانات، دروس مربوط به بانوان طلبه و برنامه های مربوط به طلاب خارجی)، بخش اخلاق و تزکیه (دروس اخلاق، نظارت و مراقبت ویژه و رسیدگی به تخلفات)، بخش مدیریت داخلی (پرونده های تحصیلی، گزینش طلاب و جذب نیرو، نظارت بر وضع طلاب خارجی، شناسایی و جذب نیرو، مشمولین نظام وظیفه و مدیران مدارس)، بخش تبلیغات و مبلغین (تربیت مبلّغ، تأمین نیازمندیهای تبلیغی مناطق مختلف و انتشارات)، و سرانجام بخش آمار و اطلاعات، بخش تدارکات و بخش حوزه های شهرستان (رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۸۴). در ۱۳۷۰ به پیشنهاد آیت اللّه خامنه ای و موافقت دیگر مراجع قم، شورای عالی حوزه علمیه قم تشکیل شد (فیروزی، ص ۵). این شورا، برنامه ریزی و تصمیمات اصلی در باب مسائل حوزه علمیه قم را برعهده گرفت و کارهای اجرایی به مدیریت واگذار گردید و تعیین مدیر حوزه برعهد این شورا قرار گرفت (رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۲۴۴ـ۲۴۹). این تحول در بخش مدارس علمیه خواهران نیز رخ داد و وظایف مدیریت این مدارس در نامه امام خمینی به هیئت مؤسس جامعة الزهراء در ۲۹ شهریور ۱۳۶۳ مشخص شد.اکنون بیشتر مدارس قم و دیگر شهرستانها براساس برنامه های شورای مدیریت حوزه، مستقر در قم عمل می کنند و تنها مدیریتهای حوزه های مشهد و اصفهان استقلال دارند. اینک در مجموع بیش از ۲۷۰ مدرسه در سراسر کشور تحت نظارت شورای مدیریت حوزه علمیه قم است (رجوع کنید به همان، ص۹۹). شورای سرپرستی طلاب غیرایرانی هم در ۲۹ شهریور ۱۳۵۸ش به مرکز جهانی علوم اسلامی تغییر نام یافت و آغاز به کار کرد و در ۱۳۷۲ش به فرمان آیت اللّه خامنه ای به صورت متمرکز کار خود را ادامه داد که تاکنون فارغ التحصیلان زیادی داشته است (رجوع کنید به مرکز جهانی علوم اسلامی، ص ۲۹ـ۳۰). این مرکز نیز بر پایه برخی تجربه ها و ضرورتها به «جامعة المصطفی العالمیة» تغییر نام داده است (رجوع کنید به جامعة المصطفی العالمیة، ص ۱۱).اصلاح و بازسازی نظام آموزشی حوزه از زمره موضوعات مهمی است که از دیرباز، خاصه از زمان تأسیس نظام آموزشی جدید در ایران، مورد توجه اولیای حوزه های علمیه بوده است. مثلا در زمان آیت اللّه بروجردی تشکلی تحت عنوان «هیئت حاکمه» در حوزه علمیه قم به وجود آمد که شخصیتهایی چون امام خمینی، شیخ مرتضی حائری، سیداحمد زنجانی، سیدباقر سلطانی طباطبائی و جمعی دیگر عضو آن بودند و در پنجشنبه ۱۳ ذیحجه ۱۳۶۸/ ۱۴ مهر ۱۳۲۸ تشکیل جلسه دادند و پیشنهادهایی مطرح کردند که در آن مقطع مقبول زعیم حوزه قرار نگرفت و متوقف ماند (رجوع کنید به سلطانی طباطبائی، ص ۴۳ـ۴۵). آنچه پذیرفته شد و به مرحله عمل درآمد، برگزاری امتحانات برای طلاب بود، اما پس از مخالفت برخی مراجع نجف با امر امتحان، آیت اللّه بروجردی آن را نیز لغو نمود (اشتهاردی، ص۱۹۰).پس از بروجردی مسائل امتحانات در حوزه قم دوباره مطرح و به تدریج به طور جدّی معمول گردید. درواقع، امتحان ازآن رو ضرورت یافت که مایه کسب اطمینان از گذراندن دروس مرحله قبلی و گذار به مرحله بعدی بود (وکیلی قمی، ص ۷۹). برحسب دستور آیت اللّه گلپایگانی در این زمینه شروطی وضع شد که براساس آنها، شرط شرکت در امتحانات مراحل عالی تحصیلی، قبولی در امتحانات مراحل قبلی دانسته شد (برای تفصیل این شروط رجوع کنید به همان، ص ۸۰). به این ترتیب، مورد توجه قراردادن امتحانات به امر مهم تری منجر شد که عبارت بود از رتبه بندی دروس و طلاب و نیز رتبه بندی شهریه براساس آن؛ امری که هم اکنون نیز در حوزه ها معمول است. این رتبه ها اینک به قرار ذیل است: رتبه اول: ادبیات عرب و شرح لمعه؛ رتبه دوم: اصول فقه، قوانین، مکاسب محرمه و رسائل؛ رتبه سوم: مکاسب (بیع و خیارات) و کفایه. در طرح آیت اللّه گلپایگانی امتحانات هریک از این رتبه ها در سه مرحله برگزار می شد و همین اساس ایجاد دَه پایه درسی، با تفاوتهایی، در نظام آموزشی حوزه شده است (برای آگاهی از مواد درسی پایه های یک تا شش رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۳۰۴ـ۳۰۹). در این نظام، طلاب با گذراندن پایه دهم، علاوه بر درسهای جنبی مورد لزوم، کتابهای مکاسب و کفایه را به اتمام رسانده امتحان می دهند. برای شرکت کنندگان در دروس خارج نیز، که پس از پایه دهم صورت می گیرد، نظامنامه هایی تدوین شده است.براساس گزارشی در سال ۱۳۸۱ش، تعداد کل درسهای پایه هفتم تا دهم و هم برخی از درسهای خارج به ۳۹۲ مورد رسیده که در مواردی یک استاد چندین درس را تدریس می کند (رجوع کنید به همان، ص۲۵۴ـ۲۸۷). تعداد درسهای سطح عالی حوزه علمیه قم (پایه های هفتم تا دهم)، در سال تحصیلی ۸۷ـ۸۸ براساس فهرست دروس ضمیمه هفته نامه افق حوزه مجموعاً ۵۸۷ درس بوده است.از آنجا که شماری از طلاب و مدرّسان حوزه به اشتغال و تدریس در مراکز اداری غیرحوزوی می پردازند، بنابر ضرورت، مدارک تحصیلی حوزوی با مدارک تحصیلی آموزش و پرورش و آموزش عالی به قرار ذیل در چهار سطح معادل سازی شده است: سطح اول اتمام شرح لمعه معادل با دیپلم، سطح دوم (اتمام رسائل و بخشی از مکاسب و تدوین پایان نامه) معادل با کارشناسی، سطح سوم (اتمام کفایه و مکاسب) معادل با کارشناسی ارشد، سطح چهارم (گذراندن چهار سال درس خارج فقه و اصول به همراه دادن چهار امتحان و نگارش رساله تحقیقی) معادل با دکتری. به کسانی هم که امتحانات رشته های تخصصی مثل تبلیغ و اصول فقه و کلام و امثال آنها را با موفقیت بگذرانند و پایان نامه ای در آن زمینه بنویسند به حسب رتبه، مدرک سطح سوم یا سطح چهارم اعطا می شود.از دهه اخیر به این سو، مدیریت حوزه قم با اخذ امتحان از درس آموختگان این حوزه در زمینه فقه و اصول و کلام، کسانی را که در این آزمون موفق می شوند به شهر زادگاه خود اعزام می کند تا در آنجا به تدریس علوم حوزوی بپردازند و در صورت امکان به رونق یا ایجاد حوزه های محلی کمک کنند. در واقع فایده و هدف این طرح تمرکززدایی جمعیتی طلاب و علما از قم و پراکنش متناسب و به اندازه آنان در مناطق مختلف ایران است. در حوزه علمیه قم، مباحث عالی فقه و اصول و نیز فلسفه و عرفان به سبکهای متفاوت و ویژه ای عرضه شده است. در این میان، دو سبک حائری و بروجردی که پیش از آن در حوزه های علمیه ایران مرسوم نبوده درخور توجه است. حائری که از شاگردان میرزا محمدحسن شیرازی بود در تدریس خود از شیوه وی که مبتنی بر شاگردمحوری بود پیروی می کرد. در این شیوه استاد یک مسئله را با ادلّه مؤیّد و مخالف آن مطرح می کرد و شاگردان اجازه داشتند درباره آن به اظهارنظر بپردازند. این شیوه به مکتب سامرا معروف شده است (برای تفصیل رجوع کنید به حائری یزدی*، عبدالکریم).در زمان ریاست و مرجعیت بروجردی سبک دیگری در تدریس خارج فقه و هم در علم رجال عرضه شد که تأثیر زیادی بر حوزه علمیه قم و حتی نجف گذاشت و این تأثیر تاکنون استمرار داشته است. روش فقهی وی از یک سو مبتنی بر آگاهی از فتاوی فقهای اولیه مذاهب اسلامی و علمای اهل سنّت بود، چرا که بسیاری از مطالبی که ائمه شیعه علیهم السلام مطرح می کرده اند، به اقتضای وضع تاریخی عمدتاً ناظر بر فتاوی و نظریات فقهی اهل سنّت بوده است، و از سوی دیگر بروجردی به سیر تاریخی هر مسئله توجه نشان می داد؛ به علاوه از طرح مباحث کم ثمر و صرفاً ذهنی پرهیز می نمود. در علم رجال و اِسناد هم او صاحب روش جدیدی بود که براساس آن مسائلی از قبیل فاصله زمانی راویان یک سلسله، تعداد روایات هر راوی، جایگاه حدیثی او، میزان وثاقت و استادان و شاگردانش که کاشف از مرسل یا مسند بودن حدیث بود مورد بررسی قرار می گیرد (برای تفصیل رجوع کنید به بروجردی*،حاج آقاحسین).در کنار دو سبک حائری و بروجردی باید از سبک فقهی امام خمینی یاد کرد که به گونه ای آمیزه ای از آن دو بود به علاوه ویژگیهای دیگر. وی که شاگرد حائری بود و در درس بروجردی هم شرکت کرده بود درواقع ابعاد مثبت مکتب سامرا را گرفته و برخی از ابعاد آن را رها ساخته بود. در شیوه وی، موضوع مورد بحث و ابعاد مختلف آن به طور کامل مطرح می شد، آرای دانشمندان دیگر درباره آن موضوع طرح و احیانآ نقد می شد، و سعی می شد مسائل اصولی از مسائل فلسفی به طور واضح متمایز گردد (رجوع کنید به مرتضوی لنگرودی، ص ۵۳ـ۵۷).حوزه علمیه قم در دروس عالی دیگر غیر از فقه و اصول، مثل کلام و فلسفه و تفسیر هم در دهه های سی تا پنجاه شمسی، که در دیگر حوزه ها کمتر مورد توجه بود، شهرت یافت. مدرس عالی دو رشته فلسفه و تفسیر علامه سیدمحمدحسین طباطبائی بود. درواقع، تا پیش از فعالیت علامه طباطبائی در قم، درس فلسفه در این شهر مهجور بود، چنان که امام خمینی هم مجبور به ترک درس فلسفه شده بود (جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۲۳۳ـ۲۳۴). درس فلسفه طباطبائی که در آن استادان مبرِّزی پرورده شدند درواقع به احیای علوم عقلی در حوزه و در نتیجه آماده شدن طالبان علم برای بررسی پرسشهای کلامی و فلسفی جدید انجامید. اقدام طباطبائی در حدود ۱۳۳۰ش، در تربیت شماری از فضلای حوزه برای نقد فلسفه های مادیگرایانه منشأ تحولات جدّی در حوزه علمیه قم شد، به گونه ای که این حوزه پیشگام اینگونه مباحثات گردید و حتی حوزه نجف از آن بهره مند شد (رجوع کنید به محمدحسین طباطبائی، اصول فلسفه و روش رئالیسم و محمدباقر صدر، فلسفتنا). به علاوه، با این اقدام طباطبائی، زمینه برای ورود مباحث جدید فلسفه غرب به حوزه قم فراهم آمد (رجوع کنید به وکیلی قمی، ص ۶۷ـ۶۸؛ جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۲۳۴). تألیف کتابهای بدایة الحکمة و نهایة الحکمة توسط طباطبائی را هم باید در زمره اصلاحات نظام درسی حوزوی تفسیر کرد. نقش طباطبائی در حوزه علمیه قم، خاصه در پرورش متفکر اسلامی، را با نقش بروجردی در زمینه فقه مقایسه کرده اند (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۲۲۷). جلسات تفسیری طباطبائی و سبک ویژه وی در تفسیر قرآن را که به پرورش چندین مفسر و نیز احیای مباحث قرآنی در حوزه قم انجامید باید از ویژگیهای شاخص حوزه علمیه محسوب کرد.در کنار درسهای فقه، اصول، کلام و فلسفه و تفسیر قرآن، تدریس اخلاق، رجال و برخی دیگر از علوم کاربردی مانند ریاضیات و نجوم نیز با دامنه ای محدودتر در حوزه قم معمول بوده است (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۲، ص ۱۷۸ـ ۱۸۸). از نوآوریهای دیگری که در واپسین سالهای حیات آیت اللّه بروجردی صورت گرفت، آشناسازی طلاب بااستعداد و فاضل با زبان انگلیسی و دانشهای جدید بود. مبتکر این طرح، یکی از شاگردان بروجردی، به نام شیخ علی اصغر کرباسچیان، معروف به علامه بود که پس از تأسیس دبیرستانی به نام علوی در تهران با هماهنگی آیت اللّه بروجردی، در ۱۳۳۵ش، در چند تعطیل تابستانی، تعدادی از طلاب را برای فراگیری علوم کاربردی و اقتصاد و زبان انگلیسی نزد دبیران معروف آن مدرسه به تهران دعوت کرد (در این باره رجوع کنید به روایت استاد، ص ۱۸۱، ۲۱۳ـ۲۱۶، ۲۳۹ـ ۲۴۱، ۲۶۹ـ۲۷۰)

.۳. مدارس. در قم در کنار مدارس کهن مثل فیضیه که از قدیم مورد استفاده طلاب بوده اند، از زمان تأسیس این حوزه تاکنون، به اقتضای ضرورتهای مختلف مدارسی ساخته و در اختیار طلاب قرار داده شده است. براساس گزارش سال ۱۳۱۳ش، مدارس قم و تعداد طلاب آنها بدین قرار بوده است: فیضیه دارای ۹۱ حجره و ۲۰۰ محصل، دارالشفا دارای ۲۸ حجره و ۴۲ محصل، رضویه دارای ۲۴ حجره و ۴۳ محصل، حاجی ملاصادق دارای ۲۵ حجره و ۴۵ محصل، ناصریه دارای ۲۳ حجره و ۲۲ محصل، مهدی قلی خان دارای ۱۴ حجره و ۲۰ محصل، حاج سیدصادق دارای ۱۰ حجره و ۱۸ محصل (رجوع کنید به همایون، سال۱، ش۳، آذر۱۳۱۳، ص۸). حجت کوه کمری در زمان ریاست خود عمارت نایب السلطنه را خرید و مدرسه ای برجای آن ساخت و ابتدا ۲۶ حجره در آن تعبیه کرد که به مدرسه حجتیه معروف شد (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۳۱). در زمان بروجردی و پس از نهضت امام خمینی، بنا به ضرورتِ اصلاحاتِ حوزه بر شمار مدارس حوزه علمیه قم، خاصه مدارسی با الگوهای خاص، افزوده شد به طوری که مدارس قم در اوایل دهه پنجاه شمسی بالغ بر پانزده باب شد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۴۱ـ۶۲). در این میان مدرسه های زیرنظر آیت اللّه گلپایگانی و مدرسه حقانی نقش اساسی در اصلاح برنامه های حوزه داشتند.گلپایگانی در ۱۳۴۱ش در این زمینه پیشگام شد و تشکیلاتی را با ۱۵۰ طالب علم سامان داد که می باید بر طبق برنامه ای خاص درس بخوانند و در امتحانات منظم شرکت کنند. این طرح، در آغاز متضمن برنامه درسی یازده ساله ای تا پایان سطح برای طلاب بود که شش سال آن از ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۶ش برگزار شد ولی از ۱۳۴۶ش تغییری در آن رخ داد؛ به این صورت که قرار شد کل طرح واجد چهار دوره باشد که طی چهار سال برگزار خواهد شد و در خاتمه این چهار سال که دوره مقدماتی به پایان می رسد محصلان آن برای تحصیل در دوره سطح در درسهای عمومی حوزه شرکت کنند و درسهای بعدی را در ردیف دیگر طلاب ادامه دهند (رجوع کنید به وکیلی قمی، ص ۸۶ـ۸۸). برنامه اجرایی این تشکیلات دربردارنده دوازده بند بود (رجوع کنید به همان، ص ۸۹ـ۹۰) که به عنوان اولین برنامه های سامان دهی حوزه علمیه تا حدودی از دقت و جامعیت نسبی برخوردار بود و در آن بیش از هر چیز بر نظم و انضباط و امتحانات منظم تأکید شده و واجد مواد جدید درسی بود که در حوزه تا آن زمان سابقه نداشت. مدرسه تأثیرگذار حقانی (به نام بنیان گذار آن علی حقانی) یا منتظریه هم در دهه چهل شمسی تأسیس شد. این مدرسه که به لحاظ برنامه ریزی و نظم و انضباط و مدیریت قوی از شهرت بالا برخوردار بود با حمایت فکری استادان زیادی و با هدایت و همکاری کسانی چون طباطبائی و مشکینی به تربیت نسلی از طلاب جوان پرداخت و از این جهت در دهه های چهل و پنجاه به بهترین مدرسه با بالاترین سطح برنامه ریزی درسی در حوزه علمیه قم تبدیل شد (جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۳۲۸؛ برای فهرست دروس و استادان مدرسه رجوع کنید به شعبان زاده، ص۱۲۰ـ۱۲۲). طلاب این مدرسه با مراقبت و تحت شرایط خاصی گزینش می شدند و به آنان ماهیانه کمک هزینه ویژه ای هم پرداخت می شد که مبلغ آن مثلا در سال تحصیلی ۱۳۴۷ـ ۱۳۴۸ش، دویست ریال و مقداری برنج و روغن بود (رجوع کنید به وکیلی قمی، ص ۹۱ـ۹۲؛ درباره این مدرسه رجوع کنید به حقّانی*، مدرسه)

.۴. مؤسسات وابسته به حوزه علمیه قم. در دهه چهل شمسی و خاصه پس از نهضت پانزده خرداد، بنابر ضرورتهایی که مراجع و استادان عالی رتبه حوزه احساس می کردند، برای رفع برخی نقایص دست به تأسیس مؤسساتی ایجاد شد. از جمله مهم ترین این مؤسسات، دارالتبلیغ اسلامی بود که آیت اللّه شریعتمداری، یکی از مراجع برجسته و مطرح پس از بروجردی، تأسیس کرد. هدف اصلی این مؤسسه تربیت مبلّغان بر طبق برنامه ای منظم و دقیق برای مقابله با تبلیغات ضد دینی و ضد تشیع بود (رجوع کنید به وکیلی قمی، ص ۴۸ـ۴۹). این مؤسسه در مهر ۱۳۴۴ تأسیس شد و برنامه درسی آن مشتمل بود بر اصول عقاید، بررسی مذاهب و ادیان دیگر، تفسیر و حفظ قرآن، فقه و اصول (در حد کلیات و به طور استدلالی)، علم حدیث و حفظ متون حدیثی، تاریخ اسلام، شناسایی کشورهای اسلامی، ادبیات فارسی و عربی، معلومات عمومی، درس اخلاق و بالاخره فن خطابه به صورت علمی و عملی (همان، ص۵۰ـ۵۳؛ برای فهرستی از دروس و استادان این مؤسسه رجوع کنید به همان، ص ۵۴ـ۵۵). اگرچه در این برهه زمانی اهداف و عملکرد بنیان گذار این مؤسسه مورد نقدِ شماری از اصحاب حوزه قم قرار داشت (برای تفصیل دیدگاههای مخالف و موافق این مؤسسه رجوع کنید به دوانی، ۱۳۸۲ش، ص ۴۵۸ـ ۴۵۹؛ جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۳۰۷ـ۳۱۹)، با این حال از وجوه مثبت آن در طی قریب بیست سال فعالیت مستمر این بود که توانست طلاب جوان را با مسائل و مباحث جدید در علوم انسانی و دینی آشنا کند و علاوه بر استادان و مدرّسان حوزه قم، چند تن از روحانیان مبرّز را از تهران و لبنان برای تدریس به قم دعوت کند. به علاوه، دارالتبلیغ توانست از استادان غیرروحانی که از تهران به قم می آمدند نیز بهره گیرد. دارالتبلیغ برای نخستین بار مرکزی برای جذب و تربیت طلاب خارجی و آموزش و سامان دهی آنان تأسیس کرد. همچنین برای نخستین بار مرکزی برای آموزش زنانِ طلبه ایجاد نمود (همان، ص ۳۱۶ـ۳۱۷).مؤسسه مهم دیگر وابسته به حوزه علمیه قم در این مقطع، مؤسسه در راه حق و اصول دین بود که در ۱۳۴۳ تأسیس شد و کسانی چون سیدهادی خسروشاهی، سیدمحسن خرازی، سیدجمال الدین دین پرور و رضا استادی اداره آن را به عهده داشتند. این مرکز صرفآ به امور فرهنگی می پرداخت و در زمینه اصول اعتقادات، فروع مذهب و مسائل مختلف اجتماعی و اقتصادی، نشریات رایگانی منتشر می ساخت (همان، ص ۳۲۱ـ۳۲۲؛ نیز رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۱۶۹ـ۱۷۱). پس از انقلاب اسلامی هم عواملی چون رفع نیازهای پیشین و ضرورتهای شرایط پس از انقلاب موجب شد مؤسساتی وابسته به حوزه علمیه قم ایجاد شوند. مهم ترین این مؤسسات که در قالب سازمانهای آموزشی و پژوهشی فعالیتهای گسترده ای انجام می دهند بدین قرارند: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه السلام، مجمع فقه اهل بیت، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، دانشگاه مفید، مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، و جامعة الزهراء (ویژه بانوان؛ برای آگاهی از تاریخچه تأسیس و اهداف و فعالیتهای این مؤسسات رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۱۷۱ـ۲۱۲). دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم هم از جمله مهم ترین، فعال ترین و بزرگ ترین مؤسسات تبلیغی، آموزشی و تحقیقی وابسته به حوزه علمیه قم است که در نوسازی و اصلاح آن پس از انقلاب نقش اساسی داشته است

.۵. کتابخانه. در حوزه علمیه قم از بدو تأسیس توجه ویژه ای به امر کتابخانه شده است و رؤسا و مراجع وقت همچون حائری، بروجردی، گلپایگانی، مرعشی نجفی و اخلاف آنان در دوره های بعد در جهت تهیه کتابخانه های مجهز و کارآمد برای استفاده طلاب و استادان تلاش کرده اند. حائری در ۲۰ آبان ۱۳۰۹ کتابخانه مدرسه فیضیه را تأسیس کرد؛ بروجردی در ۱۳۳۹ش کتابخانه مسجد اعظم قم را بنیاد نهاد؛ کتابخانه آستانه حضرت معصومه در ۱۳۳۲ش بنا شد؛ کتابخانه مدرسه حجتیه را حجت تأسیس کرد؛ مرعشی نجفی در ۱۳۵۴ش کتابخانه بسیار معتبری ایجاد کرد که اینک بالغ بر ۰۰۰، ۳۲ نسخه خطی دارد و از معتبرترین کتابخانه های دنیاست؛ کتابخانه گلپایگانی در ۱۳۷۱ش با بیش از ۲۴۰۰ نسخه خطی و ۲۳۳۴۰ نسخه چاپی تأسیس شد (برای تفصیل رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۲۰۴ـ۲۱۵؛ کرجی، ص ۶۴ـ۶۹). پس از انقلاب اسلامی نیز چندین کتابخانه مهم در قم تأسیس شده که مهم ترین آنها کتابخانه های تخصصی قرآن، حدیث، فقه، کلام، تاریخ و مجمع الذخائرالاسلامی وابسته به مؤسسه آل البیت علیهم السلام و نیز کتابخانه دارالحدیث است

.۶. نشر. حوزه علمیه قم از زمان تأسیس تاکنون، در همه سطوح علمی از سطح مرجعیت تا سطح طلاب جوانِ مشغول به سطوح متوسط و عالی، به امر نشر کتاب و مجله توجه ویژه نشان داده است. در میان مراجع حوزه علمیه قم، بروجردی اهمیت ویژه ای به امر نشرِ آثار اسلامی می داد و در این زمینه خود او بانی نشر بسیاری از کتابهای فقهی و حدیثی و رجال شیعه گردید (برای تفصیل رجوع کنید به بروجردی*، حاج آقا حسین). در دهه های چهل وپنجاه نیز این روند ادامه یافت و مراجعی چون گلپایگانی و مرعشی نجفی و شریعتمداری و پاره ای از روحانیان دیگر در زمینه چاپ و نشر آثار کهن و جدید اسلامی تلاش کردند. مرعشی نجفی در زمینه نشر آثار مخطوط قدما به فعالیت پرداخت (شریف رازی، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۲، ص ۵۲)، گلپایگانی انتشارات دارالقرآن الکریم را تأسیس کرد که در آغاز تنها به امر چاپ قرآن اهتمام داشت و سپس در دیگر زمینه های دینی و مذهبی به انتشار کتاب پرداخت (رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۱۶۳ـ۱۶۴). دارالتبلیغ اسلامی هم که زیرنظر شریعتمداری اداره می شد به نشر کتابهای مهم و معتبر توجه نشان داد و در این زمینه پرکار بود (جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۳۷۱). پس از انقلاب نیز چندین مؤسسه انتشاراتی مهم به وجود آمده اند که به حوزه علمیه قم وابسته اند و در زمینه نشر آثار قدیم و جدید اسلامی و شیعی فعال اند. از جمله: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم که از سال ۱۳۶۱ش، چاپ و نشر کتاب را آغاز کرده و تاکنون صدها اثر منتشر کرده است (رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۱۶۴)؛ دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین (رجوع کنید به همان، ص ۱۶۵)؛ مرکز الرسالة، مرکز الابحاث العقائدیة، مرکز المصطفی للدراسات و مرکز احیاء التراث الاسلامی وابسته به موسسه آل البیت (همان، ص ۱۶۶). مؤسسه فرهنگی دارالحدیث هم خاصه در زمینه نشر انتقادی آثار حدیثی شیعه و تدوین وتحقیقاتِ نو فعالیت گسترده ای دارد. پاره ای از این مؤسسات انتشاراتی آثار اسلامی را به زبانهای مختلف ترجمه و در کشورهای مختلف توزیع می کنند.در دو دهه اخیر نشر الکترونیک نیز در حوزه علمیه مورد توجه قرار گرفته و حوزه در این قلمرو جزو پیشگامان است. از جمله مرکز کامپیوتری علوم اسلامی که در زمینه حدیث، قرآن و تفاسیر، فقه و اصول، فلسفه، عرفان، ادبیات فارسی وعربی، تاریخ و جغرافیا با گرایش شیعی، نرم افزارهای گوناگونی تولید کرده است. مرکز معجم فقهی وابسته به مدرسه آیت اللّه گلپایگانی هم در زمینه آثار اسلامی با تولید نرم افزار المعجم الفقهی که آثار فقهی اهل سنّت را نیز دربردارد و معجم عقائدی و احکام و سپس تلفیق و تبدیل آنها به نسخه الکترونیک کتابخانه اهل بیت، نقش مهمی در گسترش این نوع فراورده ها در بین طلاب و علما و درنتیجه ارتقای سطح مطالعات و تحقیقات اسلامی داشته است (برای تفصیل رجوع کنید به کرجی، ص ۶۹ـ۷۰). بسیاری از دروس علمای قم نیز اینک به روش نشر الکترونیک در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.حوزه علمیه در طی دهه های گذشته در زمینه تولید و نشر مجلات تحقیقاتی و عمومی نیز فعالیت گسترده ای داشته است. اولین مجله معتبر حوزه علمیه قم که توسط روحانیان تأسیس و اداره شد مجله مکتب اسلام است که در زمان حیات آیت اللّه بروجردی در ۱۳۳۷ش ایجاد شد و اولین شماره آن در بهمن ماه آن سال نشر یافت؛ و نشر آن با افت و خیزهایی، تاکنون همچنان ادامه یافته است. معروف ترین اشخاصی که در تأسیس و ادامه کار این مجله نقش داشته اند ناصر مکارم شیرازی و جعفر سبحانی (هر دو از مراجع تقلید کنونی) بوده اند (برای تفصیل رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۶ش، ص ۳۴۱ـ۳۴۵؛ نیز رجوع کنید به مکتب اسلام*، مجله)، مجله معتبر دیگری که به صورت سالنامه و فصلنامه در حوزه علمیه قم مجال ظهور پیدا کرد مجله مکتب تشیع بود که به توسط علی اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدجوادباهنر* و همکارانشان تأسیس و نخستین شماره آن در اردیبهشت ۱۳۳۸ در ده هزار نسخه منتشر شد. در این نشریه شمار درخور توجهی از علمای نامدار و فضلای جوان حوزه مقاله می نوشتند و به مباحث روز، خاصه مباحث اجتماعی از منظراسلامی، توجه ویژه نشان می دادند (برای تفصیل رجوع کنید به همان، ص۳۴۵ـ۳۴۷). از دیگر مجلات حوزه علمیه قم در پیش از انقلاب اسلامی می توان به سالنامه مکتب جعفری (از ۱۳۴۰ش تا۱۳۵۷ش)، نشریه مسجد اعظم که از سوی کتابخانه مسجد اعظم قم منتشر می شد (از ۱۳۴۵ تا ۱۲ شماره به طور ماهیانه)، نشریات بعثت و نیز انتقام که حال و هوای سیاسی را منعکس می ساختند و مجله عربی الهادی که از سوی دارالتبلیغ اسلامی منتشر می شد، اشاره کرد (برای تفصیل رجوع کنید به همان، ص۳۴۸ـ۳۵۳).پس از انقلاب اسلامی، به اقتضای ضرورتها و مقتضیات دینی، سیاسی و فرهنگی، در تعداد و نیز محتوای نشریات حوزوی، خاصه حوزه علمیه قم تحولات درخور توجهی به وجود آمد، از جمله اینکه در قلمروهای تخصصی دینی و مذهبی، مثل علوم قرآنی، فقه، کلام، فلسفه و تاریخ اسلام، برای اولین بار مجلات معتبری نشر یافت و در این زمینه از تجربیات و دانش دانشگاهیان هم استفاده شد. از زمره این مجلات باید به آئینه پژوهش، بینّات، پژوهشهای قرآنی، پیام حوزه، حوزه، علوم حدیث، کلام اسلامی، معرفت و هفت آسمان اشاره کرد (برای تفصیل رجوع کنید به شیرخانی و زارع، ص ۱۵۷ـ۱۶۱؛ نیز رجوع کنید به جراید*، بخش :۲ ایران، قسمت ب).

منابع: محمدعلی اراکی، «مصاحبه با استاد بزرگوار آیت اللّه العظمی اراکی»، در آیینه داران حقیقت : مصاحبه های مجله حوزه با عالمان و دانشوران حوزوی، تهیه و تدوین، مجله حوزه، ج ۱، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش؛ رضا استادی، «کتابها و آثار علمی امام خمینی»، کیهان اندیشه، ش ۲۹ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۹)؛ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۱، تهران : مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش؛ علی پناه اشتهاردی، «مصاحبه با آیة اللّه شیخ علی پناه اشتهاردی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)؛ امام خمینی، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خیمنی (س) (بیانات، پیام ها، مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها)، تهران ۱۳۷۸ش؛ امین؛ داوود امینی، چالش های روحانیت با رضا شاه: بررسی علل چالشهای سنت گرایی با نوگرایی عصر رضاشاه، تهران ۱۳۸۲ش؛ حسین بدلا، «مصاحبه با حجة الاسلام والمسلمین سیدحسین بدلا»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر۱۳۷۰)؛ حمید بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه: نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سالهای ۱۳۰۵ـ ۱۳۲۰ش، ]تهران[ ۱۳۷۶ش؛ یداللّه پورهادی، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین پورهادی، تدوین عبدالرضا احمدی و معصومه حسینی، تهران ۱۳۸۲ش؛ تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، مؤلف: جواد منصوری، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ـ۱۳۷۸ش؛ جامعة المصطفی العالمیة، جامعة المصطفی العالمیة در یک نگاه ]لوح فشرده[، قم ۱۳۸۷ش؛ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، زیر نظر محسن صالح، تحقیق علیرضا جوادزاده، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵ش؛ رسول جعفریان، برگ هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۸۱ش؛ همو، جریان ها و سازمان های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، قم ۱۳۸۶ش؛ جغرافیای تاریخی شهرستان قم، از مؤلفی ناشناخته، به کوشش ابوالفضل عرب زاده، قم: زائر، ۱۳۸۳ش؛ مهدی حائری یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۱ش؛ روح اللّه حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران: ۱۳۲۰ـ ۱۳۴۰، تهران ۱۳۸۱ش؛ دانشوران قم: نگاهی به زندگی ۲۰۴ تن از دانشمندان وبزرگان قمی یا مدفون در قم، گزیده ستارگان حرم (۱ـ ۱۵)، تلخیص علی رضا هزار، تدوین محمدتقی ادهم نژاد، قم: زائر، ۱۳۸۴ش؛ علی دوانی، نقد عمر: زندگانی و خاطرات علی دوانی، تهران ۱۳۸۲ش؛ همو، نهضت روحانیون ایران، تهران ]۱۳۶۰ش[؛ محمدحسن رجبی، زندگینامه سیاسی امام خمینی، تهران ۱۳۷۷ش؛ ابوالحسن رفیعی قزوینی، مجموعه رسائل ومقالات فلسفی حکیم متألّه علامه سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، تصحیح غلامحسین رضانژاد (نوشین)، تهران ۱۳۸۶ش؛ روایت استاد: استاد علامه کرباسچیان از نگاه دیگران، تهران: مرکز تدوین و نشر آثار علامه کرباسچیان، ۱۳۸۶ش؛ حمید روحانی، بررسی وتحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج۱، ]تهران[ ۱۳۵۸ش؛همو،نهضت امام خمینی، ج۲،تهران ۱۳۷۶ش؛ علیرضا ریحان یزدی، آینه دانشوران، با مقدمه و تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم۱۳۷۲ش؛ جعفرسبحانی، «جامعیت علمی وعملی امام خمینی»، کیهان اندیشه، ش ۲۹ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۹)؛ محمدباقر سلطانی طباطبائی، «مصاحبه با آیة اللّه سید محمدباقر سلطانی طباطبائی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)؛ علیرضا سید کباری، حوزه های علمیه شیعه در گستره جهان، تهران ۱۳۷۸ش؛ محمد شریف رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرة المعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۲۲ـ ]۱۳۳۳ش[؛ همو، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش؛ بهمن شعبان زاده، تاریخ شفاهی مدرسه ی حقانی، تهران۱۳۸۴ش؛علیشیرخانی و عباس زارع، تحولات حوزه ی علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران۱۳۸۴ش؛ ه . صالح، «آیة اللّه کاشانی و توطئه کشف حجاب»، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال ۲، ش ۶ و ۷ (پاییز ۱۳۷۲)؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیّة، با حواشی ملاهادی سبزواری، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۶۰ش؛ محمدرضا طبسی، «مصاحبه با آیة اللّه حاج شیخ محمدرضا طبسی»، حوزه، سال۶، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۶۸)؛ مجتبی عراقی، «مصاحبه با استاد حاج شیخ مجتبی عراقی»، همان، سال ۶، ش ۶ (بهمن و اسفند ۱۳۶۸)؛ عبدالحسین غروی تبریزی، «مصاحبه با آیة اللّه عبدالحسین غروی تبریزی»، همان، سال ۱۱، ش ۲ (خرداد و تیر ۱۳۷۳)؛ محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش؛ عباس فیروزی، «دومین دوره شورای عالی و مدیریت حوزه علمیه»، پیام حوزه، سال ۲، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۴)؛ علی کرجی، قم و مرجعیت، قم ۱۳۸۳ش؛ علی کریمی جهرمی، آیة اللّه مؤسّس مرحوم آقای حاج شیخ عبدالکریم حائری (قدس سرُّه الشّریف)، قم ۱۳۷۲ش؛ جلال الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ]قم [۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ش؛ محمدحسن مرتضوی لنگرودی، «مصاحبه با حضرت آیة اللّه حاج سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی»، حوزه، سال ۱۰، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲)؛ مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست : اسناد و گزارش هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ش؛ مرکز جهانی علوم اسلامی، شناسان مرکز جهانی علوم اسلامی، ]قم [۱۳۸۶ش؛ حسین مکی، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، ج ۲، ۴، ۱۳۶۲ش؛ موسی نجفی، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نوراللّه اصفهانی، تهران ۱۳۷۸ش؛ ابومحمد وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۴۸ش؛ اکبر هاشمی رفسنجانی، «مصاحبه با استاد هاشمی رفسنجانی»، حوزه، سال ۲، ش ۱۱ (مهر ۱۳۶۴)؛ همو، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، زیر نظر محسن هاشمی، تهران ۱۳۷۶ش؛ محمد یزدی، خاطرات آیت اللّه محمد یزدی، تهران ۱۳۸۰ش.

/علی اکبر ذاکری/

۳)ری. الف) سیر تاریخی. شیعیان در دهه های پایانی حکومت امویان در ری حضور داشته اند. گزارشهایی از همراهی شیعیان ری با قیام زیدبن علی در ۱۲۰ در دست است (رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ص ۱۳۲). پس از شکل گیری خلافت عباسی در ۱۳۲، ری یکی از پایگاههای مهم شیعیان شد. در میان اصحاب، یاران، وکلا و راویان احادیث ائمه علیهم السلام از دوره امام باقر تا غیبت امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف، نام بسیاری از شیعیان ری دیده می شود. در میان این افراد، اعین رازی از اصحاب امام باقر (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۲۰، ص ۱۲۶)، عبدالرحیم بن سلیمان رازی و عیسی بن ماهان و یحیی بن علاء و فرزندش جعفر از اصحاب امام صادق (رجوع کنید به نجاشی، ص ۱۲۶، ۴۴۴؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص ۲۳۷، ۲۵۸؛ شوشتری، ج ۱۱، ص ۶۹ـ۷۱)، بکربن صالح رازی از اصحاب امام رضا (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج۴، ص۴۹۹)، حسن بن عباس حریش رازی و عبداللّه بن محمدرازی از اصحاب امام جواد (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۲۰، ص۳۷۴، ۳۷۷)، یحیی بن ابی بکر رازی و سهل بن زیاد رازی از اصحاب امام هادی (رجوع کنید به همان، ص۳۸۷، ۳۹۳) و صالح بن حماد و محمدبن یزداد رازی از اصحاب امام حسن عسکری (نجاشی، ص ۱۹۸؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص ۴۰۲)، درخور ذکرند. همچنین گزارشهایی از مهاجرت علویان به ری در دوره ائمه در دست است. برخی از این مهاجران از عالمان و محدّثان بزرگ شیعی بودند (برای نمونه رجوع کنید به ابن طباطبا علوی اصفهانی، ص۱۵۱ـ ۱۶۷). عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام مجتبی و از اصحاب امام جواد علیه السلام از مشهورترین این مهاجران بود که سهم مهمی در نشر تعالیم شیعه داشت (رجوع کنید به نجاشی، ص۲۴۷ـ ۲۴۸، که گزارش شناخته شدن مزار حمزة بن موسی از فرزندان امام کاظم علیه السلام به دلالت او را نیز آورده است). هرچند این گروه از یاران ائمه و نیز مهاجران علوی، در ری به ارائه تعالیم شیعه و نیز روایت حدیث مشغول بوده اند، و در واقع نخستین نشانه های تکوین حوزه ری را باید در فعالیتهای این راویان جستجو کرد، لیکن آغاز گسترش فعالیتهای منسجم علمی شیعیان در ری و شکل گیری حوزه علمیه در این شهر، ظاهراً در نیمه دوم قرن سوم هجری بوده است. در ۲۷۵ احمدبن حسن ماردانی بر شهر ری مسلط شد. او پس از اظهار تشیع، شیعیان را اکرام کرد و مورد توجه قرار داد و شیعیان با حمایت وی به تألیف کتابهایی پرداختند، از جمله عبدالرحمان بن ابی حاتِم، کتابی در فضائل اهل البیت نوشت (یاقوت حموی، ۱۹۶۵، ج ۲، ص ۹۰۱).در دوره حکمرانی سلسله شیعی مذهب آل بویه، ری به مدت ۸۵ سال (۳۳۵ـ۴۲۰) مرکز حکومت یکی از مشهورترین شاخه های حکومتگر بویهی بود. به دلیل حمایتهای امیران آل بویه و برخی از وزرای شیعی مذهب آنها، در این دوره ری یکی از مراکز اصلی تجمع شیعیان و فعالیتهای علمی و آموزشی آنها شد. ایجاد فضای نسبتآ باز سیاسی و دفاع خردمندانه علمای شیعه از باورها و شعائر اهل بیت و رفتار همراه با تعامل شیعیان با پیروان ادیان و مذاهب دیگر، موجب شد که این شهر یکی از کانونهای مهم مباحثه ها و مناظره های علمی میان شیعیان و پیروان دیگر مذاهب شود. علاوه بر گرایش بسیاری از اهالی ری به مذهب تشیع و ظهور دانشمندان بزرگ از میان مردم ری، گروه کثیری از علما و محدّثان و فقهای شیعه نیز از شهرهای دیگر به ری هجرت کردند. یکی از مشهورترین این افراد شیخ صدوق محمدبن علی بن بابویه قمی (رجوع کنید به نجاشی، ص :۳۸۹ وجه الطائفة بخراسان) بود که از حدود ۳۴۷ به دعوت رکن الدوله (حک : ۳۳۵ـ۳۶۶) از قم به ری هجرت کرد و این شهر را موطن خویش قرار داد. حضور وی در ری باعث رونق حوزه علمیه این شهر شد. وی علاوه بر برپایی مجالس بحث و مناظره با پیروان ادیان و مذاهب مختلف که گاه در حضور رکن الدوله صورت می گرفت، به تشکیل مجالس درس و املای حدیث نیز همت گماشت (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۸۷ـ۸۸؛ نجاشی، ص ۳۹۲؛ برای زندگی و فعالیتهای علمی وی رجوع کنید به صدوق*، محمدبن علی). نه تنها شیعیان ری بلکه پیروان اهل بیت، از واسط و مصر و بصره و کوفه و مدائن و قزوین و دیگر شهرها، پرسشهای خود را برای او می فرستادند و صدوق پرسشهای آنها را پاسخ می داد (رجوع کنید به نجاشی، ص ۳۹۲). علاوه بر شیخ صدوق، افراد دیگری نیز از خاندان وی (فرزندان برادرش حسین بن علی) به ری مهاجرت کردند و به نشر تعالیم شیعی در آن شهر پرداختند (رجوع کنید به بابویه*، آل).ابومحمد جعفربن احمدبن علی (علی بن احمد) رازی از دیگر عالمان معاصر شیخ صدوق نیز در ری ساکن شد و ضمن تألیف آثار متعدد به آموزش و ترویج علوم شیعی پرداخت (درباره او رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، طبقات :نوابغ، ص۶۸ـ۶۹؛ نیز رجوع کنید به مجلسی، ج ۱، ص ۱۹، ۳۷ـ۳۸). دانشمندانی که از ری و به ویژه از میان خاندان کلینی برخاستند در کنار محدّثان و فقیهان خاندان بابویه، به حوزه علمیه شیعه در این دوره رونق زیادی بخشیدند. محمدبن محمدبن عصام کلینی و محمدبن احمد سِنانی که در ری اقامت گزید، هر دو از راویان آثار کلینی برای صدوق (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۲۲۳ـ۵۳۴)، و ابوعلی قطّان رازی از مشایخ شیخ صدوق (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، طبقات: نوابغ، ص ۲۳) از جمله این افراد هستند. برخی از وزرای دانشمند آل بویه نیز در رونق بخشیدن به حوزه علمیه شیعه، سهم بسزایی داشتند. صاحب بن عبّاد، وزیر فخرالدوله دیلمی (حک : ۳۷۳ـ ۳۸۷)، در خانه خویش در ری مجلس درس تشکیل می داد. او به رسم دانشمندان طیلسان می پوشید و تحت الحنک می انداخت. در مجلس درس وی گروه بسیاری از مردم و دانشوران برجسته حضور می یافتند. قاضی عبدالجبار معتزلی از جمله دانشمندانی بود که در درس صاحب شرکت می کرد (رجوع کنید به صاحب بن عباد*). ابوسعد منصوربن حسین آبی (متوفی ۴۲۲)، وزیر مجدالدوله بویهی (حک : ۳۸۷ـ۴۲۰)، نیز از جمله وزرای دانشمند بود. وی در دانشهای مختلف به ویژه تاریخ و ادبیات تبحر داشت. او نزد شیخ طوسی درس خوانده بود و شیخ عبدالرحمان نیشابوری خزاعی از عالمان نامور ری از او روایت کرده است (منتجب الدین رازی، ص ۳۲، ۱۰۵؛ برای شرح حال وی رجوع کنید به آبی*، ابوسعد).در حمله محمود غزنوی به ری در ۴۲۰ حوزه علمیه این شهر آسیب جدی دید و کتابخانه ها و مراکز علمی و آموزشی شیعه ویران گردید و بسیاری از عالمان شیعی به اتهام گرایش به باطنیه* و رابطه با قرمطیان* به قتل رسیدند (رجوع کنید به ابن اثیر، ج ۹، ص ۳۷۲). بااین حال، در دوره سلجوقیان، نیک نفسی و تعادل عالمان شیعی و پرهیز از افراط گری و نیز تلاش مستمر آنها، موجب شد که برخی از سلاطین و وزرای سلجوقی، به شیعیان روی خوش نشان دهند (رجوع کنید به عبدالجلیل قزوینی، ص ۱۴۲ـ ۱۴۵). در نتیجه حوزه علمیه ری آرام آرام فعالیت علمی و تبلیغی خود را از سرگرفت. اسامی شمار زیادی از خاندانهای علمی شیعه و آثار و نوشته های آنها و نیز تعداد کثیری از مدارس و مراکز علمی متعلق به نیمه قرن پنجم و سراسر قرن ششم، که در منابع بدان اشاره شده، نشان دهنده رونق فعالیتهای آموزشی و علمی در این دوره است.برخی از دانشمندان خاندان بابویه در دوره سلجوقیان نیز خوش درخشیدند. حسن بن حسین بن بابویه، معروف به حسکا، از این جمله است. وی که فقیهی بی بدیل بود در ری به کار تعلیم و تربیت اشتغال داشت. حسکا در ری مدرسه ای داشت که در آن به کودکان قرآن می آموختند (منتجب الدین رازی، ص ۴۶ـ۴۷؛ عبدالجلیل قزوینی، ص۳۴ـ۳۵؛ نیز رجوع کنید به بابویه*،آل). فرزند حسکا به نام شیخ موفق الدین عبیداللّه، والد شیخ منتجب الدین مؤلف کتاب الفهرست، نیز از راویان و فقهای برجسته خاندان بابویه است که نزد پدرش درس خواند (منتجب الدین رازی، ص ۷۷؛ نیز رجوع کنید به بابویه*،آل). بابویه بن سعیدبن محمد از همین تیره، فقیهی پارسا و محدّثی برجسته بود که نزد شیخ حسکا درس خواند و کتاب الصراط المستقیم را در موضوع عقاید و فقه تألیف کرد. منتجب الدین نیز این کتاب را نزد همین بابویه بن سعید خوانده بود (رجوع کنید به همان،ص۴۲ـ۴۳). به گفته ابن حجر عسقلانی (ج۲،ص۲۶۱) خانه بابویه بن سعید در ری، سرای دانش و بزرگی بود. شیخ منتجب الدین رازی خود از مشهورترین علمای خاندان بابویه در ری بود. وی دانش پژوهی بود کاوشگر و از درس بیش از ۵۵ استاد از شهرهای گوناگون، استفاده کرد (رجوع کنید به منتجب الدین رازی*).فرزندان و نوادگان مطهربن علی زکی که نقابت شیعیان ری و گاه قم را برعهده داشتند از دیگر خاندانهای فعال در زمینه علوم مختلف شیعی در این دوره هستند. از جمله این افراد شرف الدین محمد، نقیب النقبای ری و از ممدوحین قوامی رازی، بود (رجوع کنید به قوامی رازی، ص ۳۹ـ۴۲، ۷۳ـ۷۷). وی در ری مجلس درس داشت و شیخ منتجب الدین از جمله شاگردان او بود (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، ص ۱۰۰؛ برای شرح حال و فعالیتهای علمی برخی از افراد این خاندان رجوع کنید به قوامی رازی، حواشی محدث ارموی، ص ۱۹۳ـ۲۱۸). ابوالقاسم یحیی از دیگر نقبای ری و صاحب فضل وکمال بود. منتجب الدین در درس وی حاضر می شد و کتاب الفهرست را در پی گفتگو با او تألیف کرد (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، ص ۲۹ـ۳۱). از خاندان دوریستی نیز دانشمندان برجسته ای در این دوره به ظهور رسیدند. ابوعبداللّه جعفربن محمد دوریستی کتابهای زیادی چون الکفایة و الاعتقاد تألیف کرد (همان، ص ۴۵). عبدالجلیل قزوینی رازی (ص ۱۴۵) به نام برخی از افراد این خاندان و سهمی که در گسترش دانشهای شیعی داشته اند، اشاره کرده است. به گفته وی (همانجا) خواجه حسن دوریستی فرزند ابوعبداللّه جعفر، با خواجه نظام الملک طوسی «حق خدمت و صحبت» داشت (رجوع کنید به دوریستی*).خاندان رازی خزاعی، در گرم نگه داشتن حوزه علمیه ری و تبلیغ دین و نشر دانشهای شیعی، کوششهای زیادی کردند. شیخ ابوبکر احمدبن حسین نیشابوری خزاعی رازی از بزرگان علمای شیعه و صاحب تألیفات گوناگون چون الامالی در حدیث در چهار جلد، عیون الاحادیث و الروضه در فقه، از این خاندان بود که به تعلیم وپژوهش اشتغال داشت. وی شاگرد سیدرضی، سیدمرتضی و شیخ طوسی بوده است (منتجب الدین رازی، ص ۳۲). پسر وی شیخِ حافظ عبدالرحمان نیشابوری (متوفی ۴۸۵) نیز از اساتید برجسته در این دوره است. وی که عموی پدر ابوالفتوح رازی بود در ری کرسی تدریس داشت و شمار زیادی طالب علم و محدّث در درس او حاضر می شدند (رجوع کنید به همان، ص ۷۵؛ ابن حجر عسقلانی، ج۵، ص۸۵). ابوالفتوح رازی دانشمند و مفسر شهیر شیعی نیز از این خاندان است. او در ری به فعالیتهای علمی و آموزشی اشتغال داشت و شاگردان بسیاری چون منتجب الدین (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، ص ۴۸)، ابن شهر آشوب، ابوطالب طوسی و صفی الدین حیروی تربیت کرد (رجوع کنید به ابوالفتوح رازی*).سدیدالدین حمّصی*، عبدالکریم رافعی* مؤلف التدوین فی اخبار قزوین، عمادالدین طبری* مؤلف بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، محمد بن ابی مسلم ابی الفوارس رازی، رشیدالدین رازی، قطب الدین راوندی*، عبدالجبار بن عبداللّه رازی از شاگردان شیخ طوسی و استاد قاطبه علما و طالبان علوم در زمان خودش، و سید تاج الدین موسوی از دیگر دانشمندان معروف حوزه علمیه ری در این دوره هستند. ظهور این تعداد فقیه، محدّث و عالم در ری در دوره سلجوقی به خوبی نشان دهنده رواج و گسترش حوزه علمیه شیعی در این دوره است. به علاوه، در منابع به نام مدارس، مساجد، خانقاهها و مراکز علمی دیگر متعلق به ری در سده های پنجم و ششم اشاره شده که بیانگر پویایی و سرزندگی آموزشهای شیعی در این شهر است (رجوع کنید به ادامه مقاله).در جریان یورش مغولان در اوایل سده هفتم، شهر ری چندین بار مورد حمله قرار گرفت و ویرانیهای زیادی در این شهر پدید آمد. در نتیجه حوزه علمیه ری به رغم ظهور دانشمندانی چون احمدبن حسن ناوندی/ نهاوندی، قطب الدین رازی و تاج الدین محمود رازی (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۱۴۲؛ خوانساری، ج ۶، ص ۳۸ـ۴۸؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الانوار، ص ۴، ۳۳) هرگز رونق پیشین خود را بازنیافت.

ب) ویژگیهای حوزه علمیه ری. از ویژگیهای برجسته حوزه علمیه ری به ویژه در آغاز شکل گیری، ارتباط پیوسته محدّثان و علمای آن دیار، تا پیش از وقوع غیبت، با امامان معصوم بوده است. علاوه بر آنکه در میان یاران و راویان احادیث ائمه نام گروهی از دانشمندان ری دیده می شود (رجوع کنید به سطور پیشین)، برخی دیگر از علمای ری نیز از طریق مکاتبه یا حضوری با ائمه در ارتباط بوده اند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی، ۱۴۱۱، ص۴۱۵؛ تفرشی، ج ۳، ص ۲۹۱؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: نوابغ، ص ۶۱).ارتباط با مراکز علمی مختلف در جهان اسلام، ویژگی دیگر حوزه علمیه ری است. گزارشهای زیادی در دست است که نشان می دهد از آغاز شکل گیری حوزه علمیه ری، بسیاری از محدّثان، فقها و دانشمندانی که در این حوزه به تعلیم و تعلم اشتغال داشته اند، برای بهره مندی از درس اساتید دیگر حوزه های علمیه در شهرهایی چون قم، بغداد، کوفه و نجف به این شهرها مسافرت کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۵۷ش، ص ۶۸؛ نجاشی، ص ۴۱۳؛ خطیب بغدادی، ج ۵، ص ۴۵۷ـ۴۵۸؛ منتجب الدین رازی، ص ۴۶؛ علامه حلّی، ص ۲۶۸). به علاوه دانشمندان زیادی از شهرها و حوزه های علمیه دیگر، برای استفاده از درس و دانش علمای ری، در این شهر ساکن می شده اند (برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج۱۲، ص۲۰، ج۱۳، ص۲۱۰؛ منتجب الدین رازی، ص۴۶، ۵۳؛ قزوینی، ص۲۸۲؛ امین، ج ۲، ص ۳۲۹، ج ۳، ص ۲۹، ج ۴، ص ۸۲). شیخ صدوق به دلیل سفرهای متعدد به شهرها و مراکز علمی در نقاط مختلف جهان اسلام، سهم بسزایی در ایجاد ارتباط علمی میان حوزه ری و سایر حوزه های علمیه در قرن چهارم داشت. پاسخهایی که وی به سؤالات فرستاده شده از جانب مردم شهرهای مختلف چون قزوین، بصره، کوفه، مدائن، نیشابور و بغداد داده است، بیانگر جایگاه و مرجعیت و نیز گستردگی روابط وی است (رجوع کنید به نجاشی، ص ۳۹۲). او کتاب من لایحضره الفقیه را در پاسخ به درخواست ابوعبداللّه محمدبن حسن بن اسحاق معروف به نعمه از نوادگان امام موسی الکاظم علیه السلام که در ایلاق ماوراءالنهر ساکن بود، نوشت (ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۲).در شهر ری از حدود سده سوم تا نهم هجری، پیروان فرق و مذاهب و حتی ادیان مختلف زندگی می کردند. این امر موجب شده بود که عالمان این فرق و مذاهب در حوزه های علمیه این شهر به مناظره و تبادل نظر با یکدیگر بپردازند و گاه در مجالس درس یکدیگر شرکت کنند. حیص بیص* (متوفی ۵۷۴) از فقها و ادبای هوادار اهل بیت از مجلس درس محمدبن عبدالکریم وزان شافعی، قاضی ری استفاده می کرد (امین، ج ۷، ص ۲۲۸) و عبدالکریم رافعی مؤلف التدوین در درس شیخ منتجب الدین حضور می یافت (رجوع کنید به رافعی قزوینی، ج ۳، ص ۳۷۷). عبدالجلیل قزوینی رازی (ص ۱۰۶) به حضور بسیاری از منقبت خوانان، عالمان و بازاریان و حنفیان و شافعیان در مجلس درس خویش در هر دوشنبه اشاره کرده است. این تعاملات علمی باعث می شد که هر یک از اربابان مذاهب، کتابها و رساله هایی در دفاع از مذهب و عقیده خویش و ردیه هایی بر آرا و نظر مخالفان تألیف کنند (رجوع کنید به نجاشی، ص ۳۷۵؛ نیز رجوع کنید به ردّیه/ ردّیه نویسی*).

ج) کانونهای آموزش. مساجد یکی از کانونهای اصلی درس و مناظره در ری بوده است. حمداللّه مستوفی (ص ۵۳) تعداد مساجد ری را در نیمه دوم سده دوم، سی هزار دانسته است. در سده ششم نیز مساجدی در ری وجود داشت که متعلق به پیروان مذاهب مختلف بود و در آن مجالس درس برپا می شد. برخی از این مساجد یادگار سده های پیشین بود و مدتی طولانی فعالیتهای علمی و آموزشی در آنها ادامه داشت (رجوع کنید به عبدالجلیل قزوینی، ص ۳۵، ۷۴، ۳۷۲، ۵۵۱ـ۵۵۲؛ برای آموزش در مساجد رجوع کنید به مسجد*؛ جامع *، مسجد).مدارس از دیگر مراکز مهم علمی و آموزشی شیعیان در ری بوده اند. هر چند درباره مدارس شیعی در دوره آل بویه اطلاعی در دست نیست اما اشاره عبدالجلیل قزوینی رازی (ص ۳۴ـ۳۷) به کثرت «مدارس سادات» در شهرهای مختلف شیعه نشین، پیش از سده ششم، گواه فعالیت گسترده این مدارس است. وی همچنین بیش از ده مدرسه را برشمرده که در دوره سلجوقیان به ارائه تعالیم شیعی در ری مشهور بوده اند. مدرسه سید تاج الدین محمد کیسکی در زمان تألیف کتاب النقض در حدود ۵۶۰، نزدیک به نود سال سابقه فعالیت داشته و موضع مناظره دانشمندان و محل تجمع علما و سادات و فقهای مشهور بوده است (رجوع کنید به همان، ص ۳۴؛ نیز رجوع کنید به مدرسه*). در مدرسه شمس الاسلام حسکابن بابویه نیز علاوه بر مجالس وعظ و قرائت قرآن، به کودکان آموزشهای لازم ارائه می شد (همان، ص ۳۴ـ۳۵). همچنین مدرسه ای به نام علی جاسبی در کوی اصفهانیان ری واقع بود (رجوع کنید به همان، ص ۳۵). تنها در یکی از مدارس دوره سلجوقی به نام خواجه عبدالجبار چهارصد فقیه و متکلم درس شریعت می آموختند (همانجا). عبدالجلیل قزوینی رازی خود در ری مدرسه ای بزرگ داشت که هر جمعه در آن به ارائه درس می پرداخت (همان، ص ۱۳۷ـ۱۳۸). در مدرسه خواجه امام رشید رازی نیز بیش از دویست دانشمند، درس اصول دین و اصول فقه و علم شریعت می آموختند (همان، ص ۳۶). مدارس مذکور دارای کتابخانه های بزرگ و گاه تخصصی بودند که در آن کارهای علمی و آموزشی صورت می گرفت. برای نمونه مدرسه خواجه امام رشید رازی، کتابخانه ای بزرگ و مجهز داشت (همانجا). کتابخانه های این مدارس و نیز سایر کتابخانه هایی که در ری ساخته شده بود، مملو از کتب اصولی و فروعی بود به گونه ای که عبدالجلیل قزوینی رازی (ص ۳۸) «تعدید و تحصیر» این کتب را هم مشکل شمرده و ذکر اسامی مصنفان و روات این کتابها را مستلزم تألیف کتابی جداگانه دانسته است.کتابخانه ها در ری افزون بر مرکز مطالعه و پژوهش، کانون درس و گفتگوهای علمی بودند (برای آگاهی از نقش آموزشی کتابخانه ها رجوع کنید به کتابخانه*). ابوالفضل ابن عمید، وزیر رکن الدوله بویهی، کتابخانه ای بزرگ در ری داشت که رساله ها و کتب ارزشمندی در آن نگهداری می شد و مسکویه مدتی خازن و کتابدار آن بود (رجوع کنید به مسکویه، ج ۶، ص ۲۶۲ـ۲۶۳). یکی از مشهورترین کتابخانه های ری در دوره آل بویه متعلق به صاحب بن عباد بود که بیش از چهارصد بار شتر کتاب در آن جمع آوری شده بود (ابن اثیر، ج ۹، ص ۱۱۰) و مجموع کتابهای آن به ۰۰۰، ۲۱۷ جلد می رسید (صَفَدی، ج ۲۱، ص ۲۲). در دوره سلجوقیان نیز کتابخانه هایی چون کتابخانه شرف الدین محمد، نقیب النقبای ری، به عنوان مراکز علمی وآموزشی شهره بوده اند (رجوع کنید به بیهقی، ص۱۷).در دوره سلجوقیان خانقاههایی نیز متعلق به شیعیان در ری وجود داشته که در آنها مجالس درس و بحث و آموزش علوم و احکام دینی رایج بوده است (رجوع کنید به عبدالجلیل قزوینی، ص۳۵ـ۳۶).

د) تأمین هزینه ها. هزینه مراکز علمی شیعی اعم از مساجد، مدارس و کتابخانه ها از راههای گوناگون تأمین می شد. اوقاف یکی از مهم ترین منابع تأمین این هزینه ها بود (رجوع کنید به همان، ص۳۴؛ نیز رجوع کنید به وقف*). بخشی از درآمدهای حاصل از دریافت وجوهات شرعی و صدقات نیز صرف مراکز علمی و زندگی دانشمندان می شد (رجوع کنید به همان، ص ۱۹۵ـ۱۹۶). عده ای از بزرگان و وزرا نیز بخشی از اموال شخصی خویش را صرف مراکز علمی می کردند (رجوع کنید به یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ج ۵، ص ۱۹۳۸). با این حال اغلب علما و دانشمندان و نیز طالبان علم از راه کسب و کار مخارج زندگی خویش را تأمین می کردند. برای نمونه مسکویه خود خازن و کتابدار ابوالفضل ابن عمید بود (رجوع کنید به مسکویه، همانجا).

ه ) موضوعات درسی. در حوزه ری علوم گوناگون از ادبیات گرفته تا دانش قرآن و حدیث و تاریخ و کلام و گاه برخی از علوم عقلی تدریس می شد.در هریک از این علوم دانشمندان بنامی به ظهور رسیدند. مهم ترین علوم موردتوجه در حوزه ری به قرار زیر است :ادبیات. ادبیات عرب از درسهای اصلی حوزه ری بوده است. ادیبان در این حوزه با تحقیق در دانش صرف و نحو و فصاحت و بلاغت و بدیع و نیز توغل در متون ادبی و نثر و شعر عربی، به مجالس درس خویش رونق می بخشیدند و به ویژه این کار را برای درک زیباییهای ادبی و بلاغی قرآن انجام می دادند. اِبن فارِس (متوفی ۳۹۵) مؤلف کتاب مجمل اللغة و مقاییس اللغة از جمله ادیبان مشهور حوزه ری بود. وی استاد مجدالدوله بویهی و صاحب بن عباد در علوم ادبی به شمار می رفت. ابن بابویه (۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۴۵۳) ضمن نقل روایتی از احمدبن فارس او را ادیب و از اصحاب حدیث خوانده است (برای آگاهی از شرح حال و آثار وی رجوع کنید به ابن فارس*). ابن عمید و شاگردش صاحب بن عباد از وزرای مشهور آل بویه در ری، از مشاهیر ادب عربی در دوره خویش بودند (رجوع کنید به ابن عمید*؛ صاحب بن عباد*). مسکویه نیز از ادیبان حوزه ری بود. وی در ادب پارسی و عربی استاد بود و تألیفاتی در این زمینه دارد (رجوع کنید به ابوعلی مسکویه*). کمال الدین بنداربن ابی نصر رازی (متوفی ۴۰۱) نیز از ادبا و شعرای شیعه در این دوره است. وی زبانهای عربی و فارسی را نیک می دانست و صاحب بن عباد در تربیت او نقش مهمی داشت (رجوع کنید به بندار رازی*). پیش از این از ابوسعد منصوربن حسین آبی وزیر دانشمند آل بویه سخن رفت. کتاب نثرالدر، نشانه روشنی از بلاغت و فصاحت و اشراف وی بر ادب عربی است. ابوالحسین محمدبن عبداللّه نحوی رازی نیز ادیبی بود که در جامع ری تدریس می کرد (سمعانی، ج۵، ص۴۶۹). ظهور شاعران و ادیبان بزرگی چون ابوالفتوح رازی، شیخ عبدالجباربن عبداللّه بن علی رازی و ابوالحسن علی بن محمد رازی و بسیاری دیگر در دوره سلجوقیان، گواه رونق بازار شعر و ادب در شهر ری است (رجوع کنید به عبدالجلیل قزوینی، ص۲۳۱ـ ۲۳۲؛ منتجب الدین رازی، ص۷۵). شمس الدین ابوالمفاخر، معروف به ملک الفضلاء، دیگر ادیب و شاعر دوره سلجوقی در ری است. وی شعر معروفی به فارسی در مدح امام رضا سروده است (رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی، ص۷۶ـ ۷۷). عبدالجلیل قزوینی رازی خود از ادبای بزرگ ری در سده ششم است که افزون بر ادبیات عرب در ادب فارسی نیز سرآمد بود.

علوم قرآنی. قرآن و دانشهای مرتبط با آن از دیگر موضوعات مهم در برنامه آموزشی حوزه علمیه ری بوده است. محمدبن حسّان رازی از اصحاب امام هادی، کتابهایی به نام ثواب القرآن و ثواب اناانزلناه داشته است (نجاشی، ص ۳۳۸). شیخ صدوق به قرآن توجه ویژه داشت. او در رساله الاعتقادات، موضوعات بنیادین اعتقادی را از منظر اهل بیت و بر محور قرآن بررسی کرده است (رجوع کنید به صدوق*، محمدبن علی). محمدبن احمدبن جنید اسکافی رازی از بزرگان فقها و علمای شیعه چندین رساله از جمله امثال القرآن تألیف کرد (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص ۳۴۷). او رساله ای به نام ایضاح خطأمن شنّع علی الشیعة فی امرالقرآن داشته (نجاشی، ص ۳۸۸) که ظاهرآ موضوع آن پاسخ گویی به اتهامات مخالفان شیعه است که آنها را به بی توجهی به قرآن و باور به تحریف آن متهم می کرده اند (رجوع کنید به ابن جنید اسکافی*). ابوسعد منصوربن حسین آبی در کتاب نثرالدر برای نخستین بار فهرست موضوعی برای آیات قرآن فراهم ساخت و آیاتی را با عناوینی چون تقوا، ذکراللّه، تحمیدات، صلوة، شهادت، جهاد و صبر در یکجا گردآورد (رجوع کنید به آبی، ج۱، ص۲۹ـ۱۵۰). منتجب الدین رازی (ص ۳۷، ۴۵، ۴۸) و عبدالجلیل قزوینی رازی (ص ۵۲۶) نام برخی از مُقریان و مفسران شیعه در ری را ذکر کرده اند. تفسیر ابوالفتوح رازی به خوبی بیانگر رواج این دانش در حوزه علمیه ری در سده ششم است (رجوع کنید به تفسیر ابوالفتوح رازی*).

حدیث. حوزه ری از آغاز شکل گیری از کانونهای مهم حدیثی شیعه به شمار می رفته است. محمدبن یعقوب کلینی* و شیخ صدوق که سهم بسزایی در گسترش دانش حدیث داشتند هر دو بخش عمده فعالیتهای علمی خویش را در ری به انجام رساندند. از آنجا که در میان اصحاب ائمه و راویان احادیث ایشان جمع زیادی از دانشمندان ری دیده می شوند (رجوع کنید به آغاز مقاله)، احادیث حوزه ری، به قلت واسطه با معصومین علیهم السلام شهرت دارند. به علاوه تلاش محدّثان حوزه ری به نوآوریهایی در جنبه های مختلف دانش حدیث انجامید. تبویب احادیث و نظم و ترتیب دادن به آنها، یکی از این نوآوریهاست. کلینی و صدوق از پیشگامان این راه به شمار می روند و کتابهای حدیثی این دو از نظر تبویب و ترتیب و جمع آوری موضوعی احادیث، قابل توجه است. ابومحمد جعفربن احمدبن علی رازی، محدّث مشهور امامی در قرن چهارم، در گردآوری حدیث ابتکارهایی داشته است، مثلا الاعمال المانعة من دخول الجنة، شامل روایاتی درباره اعمالی که بازدارنده فرد از ورود به بهشت است، جامع الاحادیث مشتمل بر هزار حدیث نبوی به ترتیب الفبایی؛ الغایات مشتمل بر احادیثی که با افعل تفضیل آغاز شده اند؛ المسلسلات یا الاخبارالمسلسلة که حاوی احادیث مسلسل است؛ و نوادر الأثر فی علی (ع) خیرالبشر در بردارنده هفتاد طریق برای حدیث نبوی «علیُّ خیرُالبشر» (رجوع کنید به رازی*، جعفربن احمد). منتجب الدین رازی (ص ۳۴، ۷۱، ۷۷، ۱۰۰) به اسامی تعدادی از محدّثان و حافظان شیعی ری اشاره کرده که نماینده رونق دانش حدیث در این شهر است.

تاریخ. در میان دانشمندان حوزه علمیه ری، مورخان بزرگی نیز ظهور کرده اند که بعضاً تألیفات مهم و مفصّلی در تاریخ نگاشته اند. مسکویه رازی صاحب کتاب تجارب الامم و تعاقب الهمم از جمله این افراد است. ابوسعد آبی نیز کتابی در تاریخ ری داشته است (رجوع کنید به یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ج ۲، ص ۶۹۰). شیخ منتجب الدین هم کتابی به نام تاریخ الری داشته که ابن حجرعسقلانی در لسان المیزان، بارها از آن استفاده کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص ۳۲۵ـ۳۳۵، ج ۳، ص ۷۴، ۸۳، ۸۵، ج ۵، ص ۲۹۴).کلام. حضور پیروان ادیان و مذاهب گوناگون در ری، موجب رواج دانش کلام در حوزه این شهر شده بود. معتزله، حنابله، شافعیان، شیعیان اسماعیلی و نیز یهودیان و مسیحیان گروههای دینی و مذهبی در این شهر بودند. هر یک از صاحبان این مذاهب آزادانه به ترویج باورهای خود می پرداختند. متکلمان مذاهب گوناگون در مساجد و مدارس در جمع مردم می نشستند و با یکدیگر مناظره می کردند. یهودیان و مسیحیان نیز برای اثبات عقاید خویش به مناظره با عالمان مسلمان مشغول بودند. در یکی از این مناظره ها عالمی یهودی به نام رأس الجالوت درباره اعجاز قرآن و تقلیدناپذیر بودن آن با صاحب بن عباد مناظره کرد و مغلوب شد (رجوع کنید به یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ج۲، ص۶۸۲). مناظرات ابوحاتِم رازی، داعی اسماعیلی در منطقه ری، با محمدبن زکریای رازی در بحث نبوت، در همین شهر روی داد؛ کتاب اَعلام النبوة گزارش ابوحاتم از همین مناظرات است (رجوع کنید به ابوحاتم رازی*، احمد بن حمدان). باورها و شعائر مکتب امامیه به ویژه موضوع غیبت امام دوازدهم، مورد اعتراض و مناقشه مشترک متکلمان معتزلی و زیدی قرار داشت و علمای شیعه نیز به تشریح و تبیین باورهای خویش در این زمینه و پاسخ به شبهات می پرداختند. ابن قبه رازی (متوفی پیش از ۳۱۹) متکلمی که ابتدا معتزلی بود و سپس شیعه شد چند کتاب در همین مباحث نگاشت (درباره او رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ص ۲۱۵ـ۲۲۴). کمال الدین و تمام النعمة اثر شیخ صدوق نیز از مهم ترین کتابهای همین دوره است (رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۶۱ـ۶۳، ۸۷ـ ۸۸). علی بن محمد رازی معروف به علّان کلینی کتابی به نام اخبارالقائم علیه السلام تألیف کرد (نجاشی، ص ۲۶۰ـ۲۶۱) و محمدبن یعقوب کلینی نیز در رد قرامطه کتابی نوشت (طوسی، ۱۴۱۷، ص ۲۱۰). علی بن محمد خزاز قمی ساکن ری از فقیهان و متکلمان قرن چهارم، در دفاع از باورهای شیعه کتابهایی چون الایضاح فی الاعتقاد و الکفایة فی النصوص (کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنَیْ عَشَر) تألیف کرد (نجاشی، ص۲۶۸؛ ابن شهرآشوب، ص۷۱). حسین بن علی برادر شیخ صدوق کتابی به نام التوحید و نفی التشبیه نوشت (نجاشی، ص ۶۸؛ قس ابن حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۱۹۹). در دوره سلجوقیان نیز متکلمان بزرگی در شهر ری ظهور کردند. سدیدالدین حمّصی از فقها و متکلمان مشهور سده ششم است. وی کتابهایی چون بدایة الهدایة، التبیین و التنقیح فی التحسین و التقبیح، المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید تألیف کرد. کتاب بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض (معروف به النقض) تألیف عبدالجلیل قزوینی رازی در نیمه دوم قرن ششم به روشنی حاکی از رواج مباحث کلامی در حوزه ری در این دوره است.

فقه. دانش فقه نیز از دروس و تعالیم رایج حوزه ری بوده است. در منابع به نام بسیاری از فقهای حوزه ری و آثار و تألیفات فقهی آنها اشاره شده است. ابن جنید اسکافی (متوفی ۳۸۱) از فقهای نامور اهل ری، که البته عمده فعالیتهای علمی او در حوزه بغداد بروز کرده، بیش از پنجاه رساله در فقه و علوم قرآن تألیف کرد. تهذیب الشیعة لاحکام الشریعة و الاحمدی فی الفقه المحمدی از آثار اوست. وی مسائل فقهی را به صورت موضوعی با تقسیم بندی مناسب تدوین کرد. او پس از بیان آرای فقهای مذاهب، نظر علمای شیعه را نیز بیان کرده و سپس رأی مختار خود را توضیح داده است (رجوع کنید به ابن جنیداسکافی*). ابن قبه رازی نیز علاوه بر کلام، در فقه نیز صاحب نظر بود. دیدگاه او درباره خبر واحد که بیشتر در حوزه فقه کاربرد دارد، شهرت فراوان یافت و به شبهه ابن قبه معروف شد. ابوطیب رازی، شیخ موفق الدین معروف به خواجه آبی، حسن بن اسحاق بن عبید رازی، ابوالحسن علی بن عبداللّه رازی، سیدکمال الدین عبدالعظیم، تاج الدین محمودبن حسن ورامینی و فخرالدین محمدبن علی استرآبادی، برخی دیگر از فقهای حوزه ری بوده اند (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۱۷، ص ۳۷۷؛ منتجب الدین رازی، ص ۴۹، ۵۳، ۸۳، ۹۴، ۱۲۱، ۱۲۴، و جاهای دیگر).

منابع: منصوربن حسین آبی، نثرالدّرّ، ج ۱، چاپ محمدعلی قرنه، ]قاهره، بی تا.[؛ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: الانوار الساطعة فی المائة السابعة، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ همان: نوابغ الرواة فی رابعة المئات، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛ ابن اثیر؛ ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ?] ۱۳۵۷ش[؛ همو، کتاب مَن لا یَحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴؛ همو کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش؛ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛ ابن طباطبا علوی اصفهانی، منتقلة الطالبیة، چاپ محمدمهدی حسن خرسان، نجف ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ امین؛ علی بن زید بیهقی، کتاب تتمة صوان الحکمة، چاپ محمد شفیع، لاهور ۱۳۵۱؛ مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸؛ حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب؛ خطیب بغدادی؛ خوانساری؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۹/۱۹۰۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ش؛ عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ سمعانی؛ شوشتری؛ صفدی؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰؛ همو، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷؛ همو، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱؛ عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی،] قم[ ۱۴۱۷؛ محمدبن حسن قزوینی، ضیافة الاخوان و هدیة الخلان، چاپ احمدحسینی، قم ۱۳۹۷؛ بدرالدین قوامی رازی، دیوان، چاپ جلال الدین محدث ارموی، ]تهران[ ۱۳۳۴ش؛ مجلسی؛حسین مدرسی طباطبائی، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ش؛ مسکویه؛ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ یاقوت حموی، کتاب معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛ همو، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

/سید عباس رضوی/

۴) بغداد. نُضج گرفتن حوزه شیعی در بغداد چندان متأخرتر از تاریخ ساخت و افتتاح این شهر نبوده است. تقارن تاریخ بنای بغداد* (سال ۱۴۸) با شروع امامتِ امام موسی کاظم، از قدمت بنیانها و ریشه های علمی و معنوی حوزه بغداد نشان دارد. امام موسی کاظم در زمان خلافت هارون الرشید، از مدینه به بغداد آورده شد و در این شهر زندانی گردید و سپس در همین شهر از دنیا رفت و در مقابر قریش (امروزه شهر کاظمین) به خاک سپرده شد. در واقع از همان آغاز، شماری از شیعیان در این شهر اقامت گزیدند. این پیوند در سالهای بعد نیز، با توجه به حضور امام جواد* در بغداد از ۲۱۵ تا هنگام وفات (سال ۲۲۰) و انتقال اجباری امام علی بن محمد الهادی به سامرا، در ۱۲۴ کیلومتری شمال بغداد، و سپس اقامت امام حسن عسکری در همین شهر و آنگاه فعالیت همه نوّاب اربعه* در بغداد همچنان قابل ملاحظه است. این سخن البته به معنای اطلاع دقیق ما از تاریخ مشخص تأسیس مراکز تدریس و معارف شیعی در بغداد نیست. گرچه با بررسی زندگینامه شماری از عالمان شیعی چنین به نظر می آید که شیعیان از اواخر سده دوم در بغداد در کار تعلیم و تعلم علوم اسلامی بوده اند.یکی از قدیم ترین خاندانهای شیعی، که از اواخر سده دوم به این سو در بغداد فعالیتهای علمی داشته، خاندان یقطینی است. علی بن یقطین* بغدادی (متوفی ۱۸۲) که از اصحاب امام جعفر صادق و امام موسی کاظم بوده، به ویژه از امام کاظم احادیث بسیار نقل کرده است. وی کتاب ماسُئِل عنه الصادق من امور الملاحم و کتاب مناظرته للشاکِّ بحضرة جعفر را نوشته است (ابن ندیم، ص ۲۷۹؛ نجاشی، ج ۲، ص ۱۰۷ـ۱۰۸). از همین خاندان، محمدبن عیسی بن عُبَیْد از اصحاب امام محمدتقی و از راویان برجسته حدیث بود. وی کتابهای بسیاری تألیف کرد، از جمله: کتاب الامامة، کتاب المعرفة، کتاب الوصایا، کتاب الفَیْءِ و الخمس و کتاب الرّجال (نجاشی، ج ۲، ص ۲۱۸ـ۲۱۹). از میان وابستگان خاندان یقطینی نیز عالم و فقیه و محدّث و مفسر بسیار پراعتبار، یونس بن عبدالرحمان* (قبل از ۱۲۵ـ۲۰۸)، ظهور کرد. وی که از موالی علی بن یقطین بود، از امام موسی کاظم و امام علی بن موسی الرضا سلام اللّه علیهما احادیث بسیار نقل کرده است. یونس از بزرگانی است که علمای شیعه بر دانش و صدق گفتار او اتفاق نظر دارند و امام رضا شیعیان را به مراجعه علمی به او توصیه می کرده است. وی بیش از سی کتاب نوشته، از جمله: جامع الآثار، کتاب الشرایع، کتاب العلل الکبیر، کتاب الصیام و اختلاف الحدیث (رجوع کنید به ابن ندیم، ص ۲۷۶؛ نجاشی، ج۲، ص۴۲۰ـ۴۲۲؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص ۵۱۱). از مهم ترین رویدادهای زندگی یونس، مقابله با جریان وقف (رجوع کنید به واقفه/ واقفیه*)، پس از شهادت امام کاظم و دفاع از امامت حضرت علی بن موسی الرضا بود (نجاشی، ج ۲، ص :۴۲۱ ثَبَتَ علی الحقّ).محمدبن ابی عمیر (متوفی ۲۱۷) از اصحاب امام موسی کاظم و امام رضا علیهماالسلام نیز در بغداد به دنیا آمد و در همان شهر زیست و با جدیت و پیگیری شمار زیادی از آثار اصحاب امامیه را روایت کرد. وی در نظر پیروان همه مذاهب اسلامی محترم بود. او در دوره خلافت رشید دستگیر شد و برای آشکار کردن نام و نشانی شیعیان، هزار تازیانه به او زدند ولی با مقاومت سرسختانه او مواجه شدند. خواهرش در هنگام حبس چهارساله او، کتابهایش را در زمین پنهان کرد که این موجب از میان رفتن آنها شد. وی سپس از حفظ حدیث می گفت، ولی وثاقت او موجب شد که به روایات مرسَلِ وی اعتماد کنند (همان، ج ۲، ص ۲۰۵ـ۲۰۶). وی بیش از ۹۴ کتاب نوشت، از جمله اختلاف الحدیث، و الاحتجاج فی الامامة (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱، ص ۲۸۳، ۳۶۱).هَمّام بن سهیل و فرزندش محمدبن هَمّام اسکافی و دیگر وابستگان این خانواده ایرانی تبار بغداد، از راویان حدیث بودند. همام در بین علمای امامی منزلت ویژه ای داشت و با امام حسن عسکری مکاتبه می کرد. فرزندش محمد اسکافی (متوفی ۳۳۶) نیز از محدّثان بزرگ شیعه بود. کتاب الانوار فی تاریخ الائمة از اوست (نجاشی، ج ۲، ص ۲۹۵ـ۲۹۷).فعالیتهای علمی این علما، که فقط گزیده ای از انبوه عالمان شیعیِ قرن دوم و سوم در بغدادند، در قرنهای چهارم و پنجم با شتاب و عمق بیشتری پی گرفته شد و به طور کلی چشمگیرترین دوره فعالیت حوزه بغداد مربوط به دهه های نخستین قرن چهارم تا میانه سده پنجم است، به ویژه در بیش از صد سالی که خلفای عباسی تحت سلطه حاکمان شیعه مذهب آل بویه دیگر قدرت چندانی نداشتند. در این دوره با ظهور عالمان تأثیرگذاری مثل ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی حوزه بغداد به اوج شکوفایی خود رسید. ظهور این دانشمندان برجسته و پرورش شاگردان فراوان شایسته به دست آنها در حوزه بغداد، خود از مقتضیات زمانه این دانشمندان بوده است. حوزه بغداد، برخلاف حوزه قم، در محیط تقریبآ یک دست شیعه نشین پانگرفت. در بغداد به ویژه در سده چهارم در کنار شیعیان، مسلمانان پرشمار سنّی، از مذاهب مختلف زندگی می کردند. اینان برخلاف شیعیان، بسیار زود به گرایشهای اجتهادی توجه نشان دادند. اختلافات گسترده کلامی میان پیروان مذاهب مختلف اسلامی و نیز میان شیعیان بسیار نظرگیر بود. در این فضای فکری، مکتب صرفآ حدیثی قم و ری نمی توانست با مکتب فقهی شکل پذیرفته اهل سنّت در بغداد، هماوردی کند؛ چنان که مقابله با گرایشهای کلامی متعدد که بسیاری از آنها خود متأثر از سیطره فلسفه و منطق یونانی بر روح فکری حاکم بر بغداد بود، کار را بر شیعیان دشوار کرده بود. چنین بود که حوزه علمی شیعیان بغداد برای نگاهبانی از مکتب تشیع و دفاع از اصول آن و مرزبندی کردن میان معارف شیعی و مذاهب رقیب نقش منحصر به فردی بر عهده گرفت. البته مقتضای ایفای این نقش، در آن جامعه مذهبی متکثر، آن بود که عالمان شیعه مقتضیات زمان را در نظر آورند و به تعامل علمی با سایر دانشمندان روی آورند و با توجه به اوضاع جدید، به ویژه وقوع غیبت امام دوازدهم، در همه حوزه های علمی و در همه مباحثات متنازَعٌ فیه به پژوهش و تحقیق و تدریس بپردازند و به دانشهایی چون اصول فقه، فقه، تفسیر و کلام توجه ویژه نشان دهند. دانشهای رایج در حوزه علمی بغداد این رویکرد را به خوبی نشان می دهد :

فقه و اصول فقه. تدریس فقه از برنامه های اصلی حوزه علمی بغداد بود. در این حوزه، افزون بر فراوانی فقه پژوهان برجسته، مانند ابن جنید اسکافی (قرن چهارم)، شیخ مفید مشهور به ابن المعلّم (متوفی ۴۱۳)، سیدمرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶)، سلّار دیلمی (متوفی ۴۴۸)، شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) و ابن برّاج (متوفی ۴۸۱)، شاهد رویکردی نو در نظام فقهی هستیم. پیش از حوزه بغدادِ سده های چهارم و پنجم، جدّی ترین و رایج ترین روش فقهی، روش حدیث گرایان یعنی معتقدان به فقه منصوص بود. اینان مانند کلینی و شیخ صدوق، استدلالهای اجتهادی را در استنباط احکام دخالت نمی دادند و بیشتر بر نصوص تکیه داشتند و البته، متن حدیث را به مثابه فتوای خود بیان می کردند، ضمن آنکه روایات را براساس موازین علم رجال نقادی می کردند.در برابر آنان، روش و رویکرد ابن جنید اسکافی بود که از قیاس در استنباط احکام استفاده می کرد. ابن جنید دو کتاب فقهی مهم داشت، تهذیب الشریعة لاحکام الشریعة و الاحمدی فی الفقه المحمدی. وی در کنار بحث از فقه شیعه به فقه دیگر مذاهب نیز توجه می کرد (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۳۱۰). با این همه، سیدمرتضی و فقهای متأخری چون شهید اول، شهید دوم و فاضل مقداد سیوری در عین مخالفت با قیاس، آرای ابن جنید را معتبر دانسته اند. برخی نیز کوشیده اند گرایش ابن جنید به قیاس را به نحوی موجه سازند (رجوع کنید به دوانی، ج ۳، ص ۲۰۸).در این میان، رویکرد شیخ مفید و شاگردان حوزه درسی او توانست غالب فقهای شیعه بغداد را با خود همراه سازد. این گروه در عین توجه به اخبار و استفاده گسترده از آن در استنباط احکام، رویکرد و گرایش اجتهادی داشتند. اینان نه روش محدّثان را در استنباط احکام کافی می دیدند و نه با استفاده از داده های شبه عقلی و قیاس موافقتی داشتند. مفید برای تبیین دیدگاه سوم، کتاب المقنعة را نوشت که همه ابواب فقه را دربردارد. وی به سلطه فقهی محدّثان بر فقه پایان داد و با استدلالهای استوار عقلی و با تمسک به سیره اهل بیت علیهم السلام، در رد ظاهرگرایی آنان می کوشید. شیخ مفید را باید نخستین فقیهی دانست که به گردآوری مسائل اصولی پرداخت. وی گزیده این مسائل را در کتابی گردآورد و نام آن را التذکرة باصول الفقه نهاد (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص ۲۰۹). پس از شیخ مفید، شاگرد ممتاز او، سیدمرتضی، کتاب الذریعة الی اصول الشریعة را در اصول فقه و کتاب الانتصار و ناصریات را در فقه نگاشت. کتاب الذریعه او پس از اصول الفقه شیخ مفید، جامع ترین کتاب اصولی شیعه است (رجوع کنید به همان، ج۲، ص ۳۶۰، ج ۱۰، ص ۲۶، ج۲۰، ص۳۷۰ـ ۳۷۱). سید در این کتاب اقوال علمای اصولی دیگر مذاهب را بررسی و سپس دیدگاه خود را تبیین کرده است. عقل در مبانی اصولی سید جایگاه ویژه داشت. وی نه تنها با اشاعره که با ظاهرگرایان شیعه نیز مخالفت می کرد.پس از سید، شاگرد او شیخ طوسی، آثار متعددی در فقه و اصول با نوآوریهای فراوان پدید آورد. مکتب فقهی ای که او بنیاد نهاده بود تا سده ششم و آغاز درخشش حوزه علمیه حلّه همچنان برپا بود و تا زمان ابن ادریس حلّی (متوفی ۵۹۸) کسی را تصور مخالفت با آرای شیخ طوسی نبود (رجوع کنید به بخش ۶). شیخ طوسی در موضوع اصول، کتاب عُدّة الاصول را نوشت و در مقدمه این کتاب (ج ۱، ص ۳ـ۶)، تصریح کرد که وی نخستین کسی در شیعه است که در این فن کتابی جامع نوشته است. وی همچنین کتاب المبسوط را با گرایش اجتهادی تألیف کرد. شیخ در این کتاب به تفریع فروع پرداخت و از این راه، بدون نیاز به قیاس و استحسان و دیگر داده های شبه عقلی، درصدد برآمد به نیازهای فقهی جامعه پاسخ دهد. وی پیش از تألیف المبسوط، برای آماده ساختن ذهن جامعه علمی شیعه برای پذیرش این روش، کتاب النّهایه را به روش فقهای پیشین نوشته بوده است. این کتاب تا پیش از تألیف شرائع الاسلام تألیف محقق حلّی، کتاب درسی حوزه های علمی شیعی بود و علما آن را به شاگردان خود اجازه می دادند (طباطبائی، ص ۳۶۸).شیخ طوسی در کتاب دیگرش، الخلاف، به گستردگی به مقایسه میان آرای فقهای مذاهب پرداخته است. این کتاب امروزه نیز یکی از منابع شناخت آرای فقهی مذاهب اسلامی و مرجع پژوهشگران است.

علم حدیث. حوزه علمی بغداد نیز مانند حوزه ری و قم قدیم و به طور کلی عموم حوزه های علمی شیعی پیش از سده چهارم، در مراحل نخستینِ تکوین عمدتآ حوزه ای حدیثی بوده است. حضور محدّثانی که در حلقه های درسی امام صادق و امامان بعدی شیعه حدیث آموخته بودند در شهر بغداد، زمینه های چنین رویکردی را هموار می کرد. علاوه بر محدّثان بزرگی چون ابن ابی عمیر و یونس بن عبدالرحمان، حَفْص بن بُخْتُری از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام (نجاشی، ج ۱، ص ۳۲۴)، یعقوب بن یزید انباری از اصحاب امام جواد علیه السلام که به بغداد نقل مکان کرد و کاتب منتصر عباسی شد (همان، ج ۲، ص ۴۲۶ـ۴۲۷)، نضربن سُوَید کوفی که بغداد را برای سکونت برگزید (همان، ج۲، ص ۳۸۴) و محمدبن محمد بَجَلی، محدّث کوفی که در محله کرخ بغداد ساکن شد و جایگاهی معتبر در میان شیعیان یافت، ولی در پی از دست دادن بینایی خود به کوفه بازگشت (همان، ج۲، ص۳۱۷ـ ۳۱۸)، کسان دیگری نیز در تقویت بنیه حدیثی این حوزه سهم جدّی داشتند، از جمله در این میان، بزرگ ترین و مشهورترین و معتبرترین مجموعه حدیثیِ منتشر شده در بغداد جامع کافی* تألیف محمدبن یعقوب کلینی (متوفی ۳۲۹) بود. کلینی که خود از مشایخ بزرگ ری بود (همان، ج ۲، ص۲۹۰ـ:۲۹۱ شیخُ اصحابِنا فی وقتِه بالریّ)، این کتاب را در بغداد روایت کرد و هارون بن موسی تَلِّعُکْبَری* (متوفی ۳۸۵) و ابوغالب زُراری و ابوعبداللّه کاتب نعمانی و ابوعبداللّه محمدبن احمدبن عبداللّه صفوانی آن را نوشتند (کلینی، ج۱، مقدمه حسین علی محفوظ، ص۱۹ـ۲۰). این کتاب بلافاصله پس از تألیف در شمار متون درسی حوزه علمی بغداد درآمد (رجوع کنید به نجاشی، ج۲، ص ۲۹۱). تألیف دو کتاب دیگر از مجموعه کتب اربعه شیعه، الاستبصاروتهذیب، نیز مدیون حوزه بغداداست. این هر دو کتاب را شیخ طوسی تألیف کرده است (رجوع کنید به استبصار*؛ تهذیب الاحکام*). جعفربن محمدبن قولویه قمی (متوفی ۳۶۸)، از استادان شیخ مفید نیز در بغداد به نشر حدیث پرداخت و کتاب کامل الزیارات و آثار متعدد فقهی نوشت (نجاشی، ج۱، ص۳۰۵ـ ۳۰۶).در حوزه حدیثی بغداد نیز نقادی روایات کاری جدّی بود. محدّثان بغداد مانند مفید و شیخ طوسی، با بررسی روایات، صحیح و سقیم آنها را از یکدیگر جدا می کردند. شیخ مفید در مباحث فقهی و کلامی، احادیثی را که با عقل صریح در تعارض می دید، نمی پذیرفت، همچنان که احادیث را از نظر اطمینان به صدور مورد بررسی قرار می داد. عده ای دیگر از محدّثان شیعه بغداد نیز کتابهایی در شناخت روایات ساختگی و موضوعات تألیف کردند. چنان که ابومحمد ثُبَیْت بن محمد عسکری، از اصحاب امام دهم و یازدهم، کتاب تولیدات بنی امیة فی الحدیث و ذکر الاحادیث الموضوعة را نوشت (همان، ج ۱، ص ۲۹۳). نجاشی و شیخ طوسی نیز در کتابهای فهرست و رجال خود، علاوه بر بر گزارش آثار و شخصیتهای مهم شیعه از آغاز تا آن زمان، راویان ساده اندیش و کم دقت و غالی و امثال آنها را نیز معرفی کردند.

کلام و حکمت. فضای فکری و فرهنگی بغداد، از قرن سوم به بعد، و مشاجرات مستمر فلسفی و کلامی میان مذاهب فکری مختلف، به ویژه دو فرقه بزرگ معتزله و اشعری، موضوعات و مباحث و مناقشات کلامی و فلسفی متعددی را در میان آورد. حوزه شیعی بغداد که در کانون این مجادلات فعالیت می کرد، هم به سبب تبعیت از توصیه امامان شیعه به مباحثات عقلانی و هم به تبع ضرورتهای زمان، به دروس و موضوعات کلامی توجه ویژه نشان داد. از این رو درس کلام در شمار برنامه های درسی حوزه بغداد قرار گرفت و استادان ناموری مشغول تدریس مباحث کلامی شدند.یکی از قدیم ترین متکلمان شیعی هشام بن حکم بود. وی که در کوفه زاده شد و سپس در مکتب امام صادق و امام کاظم پرورش یافت، در سال ۱۹۹ به بغداد آمد و ضمن تجارت، به مباحثات کلامی پرداخت. او دست کم ۲۷ کتاب در حوزه باورهای دینی و رد بر مخالفان نوشت، مانند الردّ علی الزنادقة، کتاب الشیخ والغلام فی التوحید، که ظاهرآ به سبک پرسش و پاسخ میان شاگرد و استاد بوده است، کتاب اختلاف الناس فی الامامة، کتاب الرّد علی ارسطاطالیس فی التوحید، و کتاب المجالس فی التوحید (همان، ج ۲، ص ۳۹۷ـ۳۹۸). کتابهایی که در نقد و بررسی آرای کلامی هشام نوشته شده نشانه جایگاه ویژه او در دانش کلام است؛ از جمله این کتابها الاستطاعة علی مذهب هشام نوشته حسن بن موسی نوبختی است (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص ۲۷). شاگردان هشام نیز در نشر مکتب کلامی او نقش ارزنده ای داشتند، چنان که ابوالحسن علی بن منصور سخنان کلامی استادش، هشام، را در کتاب التدبیر فی التوحید و الامامة گرد آورد (نجاشی، ج ۲، ص ۷۱، ۳۹۷ـ ۳۹۸).یکی از شاخص ترین خاندانهای علمی که متکلمان برجسته ای از میان آنها برخاسته اند، خاندان نوبختی (رجوع کنید به نوبختیان*) است. مهم ترین فرد این خاندان در عصر غیبت ابوسهل اسماعیل بن علی (۲۳۷ـ۳۱۱) است که در زمان خود از بزرگان شیعه و به تعبیر نجاشی (ج ۱، ص ۱۲۱) شیخ متکلمان امامی و غیر امامی و در شمار اصحاب امام عسکری بوده است. شیخ طوسی هفده کتاب از وی را خود نام برده و چند کتاب دیگر را نیز از ابن ندیم نقل کرده است، از جمله: الاستیفاء فی الامامة، الرّدّ علی الیهود، الرّد علی الغلاة و کتابٌ فی الصفات (رجوع کنید به ابن ندیم، ص۲۲۵؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص ۳۱ـ۳۲؛ نیز رجوع کنید به نجاشی، همانجا). وی در مناظرات خود با سران مذاهب کلامی دیگر، می کوشید نظر شیعه را از گروههای منحرف جدا سازد. وی در حوزه بغداد تدریس می کرد و مجلس درس او کانون نقد و کندوکاو مسائل کلامی بود. تلاش او در کلام از دو جهت اهمیت دارد؛ نخست آنکه وی علاوه بر دفاع از عقاید مدون کلامی شیعه، کوشید روشهای معتزله را در تقریر مسائل کلامی امامیان به کارگیرد و حتی آموزه های آن دو را به یکدیگر نزدیک کند (رجوع کنید به اقبال آشتیانی، ص۱۰۲)؛ و دوم آنکه ابوسهل نوبختی از اولین کسانی بود که در اثبات وجوب امامت و بیان اوصاف امام دلایل عقلی آورد و برخلاف متکلمان گذشته به ادله نقلی اکتفا نکرد (همان، ص ۱۰۲ـ۱۰۳).ابوسهل نوبختی شاگردان برجسته ای در کلام تربیت کرد که از مهم ترین آنان ابوالجیشِ بلخی* (متوفی ۳۶۷) متکلم و محدّث مشهور خراسانی است که کتابهایی چون النکت و الاغراض فی الامامة، و نقض العثمانیة علی الجاحظ را نوشته است. شیخ مفید از او کلام آموخت و کتابهایش را برای ابوالعباس احمدبن علی نجاشی معرفی کرد (رجوع کنید به نجاشی، ج۲، ص ۳۷۳ـ۳۷۴). دیگر متکلم برجسته خاندان نوبختی، ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (متوفی بین ۳۰۱ـ۳۱۰) خواهرزاده ابوسهل نوبختی است. وی حدود چهل کتاب در حکمت و کلام به ویژه در موضوع توحید و در رد بر مخالفان نوشته که از آن همه فقط فرق الشیعه او به دست ما رسیده است. کتاب الآراء و الدیانات او را، که حاوی دانشهای فراوان بود، شیخ مفید در حوزه بغداد تدریس می کرد (همان، ج ۱، ص ۱۸۰).ابواسحاق ابراهیم نوبختی نیز از بزرگان و قدمای متکلمان شیعه در نیمه اول قرن چهارم است.علامه حلّی (ص۲)از او با وصف «شیخ اقدم و امام اعظم» یاد کرده است. از جمله تألیفات وی کتاب الابتهاج فی اثبات اللذة العقلیه للّه تعالی و نیز کتاب الیاقوت است که علامه حلّی آن را شرح کرده است. کتاب الیاقوت از قدیم ترین کتابهای کلامی شیعه است (اقبال آشتیانی، ص۱۷۱، ۱۷۷).یکی از شاگردان ابوسهل نوبختی در حوزه علم کلام، علی بن عبداللّه بن وصیف بغدادی (متوفی ۳۶۵) بود. وی در مناظره ها با شور و حرارت از معتقدات امامی دفاع می کرد. همچنین اشعار بسیاری در مدح اهل بیت سرود (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج ۴، ص۱۷۸۴ـ ۱۷۸۶). ابن جنید اسکافی، که پیش از این از او یاد شد، نیز بیش از سی کتاب در کلام نوشت، از جمله کتاب التحریر و التقریر، و کتاب کشف الاسرار (رجوع کنید به نجاشی، ج۲، ص۳۰۶ـ۳۱۰).یکی از بزرگ ترین استادان کلام در حوزه بغداد و بلکه در سرتاسر جهان اسلام، محمدبن محمدبن نعمان حارثی، معروف به شیخ مفید یا ابن المعلّم بود که کتابهای متعددی در موضوعات مختلف کلامی تألیف کرد (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۳۲۷ـ۳۳۱؛ نیز رجوع کنید به مفید*، محمدبن محمد). وی در مناظره های کلامی، به ویژه در مسئله امامت، با جریان پرقدرت معتزله روبه رو بود که آرای مشترکی نیز با زیدیه داشتند و سخت سرگرم تبلیغ و ترویج دیدگاههای خود و مناقشه جدّی در عقاید شیعیان امامی بودند؛ او هم زمان درصدد ارائه مستدل و مدون باورهای شیعی بود. وی چندین رساله در نقد دیدگاههای کلامی معتزله تألیف کرد و آثار متعددی نیز در ساماندهی استدلالی آموزه های شیعی و مقابله با حدیث گرایی غیرعلمی پدید آورد. کتاب تصحیح الاعتقاد او، حاوی توضیحات و نیز نقدها و اعتراضات او بر اعتقادالامامیه شیخ صدوق، نمونه ای از فعالیتهای علمی وی در همین مسیر است. وی که مردی زبان آور نیز بود، در جلسات مناظره با رقیبان شرکت می کرد. مناظره وی با قاضی عبدالجبار معتزلی درباره امامت معروف است. پیروزی وی در این مناظره به کسب جایگاه والای او نزد عضدالدوله دیلمی منجر شد (افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۱۷۸).شاگردان مفید چون سیدمرتضی و شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی نیز در کلام خبره بودند. سیدمرتضی در کتاب تنزیه الانبیاء، بر نقطه مرکزی اختلاف نظر در میان امامیه و معتزله درباره عصمت انبیا انگشت می نهد. امامیه برآن اند که پیامبران مرتکب هیچ گونه خطا نمی شوند، ولی معتزله فقط ارتکاب گناهان کبیره و گناهانی را که موجب استخفاف آنها می شود محال می دانند. سید در این کتاب ضمن رد نظر معتزله، به شبهه های زندیقان بر پیامبران نیز پاسخ داده است (رجوع کنید به تنزیه الانبیاء*). شیخ طوسی نیز چندین اثر کلامی تألیف کرد که از همه مهم تر، شرح بخش کلام کتاب جمل العلم و العمل سید مرتضی است با عنوان تمهیدالاصول، و نیز المفصح فی الامامة و مقدمة فی المدخل الی علم الکلام (رجوع کنید به نجاشی، ج ۲، ص ۳۳۲ـ۳۳۳).از مهم ترین موضوعات کلامی مطرح در حوزه بغداد و بلکه در محافل علمی این شهر، موضوع امامت و غیبت امام بود. حوزه بغداد که مدافع امامت و غیبت بود، رقیبان و مخالفان سرسختی داشت. در رأس مخالفان امامت، خلفای عباسی بودند که همواره به امامان به چشم رقبای سیاسی خود می نگریستند و برای تضعیف و نابودی جریان امامت از هیچ کوششی خودداری نمی کردند. از دیگر مخالفان امامت حنبلیها بودند. جریان پرقدرت معتزله نیز گرچه علی علیه السلام امام اول شیعیان را، از نظر علمی، بر دیگر خلفا رجحان می نهاد، با باور امامیه در امامت و وحیانی دانستن منشأ آن مخالف بود. مدعیان بابیت امام زمان در دوره غیبت صغری و مخالفت کنندگان با نواب و وکلای ائمه نیز از فتنه های درون مذهبی بودند. اینان با سوءاستفاده از مشکلات ناشی از غیبت امام و تنگناها و دشواریهای سیاسی جامعه شیعه، ادعای نمایندگی امام و دعویهای نادرست دیگر می کردند. نام برخی از این مدعیان دروغین اینهاست: ابومحمد شریعی از اصحاب امام دهم و یازدهم، مدعی بابیت امام زمان (طوسی، ۱۳۹۸، ص ۲۴۴)؛ احمدبن هلال کرخی (متوفی ۲۶۷) از اصحاب امام حسن عسکری که از پذیرش وکالت محمدبن عثمان سرپیچید؛ ابوطاهر محمدبن علی بن بلال که از تسلیم کردن اموال امام به محمدبن عثمان خودداری و خود دعوی وکالت کرد (همان، ص ۲۴۵)؛ محمدبن احمد معروف به ابوبکر بغدادی، برادرزاده محمد بن عثمان عَمْری مدعی نیابت امام زمان؛ محمدبن مظفّر معروف به ابودُلَف مجنون از غالیان و مفوضه؛ و محمدبن علی شلمغانی (متوفی ۳۲۲) از عالمان بزرگ و مبرِّز شیعه که بعدها در پی مخالفت با نیابت حسین بن روح نوبختی و سپس دعوی بابیت امام زمان و ادعای حلول روح خداوندی در خود انحرافش آشکار شد (همان، ص ۲۴۸ـ۲۵۰، ۲۵۴ـ۲۵۶).در این وضع، رسالت جدّی و دشوار حوزه بغداد، تبیین مبانی امامت و دفع شبهه های فرقه های رقیب و مقابله با فتنه انگیزیهای درون مذهبی به ویژه مدعیان نیابت امام زمان علیه السلام بود. چنین بود که متکلمان و محدّثان خردگرای بغداد به تبیین جایگاه معنوی و سیاسی امامت و بیان اوصاف و شروط امامان و تفهیم موضوع غیبت همت گماشتند. ابوعیسی محمدبن هارون ورّاق چند کتاب در اثبات معتقدات شیعه در امامت نوشت، مانند کتاب الامامة، السقیفة، و اختلاف الشیعة و المقالات (نجاشی، ج ۲، ص ۲۸۰ـ۲۸۱). کلینی افزون بر گردآوری و تدریس و شرح صدها حدیث درباره امامت و موضوع غیبت، کتابی نیز در رد جریان قرامطه نوشت (رجوع کنید به طوسی، ۱۴۲۰، ص ۳۹۴) و با تفکیک آرای شیعه امامی از آنان، اتهام همسویی قرمطیان و شیعیان را که عباسیان بدان دامن می زدند، رد کرد. محمدبن ابراهیم بن جعفر معروف به کاتب نعمانی (متوفی بعد از ۳۴۲) از مشایخ شیعه بغداد که در درس کلینی شرکت می کرد و از راویان کافی بود، کتاب الغیبة و کتاب الرد علی الاسماعیلیة را نوشت (ابن ابی زینب، ص۶۰، ۱۳۸ـ۱۳۹، ۱۸۸، ۲۰۲، مقدمه، ص۱۲). به نوشته نجاشی (ج ۲، ص ۳۰۲)، کتاب الغیبة در مشهدالعتیقه واقع در جنوب شرقی بغداد تدریس می شده است. محمدبن قاسم معروف به ابوبکر بغدادی، محدّث شیعی و از معاصران ابن همّام اسکافی (۲۵۸ـ۳۳۶) کتاب الغیبة را نوشت (همان، ج ۲، ص ۲۹۸). ابوسهل نوبختی نیز کتابی در باب غیبت به نام التنبیه تألیف کرد. این کتاب اکنون در دست نیست اما قطعه هایی از آن را ابن بابویه در کتاب کمال الدین (ج ۱، ص ۸۸ـ۹۴) درج کرده است. شیخ مفید نیز علاوه بر چند کتاب در بحث امامت، چند اثر درباره امام زمان و غیبت پدید آورد، از جمله: المسائل العشرة فی الغیبة، کتابٌ مختصرٌ فی الغیبة، النقض علی الطلحی فی الغیبة، الجوابات فی خروج ]الامام[ المهدی ]علیه السلام[ (نجاشی، ج ۲، ص ۳۲۷ـ۳۳۰). سیدمرتضی علم الهدی نیز در موضوع امامت کتابهای ارزشمندی نوشت از جمله الشّافی. وی این کتاب را در پاسخ مطالب بخش امامت المغنی، اثر قاضی عبدالجبار معتزلی نوشت (۱۴۱۰، ج ۱، ص ۳۳). این کتاب را شیخ طوسی، شاگرد سیدمرتضی، تلخیص کرد (تلخیص الشافی) و بعدها ابوالحسین بصری در رد آن نقض الشافی را نوشت که ابویَعْلی سلّار دیلمی در رد این اثر اخیر، النقض علی النقض را منتشر ساخت و همه اینها در مدت حیات سیدمرتضی اتفاق افتاد (همو، ۱۳۴۶ـ ۱۳۴۸ش، قسمت۱، مقدمه گرجی، ص پانزده). این کتاب اثری بسیار مفید در شناخت عمق عقیده امامت در تعلیم شیعی است و تفاوت میان دیدگاههای شیعه با زیدیه و با معتزله را به خوبی نشان می دهد (همانجا). نویسنده الشافی، در موضوع غیبت نیز کتابی با نام المقنع فی الغیبة نوشته است (رجوع کنید به علم الهدی*). شیخ طوسی نیز درباره غیبت کتاب مبسوطی با نام الغیبة نگاشت. وی این کتاب را به توصیه استادش شیخ مفید در تبیین جوانب مختلف غیبت و پاسخ به شبهه های مخالفان نوشت. شیخ طوسی در این اثر به همه جوانب مسئله غیبت به گونه ای دقیق و مستدل پاسخ داده است (طوسی، ۱۳۹۸، ص ۲).

تفسیر قرآن. در حوزه بغداد قرآن پژوهان برجسته ای تربیت شدند: ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (متوفی ۳۱۰) کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن را نوشت (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۴، ص ۴۵۵). ابوعبداللّه احمدبن محمد جوهری کتاب مانزل فی القرآن فی صاحب الزمان را تألیف کرد (نجاشی، ج ۱، ص ۲۲۵). محمدبن عباس معروف به ابن جُحام (زنده در ۳۲۸) از عالمان ثقه بغداد، علاوه بر تألیف چند کتاب فقهی، کتاب مانزل من القرآن فی اهل البیت را در هزار ورق نوشت که به شهادت گروهی از عالمان هم روزگارش مانند آن تا زمان او تألیف نشده بود (همان، ج ۲، ص ۲۹۴ـ۲۹۵). شیخ مفید نیز، کتابهایی ویژه علوم قرآن و تفسیر نوشته بود، مانند الکلام فی وجوه اعجازالقرآن، البیان فی تألیف القرآن، و البیان عن غلط قُطْرُب فی القرآن (نجاشی، ج ۲، ص ۳۲۷ـ۳۳۱). سیدرضی (متوفی ۴۰۶) شاگرد مفید و برادر سیدمرتضی، چندین اثر قرآنی تألیف کرد، از جمله حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، و معانی القرآن.سید مرتضی نیز از قرآن پژوهان بزرگ حوزه بغداد بود. وی در مهم ترین اثر قرآنی خود، المُوضِح عن جهة اعجازالقرآن، نظریه صرفه* را در باب اعجاز قرآن مطرح کرد، که مورد توجه و نقد قرآن پژوهان قرار گرفت. کتاب امالی یا غررالفوائد و دُرَرالقلائد او، در تفسیر شمار زیادی از آیات مشکل، حاصل هشتاد جلسه تدریس وی در خانه اش در بغداد است که متناوبآ برگزار می شد و در سال ۴۱۳ به پایان رسید (علم الهدی، ۱۳۷۳، قسم ۱، مقدمه محمدابوالفضل ابراهیم، ص ۲۰). مهم ترین و جامع ترین و مشهورترین تفسیر را در حوزه بغداد، آخرین استاد برجسته این حوزه، یعنی شیخ طوسی نوشته است. وی در تفسیر مشهور التبیان به جنبه های گوناگون لغوی، بدیعی، صرفی و نحوی، فقهی، کلامی و تاریخی آیات توجه کرده است، ضمن آنکه تفسیر او تحت تأثیر فضای حاکم بر بغداد آن روزگار بیشتر صبغه کلامی دارد (رجوع کنید به التبیان فی تفسیرالقرآن*).

تاریخ و تراجم و رجال. رواج تاریخ نویسی عمومی در بغداد و رونق مباحث کلامی در حوزه شیعی بغداد، که یکی از اصلی ترین مسائل آن موضوع امامت بود، ناگزیر از توجه ویژه به تاریخ زندگی ائمه شیعه بود؛ چنان که نقد و بررسی احادیث و جرح و تعدیل آنها محتاج شناخت و بررسی راویان آنها و توجه ویژه به علم رجال بود. از این رو تاریخ و کتابهای شرح حال و آثار رجالی در حوزه بغداد بسیار محل توجه واقع شد. محمدبن عمر جعابی (۲۸۴ـ۳۵۵) مورخ و تذکره شناس بزرگ شیعی در این باره کتابهای بسیار نوشت، از جمله اخبار آل ابی طالب، اخباربغداد، الشیعة من اصحاب الحدیث و طبقاتهم، کتاب اخبار علی بن الحسین علیهماالسلام (نجاشی، ج۲، ص ۳۱۹ـ۳۲۰). سیدرضی نیز خصائص الائمة را در تاریخ شیعه نوشت.ابوالمفضل محمد شیبانی (متوفی ۳۸۷) نیز از عالمان تاریخ دان بغداد بود؛ از کتابهای تاریخی او مزار امیرالمؤمنین، مزارالحسین، کتابُ مَنْ رَوی حدیثَ غدیرخم، و کتاب اخبار ابی حنیفة است. نجاشی از این استاد تاریخ دان در حوزه مسائل تاریخی استفاده بسیار کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۳۲۱ـ ۳۲۲). بخش بزرگی از تألیفات احمدبن محمد جوهری (متوفی ۴۰۱) در باب مسائل تاریخ است مانند، اخبار جابرالجعفی، کتاب فی ذکرالشِجاج، کتاب اخبارالسید (یعنی سیدحمیری شاعر معروف شیعی)، کتاب اخبار و کلاء الائمة الاربعة (همان، ج ۱، ص ۲۲۵ـ۲۲۶). شیخ مفید نیز در حوزه تاریخ امامان شیعه آثار مهمی تألیف کرد، از جمله الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، و الجَمَل درباره جنگ جمل در بصره و تحلیل آن.در دانش تراجم و رجال شناسی نیز سهم عمده پژوهشهای علمی بر دوش حوزه بغداد بوده است. احمدبن محمدبن عمران معروف به ابن الجُندی (متوفی ۳۹۰ یا ۳۹۲) ساکن بغداد و از مشایخ نجاشی، کتاب الرجال را نوشت (همان، ج ۱، ص ۲۲۴؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱۰، ص ۸۴). احمدبن حسین بن عبداللّه غضائری معروف به ابن عضائری (زنده پس از ۴۱۱) از همدرسان نجاشی، از علمای رجالی حوزه بغداد بود و نجاشی در جرح و تعدیل راویان به دیدگاههای او توجه نشان می داد (رجوع کنید به نجاشی، ج ۱، ص ۳۰۲ـ۳۰۳، ۳۵۸، ۴۱۷ـ۴۱۸). اثر رجالی ابن غضائری برپایه اطلاعات موجود در منابعِ سپسین، تدوین شده و با نام الرجال در ۱۳۸۰ش در قم به چاپ رسیده است.اما سهم عمده در پیشبرد علم رجال در حوزه بغداد و بلکه در تاریخ شیعه، از آنِ شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی و ابوالعباس احمدبن علی نجاشی بوده است؛ با این ملاحظه که شیخ طوسی یک تنه سه کتاب از کتب اربعه رجالی شیعه را تألیف کرد :۱) الفهرست یا فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنّفین و اصحاب الاصول (تاریخ تألیف: ۴۰۸)، که در آن حدود نهصد شرح حال از کسانی که دارای تألیف بوده یا آثاری را روایت کرده بودند، همراه با فهرستی از تصانیف آنان عرضه شده است (دُریاب نجفی، ج ۱، ص ۲۳). هدف اصلی در تنظیم این فهرست معرفی مؤلفان شیعه و آثار آنها بوده است (طوسی، ۱۴۲۰، ص ۳ـ۴).۲) اختیار معرفة الرجال، که گزیده ای سامان یافته از معرفة الناقلین ابوعمرو کَشّی است (شوشتری، ج ۱، ص ۲۵ـ۲۶). این کتاب از معتبرترین اسناد تاریخ شیعه در دوران حیات امامان به شمار می آید که به بیان مناسبات شیعیان با امامان و تشکیلات شیعه و رقابتها و دعویهای برخی از متشیّعان، شناخت غالیان و بدعت گذاران و جرح و تعدیل راویان پرداخته است (نیز رجوع کنید به بخش ۵ همین مقاله).۳) الرجال، که حاوی معرفی بیش از ۵۸۰۰ نفر از راویان امامان است و غرض از تألیف آن، احصای نامها و جمع آنها و تعیین طبقات آنها بوده است.چهارمین کتاب رجالی شیعه را نجاشی* (۳۷۲ـ۴۵۰) رجال شناس مسلّم حوزه بغداد نوشته است. کتاب او که از سنخ فهرست است، غالبآ با عنوان الرجال (کتاب الرجال) معرفی می شود. به اعتقاد شمار زیادی از محققان، کتاب نجاشی بر کتابهای مشابه، از جمله سه اثر پیش گفته شیخ طوسی، ترجیح دارد (رجوع کنید به نجاشی، ج ۱، مقدمه نائینی، ص ۱۵ـ۲۱؛ دریاب نجفی، ج ۱، ص ۳۰؛ برای تفصیل رجوع کنید به خامنه ای، ص ۳۷۲ـ۴۱۲).

دانشهای دیگر. ذکر دانشهای رایج در حوزه بغداد چون فقه و اصول و حدیث و کلام و رجال به معنای بی توجهی حوزه بغداد به علوم دیگر نیست؛ بلکه مراد بیان این واقعیت است که اولا حوزه بغداد در این علوم خوش درخشیده و ثانیآ اصلی ترین موضوع حوزه های شیعی و رسالت مذهبی آنها تدریس این دانشها و پژوهش در آنها بوده است؛ وگرنه پیداست که علوم دیگری نیز در این حوزه محلّ توجه بوده است. مثلا علوم ادبی مانند همه حوزه های دینی، در حوزه بغداد، هم در سطح مقدماتی و هم در سطح عالی، تدریس می شده است. از قدیم ترین عالمان و ادیبان شیعی در بغداد باید به ابویوسف یعقوب بن اسحاق معروف به ابن سکّیت (۱۸۶ـ۲۴۴) از اصحاب امام جواد و امام هادی اشاره کرد که در لغت و صرف و نحو و بدیع کتابهایی تألیف کرد، از جمله: اصلاح المنطق، کتاب الالفاظ، کتاب الاضداد، کتاب المذکر و المؤنث (نجاشی، ج ۲، ص ۴۲۵). علاوه بر ابن سکّیت، اشخاص دیگری چون علی بن عبداللّه بن وصیف معروف به ناشیء الاصغر (متوفی ح ۳۶۵) متکلم و شاعر مشهور اهل بیت (رجوع کنید به ابن خلّکان، ج ۳، ص ۳۶۹ـ۳۷۱)، ابوعبیداللّه محمدبن عمران مرزبانی (متوفی ۳۸۴ یا ۳۷۸) ادیب مشهور شیعه (همان، ج ۴، ص ۳۵۴ـ۳۵۶) و مهیار دیلمی (متوفی ۴۲۸) شاعر خلاق شیعی و شاگرد سیدرضی در شعر و ادب، درخور ذکرند (همان، ج ۵، ص ۳۵۹ـ۳۶۳). اما بزرگ ترین ادیب و شاعر شیعه در بغداد که برخی او را بزرگ ترین شاعر قریش خوانده اند، شریف رضی از علمای حوزه بغداد بوده (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج ۳، ص ۴۰ـ۴۱؛ ابن خلّکان، ج ۴، ص ۴۱۴ـ ۴۳۰) و دیوان شعر او هم به دست ما رسیده است.علاوه بر این در حوزه بغداد، ریاضیات، هندسه، نجوم، طب و دیگر دانشهای کاربردی نیز تدریس می شد. مثلا ابن سکّیت که بیشتر یک شخصیت ادبی بود، در علوم طبیعی نیز تألیفاتی داشت، از جمله: کتاب الطیر، کتاب النبات، کتاب الوحش، و کتاب الارضین و الجبال و الاودیة (نجاشی، ج ۲، ص ۴۲۵ـ۴۲۶). علی بن حسن علوی، صاحب زیج موسوم به زیجِ ابن اعلم، از منجمان بسیار برجسته بغداد بود (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نوابغ، ص ۱۷۸). ابوعبداللّه احمدبن محمد جوهری و از مشایخ ابوالعباس نجاشی علاوه بر تألیفات مذهبی، کتابی با نام اللؤلؤ و صنعته و انواعه داشته است (نجاشی، ج ۱، ص ۲۲۵ـ۲۲۶).

کانون های آموزش. در عموم گزارشهای موجود درباره تاریخ آموزش، بیشتر به اسامی معلمان و شاگردان اشاره شده و از مکانهای آموزش بسیار کم سخن رفته است. با این حال تردیدی نیست که مساجد و مکانهای مقدس از کانونهای اصلی آموزش در حوزه بغداد بوده است. به گزارش نجاشی (ج۲، ص۳۰۲) عده ای کتاب الغیبه محمدبن ابراهیم نعمانی را نزد محمدبن علی شجاعی کاتب در مشهد العتیقة، از مراکز دینی شیعیان در جنوب شرقی مدینة المنصور، می خواندند. نجاشی (ج۲،ص۲۹۱) همچنین شاهد تدریس کتاب کافی کلینی توسط ابوالحسین احمدبن احمد کوفی کاتب در مسجد لؤلؤی بغداد بوده است. به نوشته طوسی (۱۴۱۴، ص ۳۳۱)، ابن صلت اهوازی در مسجدش در کوی دارالرقیق بغداد در سال ۴۰۹ تدریس حدیث می کرده است.در کنار مساجد، خانه های علما نیز از محلهای عمده تدریس بوده است. مثلا نجاشی (ج ۲، ص ۴۰۷ـ ۴۰۸) شاهد تدریس ابومحمد هارون بن موسی تلّعکبری در خانه خودش در بغداد بوده است.جلسات درس و مناظره شیخ مفید در خانه اش در محله درب رباح تشکیل می شد و از پیروان همه مذاهب در آن شرکت می کردند (ابن جوزی، ج ۱۵، ص ۱۵۷). شیخ طوسی در سال ۴۱۰ در حلقه درس حدیث عبدالواحدبن محمد، مشهور به ابن مهدی، واقع در خانه او در درب زعفرانی در میدان ابن مهدی، و نیز در ۴۱۱ در مجلس دیگری از درس حدیث در منزل ابن بشران معدّل در بغداد شرکت کرد (طوسی، ۱۴۱۴، ص ۲۵۷، ۳۹۴). حسین بن محمدبن حسن حُلوانی نیز در ۴۲۹ در منزلش در کوی برکه زلزل بغداد مجلس درس داشته است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، طبقات: النابس، ص ۶۶). حسن بن محمد معروف به ابن الحمامی (متوفی ۴۳۹)، محدّث امامی و از مشایخ خطیب بغدادی (متوفی ۴۶۳) در سرای خود در کوی کرخ بغداد تدریس می کرد (خطیب بغدادی، ج ۸، ص ۴۵۴ـ۴۵۵).این رسم تدریس در خانه ها پس از تأسیس مدارس بزرگ نیز ادامه داشت. وقتی ابوالحسن علی بن محمد فصیحی (متوفی ۵۱۶) استاد درس نحو نظامیه را به جرم تشیع از تدریس باز داشتند، وی در سرای خود به طالبان دانش درس می داد (یاقوت حموی، ج ۵، ص ۱۹۶۴).نظام آموزشی حوزه بغداد، تا آنجا که از منابع برمی آید، کمابیش مانند حوزه های علمی و مدارس و جوامع بوده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به تعلیم و تربیت*).

نظام مالی. از نظام مالی حاکم بر حوزه بغداد و طریق امرار معاش استادان و شاگردان هم اطلاع قابل توجهی در دست نیست. از مرور سرگذشت برخی از عالمان و از وجود برخی از اسمها یا القاب مانند بزاز و ورّاق و سبّاک همراه با نام اصلی شماری از آنان، این نظر قوت می گیرد که آنان از راه کسب و کار گذران زندگی می کردند. ورّاقی یکی از مشاغل برخی علما بود، چه نیاز دائمی محصلان و استادان به کتاب و دفتر موجب رونق این شغل شده بود. عباس بن موسی، عالم و نویسنده امامی قرن سوم و از اصحاب یونس بن عبدالرحمان، ورّاقی می کرد و از همین رو به او ابوالفضل ورّاق می گفتند (رجوع کنید به نجاشی، ج ۲، ص ۱۲۰). محمدبن علی بن یعقوب معروف به ابوالفرج قنانی کاتب، معاصر و معاشر نجاشی، ورّاق بود (همان، ج ۲، ص ۳۲۶). محمدبن خلیل بغدادی، متکلم و صاحب چند اثر کلامی و از شاگردان و یاران هشام بن حکم در ضرب سکه مهارت داشت (همان، ج۲، ص۲۱۱). علی بن عبداللّه بن وصیف (متوفی ۳۶۵) از متکلمان برجسته نیمه قرن چهارم در کار ساخت لوازم و وسایل برنجین به ویژه قندیلها بسیار ماهر بود (یاقوت حموی، ج ۴، ص۱۷۸۵ـ ۱۷۸۶). پیداست که اشتغال استادان وعالمان به حرفه ای مشخص دست بالا می توانست موجب گذران زندگی خود آنان گردد، اما تأمین هزینه مراکز آموزشی و طلاب نیازمند بودجه ای سنگین و مستمر بود. گواینکه این گونه مراکز بیشتر از طریق موقوفات و کمکهای افراد خیّر حمایت می شده اند. سیدمرتضی مرکزی موسوم به دارالعلم را اداره می کرد و به شاگردان حوزه درسی خود در این دارالعلم مقرری ماهیانه می پرداخت، چنان که به شیخ طوسی ماهی دوازده دینار و به عبدالعزیزبن براج، هشت دینار پرداخت می شد. سیدمرتضی همچنین روستایی را برای تأمین کاغذ فقها و طلاب وقف کرده بود (قمی، ص ۳۳۵).علاوه بر اینها حاکمان دانش پرور نیز به حوزه های علوم دینی کمکهای مالی می کردند. با توجه به اهتمام عضدالدوله به رسیدگی به وضع مالی دانشمندان رشته های مختلف، اعم از فقها، محدّثان، مفسران، متکلمان، نحویان، شاعران، پزشکان و مهندسان و اهتمام خاص او به آبادی کربلا و نجف (ابن اثیر، ج ۸، ص ۷۰۴ـ۷۰۵)، احتمالا باید وضع مالی حوزه علمی شیعی بغداد هم در دوره او بهتر شده باشد.

دوره افول. حوزه بغداد که به ویژه در عصر آل بویه، با مرجعیت علمی شیخ الطائفه به اوج شکوفایی رسیده بود، با ورود طغرل سلجوقی به بغداد، به دعوت خلیفه عباسی در ۴۴۷، از رونق افتاد. سلجوقیان حنفی مذهب توانستند با تحریک فرقه گرایان مذهبی به نفوذ آل بویه بر بغداد پایان دهند. به دنبال حمله سلجوقیان، مدارس و مساجد و کتابخانه های شیعیان مورد هجوم قرار گرفت و بخش اعظم میراث مکتوب شیعه از میان رفت. کتابخانه شاپوربن اردشیر (تأسیس ۳۸۱)، وزیرِ بهاءالدوله دیلمی، با افزون بر ده هزار جلد کتاب به آتش کشیده شد. کتابخانه شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی را نیز به غارت بردند و آتش زدند و شیخ طوسی که قبل از ورود طغرل و سپاهش به بغداد، برای زیارت مرقد امیرمؤمنان علیه السلام به نجف رفته بود، ناگزیز از اقامت در همانجا شد (ابن جوزی، ج ۱۶، ص ۱۶؛ ابن اثیر، ج ۹، ص۳۵۰، ۶۳۷ـ۶۳۸؛ ذهبی، حوادث و وفیات ۴۴۱ـ ۴۶۰ه .، ص ۴۹۰ـ۴۹۱). این مهاجرت اجباری، پایان درخشش حوزه علمیه بغداد و سرآغاز تکوین حوزه دیرسال نجف بوده است. با این حال، درآمدن سلجوقیان به بغداد را نباید پایان بخش همه فعالیتهای علمی حوزه بغداد تلقی کرد، چرا که علمای شیعه تا قرنها بعد نیز کمابیش به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان در حوزه بغداد اشتغال داشته اند. چنان که کاظمین، از محلات غربی بغداد و مزار دو تن از امامان شیعه، امام کاظم و امام جواد سلام اللّه علیهما، به ویژه در دوره خلافت ناصر عباسی (حک : ۵۷۵ـ۶۲۲)، رونقی گرفته بود و علمای شیعه در اطراف حرم حلقه های درس داشتند (آل یاسین، ص ۳۷). کاظمین که بعدها به صورت شهری مستقل در شمال بغداد و پیوسته به آن درآمد، از سده سیزدهم به این سو دارای حوزه علمی مستقلی ــ البته تحت تأثیر مکتب نجف ــ شد. این حوزه به ویژه از زمان محمدمهدی خالصی کاظمی که وی را مؤسس حوزه علمی کاظمین نیز می دانند، اهمیت مضاعف یافت و خاندانهای علمی مشهوری در آنجا ظهور کردند (رجوع کنید به خالصی، شیخ مهدی*؛ نیز رجوع کنید به کاظمین*). اما تقریبآ از میانه های قرن پنجم و سده های سپسین، کانون اصلی فعالیتهای حوزه شیعی به جای بغداد، ابتدا نجف و سپس حلّه بوده است.

منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: النابس فی القرن الخامس، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱؛ همان: نوابغ الرُّواة فی رابعة المئات، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱؛ محمدحسن آل یاسین، تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسلام)، ترجمه غلامرضا اکبری، ]مشهد[ ۱۳۷۱ش؛ ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ?] ۱۳۹۷[؛ ابن اثیر؛ ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن خلّکان؛ ابن ندیم (تهران)؛ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ؛ عباس اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، تهران ۱۳۵۷ش؛ علی خامنه ای، «چهار کتاب اصلی علم رجال»، در یادنامه علامه امینی: مجموعه مقالات تحقیقی به اهتمام جعفر شهیدی و محمدرضا حکیمی، تهران: مؤسسه انجام کتاب، ۱۳۶۱ش؛ خطیب بغدادی؛ محمود دُریاب نجفی، المعجم الموحَّد، قم ۱۴۱۴؛ علی دوانی، مفاخر اسلام، ج ۳، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۴۴۱ـ۴۶۰ه .، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ شوشتری؛ عبدالعزیز طباطبائی، «شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی»، در میراث اسلامی ایران، دفتر۲، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۷۴ش؛ محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴؛ همو، عدّة الاصول، و بذیله الحاشیة الخلیلیة، لخلیل بن غازی قزوینی، چاپ محمدمهدی نجف، ]قم [۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰؛ همو، کتاب الغیبة، تهران ?] ۱۳۹۸[؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، چاپ محمد نجمی زنجانی، ]قم[ ۱۳۶۳ش؛ علی بن حسین علم الهدی، امالی المرتضی: غررالفوائد و دررالقلائد، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴؛ همو، الذریعة الی اصول الشریعة، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۴۶ـ ۱۳۴۸ش؛ همو، الشافی فی الامامة، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران ۱۴۱۰؛ عباس قمی، فواید رضویه در شرح حال علمای جعفریه (ع)، چاپ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم ۱۳۸۵ش؛ کلینی؛ احمدبن علی نجاشی، رجال النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛ یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

/سید عباس رضوی/

 ۵) نجف. الف) سیر تاریخی و دستاوردهای فقهی و اصولی. درباره تأسیس حوزه علمیه نجف دو نظر اساسی وجود دارد. گروه نخست بر این باورند که پس از هجرت شیخ طوسی در ۴۴۸ از بغداد به نجف، وی حوزه علمیه را بنانهاد (رجوع کنید به ادامه مقاله) و شماری دیگر معتقدند پیش از آمدن شیخ، در نجف حلقه های بحث و درس در جوار مرقد امیرمؤمنان علیه السلام برقرار و حوزه علمیه شکل گرفته بوده است (رجوع کنید به بحرالعلوم، ص ۱۱؛ محمدرضا شمس الدین، ص ۶۷ـ۶۸). این عده شواهدی را در اثبات مدعای خود ذکر می کنند؛ از جمله بنابه گزارش ابن طاووس (ص ۱۳۲ـ۱۳۳)، به هنگام دیدار عضدالدوله دیلمی از نجف در ۳۷۱، ۱۷۰۰ فقیه در این شهر بوده اند. نجاشی (ص ۴۴۰) به ملاقات خود با دانشمندان شیعه، از جمله محدّث بزرگ، هبة اللّه بن احمد کاتب، مشهور به ابن برنِیّة، اشاره کرده است. وی (ص ۶۸) همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ در نجف از ابن خُمریِ کوفی اجازه روایت دریافت داشته است.نجاشی (ص ۷۴) در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عَقرائیِ تمّار گفته که او را مجاور کوفه (یعنی نجف) دیده که کتاب کلینی را از خود وی روایت می کرده است. حضور شخصیتهای دینی وعلمی دیگر در نجف، همچون شیخ صدوق و شنیدن حدیث از محمدبن علی بن فضل دهقان (رجوع کنید به خویی، ج ۱۶، ص ۳۳۷)، و نیز اقامت برخی نقبای شیعیان همانند ابن سدره، و اسکان تعدادی از خاندانهای اهل علم، مثل آل طحّان، در نجف (ابن طاووس، ص۱۴۸؛ بحرالعلوم، ص۱۳ـ۱۴) در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است (برای اطلاع از نقد این آرا رجوع کنید به غروی، ص ۱۹ـ۳۰).با این همه، گروه دیگر، ضمن اذعان به حضور و آمد و شد دانشمندان به نجف و تلاش علمی ایشان پیش از شیخ طوسی، معتقدند اقدام اساسی برای تشکیل جامعه علمی در نجف چندان که بتوان نام حوزه علمیه بر آن نهاد، پس از مهاجرت شیخ تحقق یافته است (مصطفی جواد، ص ۱۳۳). حوزه علمیه نجف پس از وی تاریخ بافراز و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت اند از :

۱. دوره تکوین و تثبیت. این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰) مقارن است. وی که از شاگردانِ برجسته شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سیدمرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶) بود، پس از وفات علم الهدی ریاست علمی شیعیان بغداد را برعهده گرفت. اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، در ۴۴۹ خانه و کتابخانه او را درحالی که خود وی قبلا به نجف مهاجرت کرده بود آتش زدند. مدتی بعد، شیخ فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه بزرگ نجف با تلاشهای او پاگرفت. شیخ توانست مراودات علمای شیعه و اوضاع تحصیلی در نجف را که تا آنِ زمان آشفته و نابسامان بود تحت نظم درآورد و حلقه های درسی را تشکل بخشد. عده ای اندکْشمار از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند و دیری نپایید که شهر نجف مرکزیت علمی و فکری تشیع را از آن خود کرد. کتاب امالی یا المجالس شیخ گواهِ انضباطی است که او در حوزه نوتأسیس نجف در انتقال علوم به شاگردانش برقرار کرده بود (نخستین مجلس املا : ۲۶ صفر ۴۵۶ در حرم امیرمؤمنان علیه السلام). کار سترگ دیگر شیخ، سوق دادن علما و شاگردان خود به فقه استدلالی و اجتهادی بود، چه در بغداد و چه در نجف. علاوه بر پرورش و تربیت شاگردان، کتاب اختیار معرفة الرجال و کتاب ناتمام شرح الشرح، یادگار دوران زندگی شیخ در نجف است (برای شرح احوال و آثار وی رجوع کنید به طوسی*، محمدبن حسن).

۲. دوره تبعیت و رکود. این دوره طولانی با وفات شیخ طوسی آغاز شد و تا اوایل قرن دهم ادامه یافت. عوامل متعددی در ایجاد رکود پس از شیخ دخیل بودند. نخست آنکه به رغم ابتکارات شگرف او در حوزه اصول و فقه و دفاعش از فقه تفریعی در حوزه شریعت و توفیقش در ترویج و تحکیم روشهای استدلال و استنباط (رجوع کنید به طوسی، ج ۱، ص ۱ـ۳) آرا و نظریات وی تا مدتها به دلیل عظمت شخصیت او در مجامع علمی شیعه بدون معارض و نقدناپذیر رواج یافت و پیروانش بیش از یک قرن درصدد خرده گیری و نقد و بررسی نظریاتش برنیامدند. به تعبیر شهیدثانی (ص ۹۳) و صاحب معالم، ابن شهیدثانی (ص ۱۷۶)، همه فقها تنها ناقل گفته های او بودند.عامل دیگر این ایستایی، جوانیِ حوزه نجف بود که نمی توانست همپای مراکزی همچون بغداد، در برخورد با آرای گوناگون، پویایی داشته باشد، مخصوصاً آنکه هنگام مهاجرت شیخ از بغداد به نجف، تنها تعدادی کم شمار او را همراهی کرده بودند (محمدباقر صدر، ص ۶۳). از میان رفتن قدرت آل بویه که پیوسته مراکز و شخصیتهای علمی شیعه را تحت حمایت خود داشتند، عامل اثرگذار دیگری بر رکود بود و مخصوصاً از همان آغاز تصرف عراق به دست سلاجقه، شیعه تحت فشارهای روزافزون قرار گرفت.ظهور محمدبن ادریس حلّی (متوفی ۵۹۸) در حلّه رونق حوزه علمیه این شهر را به همراه داشت ولی همین مسئله به رکود حوزه علمیه نجف شتاب بیشتری بخشید. وی توانست به روحیه پیروی بی چون و چرای مشایخ امامیه که در برابر آرا و فتاوای شیخ طوسی تسلیم و منقاد بودند، پایان دهد و با نقادی آرا و برخی روشهای شیخ، روح تحقیق و نقد و تجدیدنظر را به محافل علمی شیعه باز آوَرَد (رجوع کنید به حلّی*، ابن ادریس).با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی*، فرزند شیخ طوسی، (متوفی ۵۱۵) اثری چون المرشد الی سبیل المتعبد و الامالی به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان مفید ثانی شهرت دارد (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، ص ۴۶؛ ابن شهر آشوب، ص ۳۲۴). ابن شهرآشوب مازندرانی، ابوعلی فضل بن حسن طبرِسی مؤلف مجمع البیان و ابوعبداللّه حسین بن احمدبن طحّال مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند (بحرالعلوم، ص ۴۴ـ۴۵). همچنین شیخ ابوالوفاء عبدالجبار رازی، شیخ ابومحمدحسن بن بابویه قمی و شیخ ابوعبداللّه محمدبن هبة اللّه طرابلسی معاصران او و جملگی از شاگردان پدرش در حوزه علمیه نجف بوده اند (همان، ص ۴۳). کتاب شرح کافیه ابن حاجب و شرح قصائد ابن ابی الحدید از نجم الائمة رضی الدین محمد استرآبادی (متوفی ۶۸۶؛ رجوع کنید به حرّعاملی، قسم ۲، ص ۲۵۵)، الایماقی فی شرح الایلاقی و شرح تعریب الزبدة در طب از عبدالرحمان بن عتائقی از علمای حلّه و بعد نجف اشرف (آقابزرگ طهرانی، ج ۲، ص ۵۰۹؛ زرکلی، ج ۳، ص ۳۳۰) و التنقیح الرایع فی شرح مختصرالشرایع مقدادبن عبداللّه سیوری مشهور به فاضل مقداد* (متوفی ۸۲۶؛ آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص ۴۶۳) از جمله آثار دانشمندانِ این دوره حوزه نجف است.

۳. دوره محقق اردبیلی و شاگردان او. از نیمه دوم قرن دهم رونق علمی به حوزه نجف بازگشت. اقدامات اثرگذاری چون تسهیل دسترسی به آب آشامیدنی از طریق حفر انهار توسط شاهان صفوی و ساخت باروهای استوار و تأمین امنیت جانی ساکنان، به عنوان عوامل شکوفایی مجدد حوزه نجف شمرده شده است (احمد مجید عیسی، ص ۷۳۲)؛ ولی بعید است چنین طرحهایی به تنهایی شکوفایی علمی را باز آورده باشد، چه پیش از صفویان، برخی فرمانروایان و امیران ایلخانی و جلایری با رویکردی سیاسی به احیای نجف شیعی در برابر بغداد سنّی به اقدامات مشابهی دست زده، اما توفیق چندانی کسب نکرده بودند (فقیه، ص ۱۲۵).نقش مولی احمدبن اردبیلی (متوفی ۹۹۳) مشهور به مقدس/ محقق اردبیلی در بازیابی رونق حوزه علمیه نجف در این دوره بسیار برجسته بود (برای شرح حال و آثار وی رجوع کنید به مقدس اردبیلی*، احمدبن محمد). حضور محقق اردبیلی در حوزه نجف و مقبول افتادن مکتب فقهی او، یعنی تتبع همه جانبه در احادیث و توجه به احادیث صحیح السند ــکه چه بسا مورد بی اعتنایی یا اعراض فقهای سَلَف قرار گرفته بودــ در برابر قول به پذیرش فتوای مشهور، پژوهشگران و طلاب بسیاری را در حلقات درس او حاضر ساخت (حسن صدر، ج ۱، ص ۹۸، ۳۲۱). کسانی چون شمس الدین محمدبن علی عاملی، نوه شهیدثانی، صاحب مدارک الاحکام (متوفی ۱۰۰۹) و حسن بن زین الدین، فرزند شهیدثانی معروف به صاحب معالم* (متوفی ۱۰۱۱) از تربیت شدگان بزرگ مکتبِ فقهی و اصولی او هستند (همان، ج ۱، ص ۹۳ـ۹۴؛ موسوی عاملی، ج ۱، مقدمه جواد شهرستانی، ص ۳۰ـ۳۱). مقدمه کتاب معالم الدین و ملاذالمجتهدینِ حسن بن زین الدین در اصول فقه است و متن آن به فقه اختصاص دارد که ناقص مانده است. این مقدمه از زمان تألیف تا به امروز محلّ توجه فقهای اصولی بوده و جایگزین کتابهای سه گانه تعلیمیِ اصول فقه در حوزه های امامیه ــیعنی الشرح العمیدی علی تهذیب العلامة، شرح العلامة علی مختصر ابن الحاجب و شرح العضُدی علی مختصر ابن الحاجبــ شده و متداول ترین کتاب درسی مقدماتی اصول فقه در نظام تعلیمی شیعه به شمار می رود (اعرجی، ص ۲۳۴؛ نیز رجوع کنید به معالم الاصول*).این دوره کوتاه از تاریخ حوزه نجف از حیث تعداد دانشمندان و نویسندگان، کم اهمیت نیست: محیی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در شعر و ادب دستی داشت (رجوع کنید به امین، ج ۱۰، ص ۱۱۵)؛ رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در علم روایت و رجال متبحر بود و کتاب مجمع الرجال او از آثار دیگرش مشهورتر است (آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص ۶۵)؛ ملاعبداللّه یزدی (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق تهذیب المنطق و الکلام* اثر تفتازانی* متعلق به همین دوره حوزه نجف بوده و کتاب او همچنان یکی از درسنامه های رایج در حوزه های علمیه است (فقیه، ص ۱۲۷).شیخ ابوالحسن فتونیِ* عاملی نجفی (متوفی ۱۱۴۰) که از او به عنوان افقه المحدثین یاد شده، صاحب نوشته هایی چون مرآة الانوار در تفسیر و ضیاءالعالمین در کلام است. کتاب اخیر در زمره مفصّل ترین تألیفات کلامی به شمار می رود (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۶، ص۱۷۵). وی همچنین کتابی با عنوان تنزیه القمیین در نفی نسبت تشبیه و رؤیت به محدّثان قم، تألیف کرده است.

۴. دوره اخباریان و افول آنان. از دهه چهارم قرن یازدهم حوزه علمیه نجف همانند دیگر حوزه های شیعه درگیر موضوع اخباریگری شد. بزرگ ترین تأثیر را در این بین محمدامین استرآبادی (متوفی ۱۰۳۳) داشت. وی که خود درس آموخته حوزه علمیه نجف بود و از صاحب معالم و صاحب مدارک اجازه روایت داشت (برای شرح احوال و آثار وی رجوع کنید به استرآبادی*، محمد امین) با تألیف کتاب الفوائدالمدنیة در ۱۰۳۰، به نقادی سخت روش اصولی و فقهی مجتهدان شیعه، که میراث پربهای شیخ الطائفه طوسی در حوزه علمیه نجف بود، پرداخت. او امثال ابن جنید، ابن ابی عقیل، شیخ مفید، سیدمرتضی، شیخ طوسی و از همه بیشتر علامه حلی را به انحراف از طریقت ائمه متهم می کرد و تکیه آنان به کلام و اصول فقهِ مبتنی بر افکار عقلی و اعتقاد به قیاس* را بدعت می شمرد (برای نمونه رجوع کنید به استرآبادی، ص ۳۷، ۷۸، ۹۶). مکتب اخباری، با شتاب، در نجف و دیگر مراکز علمی عراق و ایران و بحرین نفوذ و بیشتر فقیهان را به خود جذب کرد (رجوع کنید به طارمی راد، ج ۲، ص ۹۶ـ۱۱۰؛ اخباریه*).دانش اصولِ فقه و اصولیان از جنبش اخباری لطمات بسیار خوردند و حوزه علمیه نجف نیز از این آسیبها مصون نماند (رجوع کنید به فقیه، ص ۱۲۸)، ولی از حرکت بازنایستاد و در این دوره نیز در نجف به نام دانشمندان یا آثار برجسته ای بر می خوریم. از میان آنها مجمع البحرین اثر شیخ فخرالدین بن محمدعلی طُرَیحی نجفی (متوفی ۱۰۸۵) از مهم ترین آثار قلمداد می شود، که موضوع آن واژگان دشوار قرآن و حدیث است (امین، ج ۸، ص ۳۹۴). فاضل شِروانی (متوفی ۱۰۹۸ یا ۱۰۹۹) از نویسندگان کثیرالتألیف این روزگار و از دانش آموختگان نجف بود که به اصفهان مهاجرت کرد و ضمن نوشتن کتابهایی چون شرح الشرایع و حاشیه بر شرح تجرید قوشچی شاگردان بزرگی پرورد، همچون میرزاعبداللّه افندی مؤلف ریاض العلماء، شیخ حسن بلاغی صاحب تنقیح المقال و مولی محمد اکمل اصفهانی پدر وحید بهبهانی (همان، ج ۹، ص ۱۴۲ـ۱۴۳).درگیریهای پیوسته صفویان و عثمانیان بر سر تسلط بر عراق، هراس مردم از مهاجرت به عراق، فشار بر علمای مذهبی شیعه پس از سلطه عثمانیها و رویدادهای طبیعی چون وبا در افزایش رکود علمی در این دوره بی تأثیر نبودند (احمد مجید عیسی، ص ۷۳۲). همین عوامل باعث شد تا پایان قرن یازدهم از آمد و شد طلاب و دانش پژوهان به نجف کاسته شود و حتی مرکزیت جهان تشیع به کربلا انتقال یابد (فقیه، ص ۱۳۴).محمدباقربن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵) نقش مهمی در از میان بردن صولت و قدرت اخباریان داشت (رجوع کنید به بهبهانی*،آقامحمدباقر). به قول ابوعلی حائری (متوفی ۱۲۱۶)، شاگرد بهبهانی، عراق، خصوصآ کربلا و نجف، پیش از آمدن بهبهانی آکنده از اخباریان بود تا آنجا که اگر کسی می خواست کتابی از آنِ فقهای اجتهادی را حمل کند، برای پرهیز از نجس شدن، آن را با دستمال به دست می گرفت (مازندرانی حائری، ج۶، ص ۱۷۸). جنبشی که وحید بهبهانی در کربلا آغاز کرد، در نجف ثمر داد و با آمدن محمدمهدی بن مرتضی مشهور به بحرالعلوم* (متوفی ۱۲۱۲)، از شاگردان وحید بهبهانی، حوزه نجف با پشت سر گذاشتن ناملایمات دوره اخباریگری، به دوره جدیدی گام نهاد (رجوع کنید به امین، ج ۱۰، ص ۱۵۸ـ۱۶۳). این واقعیت را نیز نباید از نظر دور داشت که مجموعه انتقادهای دانشمندان اخباری و نیز میراث علمی آنان، به ویژه تلاشهای آخرین فقیه نامبردار این جریان، شیخ یوسف بحرانی* و کتاب مهم فقهی او، الحدائق الناضرة، در بالندگی و شکوفایی این دوره جدید، تأثیر در خورتوجهی داشته است.

۵. زعامت علمی. دوره بعدی را که از قرن سیزدهم شروع می شود و تا زمان حال ادامه می یابد، می توان عصر کمال و اوج درخشش و زعامت علمی حوزه نجف دانست. با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و عالمان و فقیهان بسیاری که به همت وحید بهبهانی تربیت شده بودند، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد. تلاشهای شاگردان مستقیم و غیرمستقیم وحید بهبهانی معطوف مبارزه با اخباریگری و پاسخگویی به شبهات آنان و اثبات نیاز به قواعد اصولی در استنباط شد (رجوع کنید به گرجی، ص ۲۳۴ـ۲۳۵). این کوششها ثمربخش بود؛ علم اصول را به کمال رساند و در زمینه فقه به طور محسوسی باب بحث و نقد و تحلیل موضوعات و کاوش در آرای پیشینیان و ادلّه آنان گشوده شد (بحرالعلوم، ص۸۰) و سرانجام آنکه جریان اخباری هر چند از میان نرفت، به شدت محدود شد.در امتداد سبک علمی وحید بهبهانی کتابهای نفیسی در حوزه نجف به رشته تحریر درآمد. نگاشته های علامه بحرالعلوم، به استوار کردن مکتب اجتهاد و کنار زدن جریان اخباری یاری رساند. پس از او شیخ جعفربن خضر نجفی، معروف به کاشف الغطاء (رجوع کنید به کاشف الغطاء*، آل) به زعامت امامیه و ریاست حوزه علمیه نجف رسید. با مساعی او، میرزا محمد نیشابوری (متوفی ۱۲۳۲) که به شدت برای حفظ و احیای مکتب اخباری می کوشید و حتی به حکومت قاجار نیز متوسل شده بود، از رقابت با اصولیان بازماند. کاشف الغطاء رساله کشف الغطاء عن معایب المیرزا محمد عدوِّالعلماء خود را برای طرد او نزد فتحعلی شاه به ایران فرستاد (خوانساری، ج ۲، ص ۲۰۲؛ امین، ج ۴، ص ۱۰۴). دیگر دانشمندان حوزه علمیه نجف، همچون محمدتقی اصفهانی (متوفی ۱۲۴۸؛ رجوع کنید به اصفهانی*، خاندان) در هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین، محمدحسین اصفهانی در الفصول الغرویة، حجة الاسلام سیدمحمدباقر شفتی (متوفی ۱۲۶۰) در الزَهْرة البارقة، شیخ محمدابراهیم کلباسی* (متوفی ۱۲۶۱) در اشارات الأصول، سیدمحمدمجاهد* طباطبائی نوه دختری وحید بهبهانی در مفاتیح الاصول، میرزاابوالقاسم قمی در قوانین الاصول و سرانجام شیخ مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱) در فرائدالأصول (مشهور به رسائل) هر کدام سهم مهمی در نقد فکر اخباری و توسعه علم اصول داشته اند.انصاری از شاگردان سیدمحمد مجاهد و شیخ علی کاشف الغطاء و شیخ محمدحسن نجفی* مشهور به صاحب جواهر در نجف بود و پس از وفات صاحب جواهر در ۱۲۶۶ به مرجعیت شیعه نایل آمد (حرزالدین، ج ۲، ص ۴۰۲). کتاب رسائل او از برترین نوشته های اصولی مذهب شیعه به شمار می رود؛ به ویژه طرح ابتکاری او در ساماندهی مباحث «حجّت»، افقهایی نو در برابر فقها و مجتهدان گشوده است (رجوع کنید به رسائل*). این کتاب از درسنامه های مهم حوزه های شیعی است که هم در مرتبه سطوح عالی تدریس می شود و هم بسیاری از استادان و مجتهدان حوزه های علمیه، دروس اجتهادی خود را در علم اصول، بر محور این کتاب ارائه می دهند.مکتب فقهی ـ اصولی شیخ انصاری، با پیگیری جدّی چند تن از شاگردان برجسته او، و در رأس آنان میرزامحمد حسن شیرازی* استقرار یافت. میرزای شیرازی، پس از شیخ انصاری به سامرا رفت و در آنجا حوزه درسی تأسیس کرد. به دعوت او شماری از مجتهدان و فضلای حوزه نجف نیز راهی سامرا شدند و با محوریت میرزای شیرازی، که مرجع علی الاطلاق شیعه بود، در تثبیت و تبیین آرای شیخ انصاری کوشیدند. درواقع، حوزه سامرا که نزدیک به نیم قرن پایید، بخشی از حوزه نجف بود و صرفاً با آن فاصله مکانی داشت.با اینکه دانشمندان دیگری در حوزه نجف، پس از شیخ انصاری، دست به تألیف و تصنیف در علم اصول زدند، ولی هیچ یک به رتبه آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۹) نرسیدند. وی از تربیت شدگان مکتب اصولی شیخ انصاری است، ولی آرای او در همه مباحث با نظریات شیخ انطباق ندارد (برای بررسی تطبیقی آرای این دو تن رجوع کنید به عنایة الاصول اثر سیدمرتضی فیروزآبادی). پس از شیخ انصاری، او بیشترین تأثیر را بر حوزه های علمی شیعی گذاشته است. کتاب کفایة الأصول او در بردارنده نظریات و بیانهایی ابداعی است و چون به طور موجز تألیف شده، شروح و تعلیقات و تقریرات بسیاری بر آن نوشته اند (رجوع کنید به خراسانی*، محمدکاظم؛ کفایة الاصول*). این کتاب نیز به عنوان آخرین متن آموزشی علم اصول در سطح عالی مورد استفاده قرار می گیرد. اغلب فقیهان برجسته اصولی سده چهاردهم از پرورش یافتگان مکتب اصولی شیخ انصاری و شمار زیادی از آنان شاگردان آخوند خراسانی بوده اند. صدها تن محضر خراسانی را درک کردند و برخی چون شیخ محمدجواد بلاغی* (متوفی ۱۳۵۲)، ابوالحسن مشکینی (متوفی ۱۳۵۸)، محمدحسین نائینی* (متوفی ۱۳۵۶)، محمدحسین اصفهانی* (متوفی ۱۳۶۱)، آقاضیاءالدین عراقی* (متوفی ۱۳۶۱)، سیدابوالحسن اصفهانی* (متوفی ۱۳۶۵)، شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء (متوفی ۱۳۷۳)، سیدعبدالحسین شرف الدین عاملی (متوفی ۱۳۷۷) و حاج آقا حسین بروجردی (متوفی ۱۳۸۰) به بالاترین مدارج اجتهاد و مرجعیت نایل آمدند (موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص ۷۸۹).به طور کلی، زعامت علمی در دو حوزه فقه و اصول، پس از شیخ انصاری بر محور آثار و آرای خراسانی شکل گرفته و به ویژه نظام مرجعیت شیعه از آن زمان تا عصر حاضر در اختیار شاگردان این مکتب قرار دارد. از آن گذشته، پس از استقرار مجدد روش اصولی در استنباط، در پی تلاش وحید بهبهانی و ارتقای آن با ظهور شیخ انصاری، حوزه نجف کانون اصلی نظام تعلیمی شیعه شد؛ از یکسو درس آموختگان و استادان حوزه های دیگر، مثل اصفهان و تهران و مشهد و سایر شهرهای ایران و شهرهای عراق و لبنان و شهرهای شیعه نشین هند و پاکستان و افغانستان، برای تکمیل مدارج بالاتر راهی نجف شدند و از سوی دیگر مجتهدان و دانش آموختگان حوزه نجف پس از بازگشت به موطن خود یا اقامت در شهرهای دیگر امکان تقویت بنیه علمی حوزه های موجود یا برپایی حوزه های دیگر را به دست آوردند (رجوع کنید به بخشهای ۲، ۸، ۹ و ۱۰ همین مقاله؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، مجلدات الکرام البررة و نقباءالبشر؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۳ و ۱۴).دانش فقه نیز در این دوره از تاریخ حوزه نجف، بازگشتِ روشهای اصول استنباط به عرصه مباحث فقهی را آزمود. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلّامة از آثار فقهی این دوره، تألیف محمدجواد عاملی (متوفی ۱۲۲۶) از شاگردان وحید بهبهانی است که مجمع آرای فقهای شیعی به شمار می رود و آرای آنان در هر موضوع را به اختصار و با ترتیبی خوش و متنی روان آورده است (رجوع کنید به عاملی، جواد*). مستندالشیعة فی احکام الشریعه ملااحمد نراقی (متوفی ۱۲۴۵) دانش آموخته حلقه های درسی علامه بحرالعلوم و کاشف الغطاء در نجف، از کتب کم نظیر فقهی است که با شمّ استدلالی و بیان جنبه های گوناگون هر مسئله و آرای مختلف درباره آن تصنیف شده است (رجوع کنید به نراقی، ج ۱، ص ۱۱ـ۱۸؛ نیز رجوع کنید به نراقی، ملااحمد*). اما جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام در میان مجموعه های بزرگ فقهی این دوره چشمگیر و بی نظیر است و آرا و استدلالهای فقهای گذشته را با تتبعی درخور و نقادی علمی فراروی پژوهشگران دانش فقه قرار می دهد (رجوع کنید به جواهرالکلام*). مؤلف این اثر سترگ شیخ محمدحسن نجفی، مشهور به صاحب جواهر (متوفی ۱۲۶۶) از شاگردان سیدمحمدجواد عاملی و شیخ جعفر کاشف الغطاء است. کتاب فقهی دیگر او نجاة العباد فی یوم المعاد رساله عملیه اوست که تا زمان تألیفِ عروة الوثقی جزء متون تحقیقی فقیهان به شمار می آمد و اینان با نوشتن شرح درصدد توضیح مطالب و گشودن پیچیدگیهای آن بودند (رجوع کنید به امین، ج ۹، ص ۱۴۹).از جدّی ترین و ارزشمندترین نوشته های فقهی این دوره حوزه نجف کتاب مکاسب شیخ مرتضی انصاری است که تا به امروز متن درسی سطوح عالی، و معیاری است برای سنجش فهم فقهی و اجتهادی طلاب. موضوع کتابْ دادوستد و مباحث پیرامونی آن است و با روش استدلالی وجوه گوناگون هر مسئله بررسی شده و نویسنده کاربرد و اثر قواعد اصولی و فقهی را در فقه به خوبی نمایانده است. شروح و حواشی بسیاری که بر این متن فقهی نوشته شده از اهمیت آن در میان محققان حوزوی حکایت می کند (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به المکاسب*).دیگر اینکه در این دوره، نوشتن تقریر، حاشیه، شرح و تعلیقه که خود مجالی بوده است برای تحقیق و ارائه آرای جدید، شیوع فراوان یافته و برای نمونه از بسیاری از شاگردان مستقیم و غیرمستقیم شیخ انصاری در حوزه نجف شرح و تقریری از دروس و آثار او در دست است (برای اطلاع از برخی از آنها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج ۶، ص ۱۵۲ـ۱۶۲؛ تقریرات*). عروة الوثقی مشهورترین اثر فتوایی سیدمحمدکاظم یزدی طباطبائی است که به جامعیت، روانی، ترتیب مناسب، و داشتن فروع بسیار (۳۲۶۰ فرع در ابوابی از فقه که در این کتاب مطرح شده است)، به ویژه در باب مسائل مستحدثه تا زمان مؤلف، ممتاز و مشهور است. این کتاب به سرعت با استقبال فقها مواجه و جایگزین نجاة العبادِ صاحب جواهر شد (رجوع کنید به عروة الوثقی*). در دوره های اخیر، این جایگاه برای کتاب وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی و بیش از آن برای منهاج الصالحین سیدمحسن حکیم* پدید آمده است.علم رجال، به عنوان یکی از شاخه های مطالعات حدیثی، نیز در حوزه نجف محل توجه بوده است و چند اثر جامع و تک نگاری رجالی نیز از دستاوردهای این دوره نجف است. از جمله: رساله عدیمة النظیر فی احوال ابی بصیر تألیف سیدابوتراب خوانساری، استاد برجسته رجال. تنقیح المقال* تألیف مولی عبداللّه مامقانی و معجم رجال الحدیث تألیف سیدابوالقاسم خویی*.

منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن شهرآشوب، کتاب معالم العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳؛ ابن شهید ثانی، معالم الدین و ملاذالمجتهدین، قسمت اصول فقه معروف به معالم الاصول، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۶۲ش؛ ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علیّبن ابی طالب علیه السلام فی النجف، قم: منشورات الرضی، ]بی تا.[؛ احمد مجید عیسی، «الدراسة فی النجف»، البیان، سال ۲، ش ۲۷، ۲۸ (ذیقعده ۱۳۶۶)؛ محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائدالمدنیة، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۹؛ زهیر اعرجی، «المدارس الاصولیة فی النجف»، در موسوعة النجف الاشرف، جمع بحوثها جعفر دنبلی، ج ۷، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ امین؛ محمد بحرالعلوم، «الدراسة و تاریخها فی النجف»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۷، جزء۲، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵؛ محمدبن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ?] ۱۳۸۵[، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛ خوانساری؛ خویی؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰؛ زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة فی علم الدرایة، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸؛ حسن صدر، تکملة امل الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸؛ محمدباقر صدر، المعالم الجدیدة للاصول، نجف ] ۱۳۸۵[، چاپ افست تهران ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛ حسن طارمی راد، تاریخ فقه و فقها، ج ۲، ]تهران [۱۳۷۵ش؛ محمدبن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷؛ محمد غروی، الحوزة العلمیة فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ محمدجواد فقیه، «الدور الثانی للجامعة النجفیة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶؛ ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، تهران ۱۳۷۵ش؛ محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶؛ محمدرضا شمس الدین، بهجة الراغبین، چاپ رضا محمد حدرج، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳؛ مصطفی جواد، «نظرات فی الذریعة الی تصانیف الشیعة»، البیان، سال ۱، ش ۵ (شوال ۱۳۶۵)؛ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛ محمدبن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ احمدبن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۱، قم ۱۴۱۵.

/حسن عیسی الحکیم/

ب) دانشهای دیگر، اقدامات اجتماعی ـ سیاسی، نظامات و مراکز آموزشی. شهرت و اعتبار علمی حوزه علمیه نجف به علوم نقلی، به ویژه فقه و اصول، اجتهاد پویا و پرورش اندیشمندان در قلمرو این دو دانش بود و عالمانی که در افق علوم معقول ظاهر شده اند و نیز آثار ایشان، به هیچ روی قابل مقایسه با اصحاب علوم نقلی و نوشته هایشان نیست؛ حتی بر پایه برخی اطلاعات، در حوزه نجف، در دوره جدید، با خواندن فلسفه مخالفت می شده است (رجوع کنید به نجفی قوچانی، ص ۵۲۵). در عین حال، تلاشهایی برای تحقیق و تدریس این علوم صورت می گرفته است. مثلا شیخ محمدتقی گلپایگانی نجفی (متوفی ۱۲۹۲) علوم عقلی تدریس می کرد (رجوع کنید به امین، ج ۹، ص ۱۹۳) تا آنکه آخوند ملاحسینقلی همدانی (متوفی ۱۳۱۱)، شاگرد حاج ملاهادی سبزواری، در نجف رحل اقامت افکند و شاگردان خویش را با حکمت متعالیه ملاصدرا آشنا ساخت (رفاعی، ص ۳۹)؛ هر چند شهرت او بیشتر ناشی از ترویج مکتب سلوکی عرفانی در این حوزه است (رجوع کنید به ملاحسینقلی همدانی*؛ عرفان*). در این میان، سیدحسین بادکوبه ای (متوفی ۱۳۵۸) مهم ترین شخصیت اثرگذار در تعلیم و نشر علوم عقلی در حوزه نجف بود. وی در حوزه فلسفی تهران درس آموخت و پس از مهاجرت به نجف، نزد استادان آن حوزه فقه و اصول آن را فراگرفت؛ سپس به تدریس متون فلسفی همت گماشت. از جمله شاگردان معروف او، فیلسوف معاصر، سیدمحمدحسین طباطبائی* بود (رجوع کنید به بادکوبی*، سیدحسین).به این نکته نیز باید توجه کرد که شمارِ نه چندان اندکی از استادان و دانش آموختگان حوزه نجف، پیش از انتقال به این شهر یا پس از بازگشت به موطن خود، در حوزه های تهران و اصفهان، به درس و بحث فلسفه اشتغال داشته اند و این ورود و وقوف، در مباحث اصولی آنان نیز تأثیر گذاشته بوده است : آخوند خراسانی نزد حاج ملاهادی سبزواری و میرزا ابوالحسن جلوه فلسفه خوانده بود و برخی نگرشهای فلسفی را در مهم ترین اثرش، کفایة الاصول، مطرح ساخت؛ شیخ محمدحسین اصفهانی* نیز همین روش را در مباحث اصولِ خود ادامه داد؛ مولی مهدی نراقی* و فرزندش مولی احمد نراقی* آثار متعددی در شرح متون فلسفی داشته اند؛ میرزا احمد آشتیانی* و شیخ محمدتقی آملی*، دو مجتهد برجسته نیمه دوم قرن چهاردهم تهران، که مراتب عالی اجتهاد را در نجف طی کرده بودند، فلسفه نیز درس داده اند و شروحی بر متون فلسفی داشته اند.در دهه های اخیر، ورود اندیشه های فلسفی غرب، حوزه علمیه نجف را به تکاپو واداشت تا پاسخهای مناسبی به نظریات و فرضیات و مسائل مطرح شده توسط دانشمندان غربی، به ویژه درباره فلسفه مادیگری، ارائه کند (رفاعی، ص ۴۲). کتاب نقدُ فلسفةِ داروِن، تألیف عالم بزرگ اصفهانی، آقامحمدرضا مسجدشاهی (متوفی ۱۳۶۲) که آن را در ۱۳۳۱ در نجف نوشت (رجوع کنید به تکامل*، بخش ۲) و کتاب انوارالهدی از محمدجواد بلاغی (متوفی ۱۳۵۲) هر دو در رد مادیگری و طبیعت گرایان نوشته شده است؛ به ویژه از آن جهت که فرضیه تکامل دستاویزی برای طرفداران فلسفه مادیگری شده بود، مؤلفان این کتابها به نقد این فرضیه پرداخته اند. در تفسیر مواهب الرحمن سید عبدالأعلی سبزواری از مراجع معاصر (متوفی ۱۳۷۲ش) نیز نقد همین فرضیه مورد توجه بوده است (رفاعی، ص ۴۱ـ۴۲؛ آقابزرگ طهرانی، ج ۲، ص ۴۴۷).محمدجواد بلاغی در موضوع پاسداری از حریم فکری اسلام و شیعه بیش از همه فعال بود. در کنار جریانات فکریِ پیش گفته و رقبای سنّتی شیعه اجتهادی، یعنی مذهب تسنن و مکتب اخباری، فرقه هایی انحرافی در سده اخیر در دنیای اسلام همچون قادیانیه، وهابیّه، و بابیه و بهائیت پدید آمدند. از ناحیه دیگر، گروههای تبشیری مسیحی تحت حمایت استعمارگران اروپایی آزادانه در جوامع اسلامی تبلیغ می کردند. بلاغی برای مقابله با فعالیت تبشیری و تبلیغات ضداسلامی آنان، زبان انگلیسی و عبری آموخت و کتابهای بسیاری، نظیر المدرسة السیارة، را در رد یهود و نصارا تألیف کرد («أعلام المعقول فی مدرسة النجف»، ص ۸۳؛ نیز رجوع کنید به بلاغی*، محمدجواد). مصابیح الهدی در نقد قادیانیه و نصائح الهدی در ردّ بابیان و بهائیان نیز توسط او نگاشته شده است («أعلام المعقول فی مدرسة النجف»، همانجا). سیدابوالحسن اصفهانی مرجع بزرگ نجف نیز شماری از فضلای حوزه را به نواحی مختلف عراق گسیل می کرد تا با جریان تبشیری انگلیسیها به مقابله فرهنگی برخیزند. حبیب بن محمدمهاجر از نمایندگان وی در جنوب عراق، تلاشی جدّی در این راه به خرج داد، از جمله تأسیس بیمارستان، چاپخانه، نشر مجله ای به نام الهدی و بنیاد چند مدرسه (موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۱، ص ۱۷۰). جریان شیخیه نیز موجب بروز واکنشهایی در حوزه علمیه نجف گردید. همچنین نوشته های متعددی از علمای نجف در رد وهابیگری در دست است که منهج الرشاد لمن أراد السداد شیخ جعفر کاشف الغطاء نخستین نوشته شیعی در رد این فرقه به شمار می رود (امین، ج ۴، ص ۱۰۴؛ برای سایر فعالیتهای کاشف الغطاء در مقابله با حملات مکرر وهابیان به نجف رجوع کنید به محمدحسین حرزالدین، ج۲،ص۳۸۷).در سالهایی که رشد و تبلیغ افکار کمونیستی در میان جوانان عراقی چندان بود که حتی دامن طلاب و فرزندان علما را نیز گرفته بود، این امر باعث نگرانی بزرگان حوزه علمیه نجف شد و مقابله با این تبلیغات در کانون توجه آنان قرار گرفت. تأسیس مؤسسات علمی و تربیتی در سطوح مختلف در شهرهای عراق به توصیه و امر آیت اللّه سیدمحسن حکیم* از جمله اقدامات فرهنگی در برابر این جریان بود (رجوع کنید به وایلی، ص ۲۳ـ۲۴؛ الموسم، ش ۱۶ (۱۴۱۴)، ص ۳۰۷ـ۳۰۹). آیت اللّه شهید سیدمحمدباقر صدر* نیز با تألیف کتابهایی چون فلسفتُنا و اقتصادُنا و البنک اللّارَ بَوی همین رسالت را ادامه داد.اقدامات سیاسی. فعالیت حوزه علمیه نجف به عرصه علم و دانش محدود نماند و به ویژه از دوره قاجار، به طور جدّی به صحنه سیاست کشیده شد. در آن دوران، دنیای اسلام با دو پدیده استعمار و استبداد مواجه بود و حوزه علمیه نجف به عنوان بزرگ ترین مرکز علمی تشیع، با رویکردی دینی، به آنها واکنش نشان داد. این واکنشها بیش از همه به تحولات ایران و عراق بود. جنگهای ایران و روس از سرنوشت سازترین رخدادهای دوره قاجار در زمان فتحعلی شاه (حک : ۱۲۱۲ـ۱۲۵۰) بود و مقامات دربار ایران در بحبوحه دوره نخست جنگ برای مقابله با روسیه به علما متوسل شدند که به صدور حکم جهاد توسط شیخ جعفر کاشف الغطاء و سایر علمای نجف و کربلا انجامید (رجوع کنید به مفتون دنبلی، ص ۲۲۲). وی حتی در توجیه جهاد طی نوشته ای اقدام مجتهدان به جهاد دفاعی را واجب شمرد و به عنوان نایب ائمه معصومین به فتحعلی شاه اذن داد از وجوه شرعیه برای تأمین مخارج جنگ استفاده کند (رجوع کنید به کاشف الغطاء*، آل). کتاب غایة المراد فی أحکام الجهاد او هم برای ترغیب مردم به دفاع از سرزمین خود و به خواهش عباس میرزا قاجار نوشته شد (آقابزرگ طهرانی، ج ۱۶، ص ۱۶). علمای حوزه نجف همگام با علمای سایر حوزه ها در سوق دادن مردم به جهاد با روسها و آغاز جنگ دوم برای آزادسازی سرزمینهای اشغالی فعال بودند و حتی حکم جهاد نیز صادر کردند (خاوری شیرازی، ج ۱، ص ۶۱۶)؛ هرچند این مرحله از جنگ نیز سرنوشتی جز شکست برابر روسها نیافت (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۶۲۵؛ نیز جهادیه*؛ جنگهای ایران و روس*).ماجرای تحریم تنباکو نیز نمونه ای دیگر از حضور حوزه نجف در قضایای سیاسی ایران بود؛ هرچند رهبری این اقدام مهم را مرجع علی الاطلاق آن زمان، میرزاحسن شیرازی ــکه در آن زمان در سامرا مقیم بودــ برعهده گرفت (رجوع کنید به تحریم تنباکو*).اوج حضور سیاسی حوزه نجف در نهضت مشروطه است. محور فعالیتهای سیاسی نجف در این زمینه، سه تن از مراجع بزرگ بودند: حاج میرزاحسین خلیلی تهرانی*، ملاعبداللّه مازندرانی و آخوند خراسانی (رجوع کنید به محمد حرزالدین، ج ۱، ص ۲۷۷). نوشته های اینان به صورت اعلامیه، فتوا، نامه، تلگرام و رساله های کوچک و بزرگ در دسترس مردم قرار می گرفت (حائری، ص ۱۲۳). این سه، نخستین بار همگام با سایر معترضان به حکومت قاجار برضد سیاستهای سوء امین السلطان، صدراعظم مظفرالدین شاه، اعلامیه مشترک دادند (ملکزاده، ج ۱، ص ۲۱۸) و به دنبال مهاجرت کبرایِ علمای تهران و تحصن عده ای از مردم در سفارت انگلیس، طی نامه ای به شاه خواستار بازگرداندن علما به تهران شدند (همان، ج ۲، ص ۳۷۴ـ۳۷۵) و در مراحل بعد نیز از نهضت مشروطه حمایت کردند. پس از جلوس محمدعلی شاه بر تخت سلطنت و بروز اختلاف مشهور مشروعه و مشروطه، مواضع این سه فقیه و مرجع حوزه نجف کاملا در تأیید مشروطه بود و مخالفت با آن را کاری ناصواب می شمردند (کسروی، ۱۳۶۳ش، ص۶۱۴، ۶۱۶). پیش از بمباران مجلس، اقدامات علمای نجف چندان جدّی و نافذ نبود؛ ولی مسئله مجلس سبب اصلیِ خیزش جدّی ایشان برای مبارزه بااستبداد شد (حائری، ص ۱۰۸). سرکوب آزادی خواهان و تبعید رهبران روحانی داخل، عملا مسئولیت دفاع از مشروطه را بر دوش علمای نجف گذاشت، مخصوصآ آنکه مستبدین بر تعارض مشروطه با دین پای می فشردند (کسروی، ۱۳۶۳ش، ص ۶۱۵). ضمن آنکه مبنای حمایت علمای نجف از مشروطه، مبارزه با ستم، استبداد و سلطه بیگانگان، فراهم کردن رفاه عمومی و اجرای قوانین اسلامی بود (حائری، ص ۱۲۳). نظر این علما در تنبیه الامة و تنزیة الملة میرزای نائینی به عنوان جدی ترین متن نظری در دفاع از مشروطه ــ که از حوزه نجف منتشر شدــ نیز منعکس است (رجوع کنید به تنبیه الامة و تنزیه الملّة*).به رغم کوششی که علمای حوزه نجف برای مبارزه با استبداد به خرج دادند، عملکرد برخی سران مشروطه پس از فتح تهران و پایان استبداد صغیر موجب ناخشنودی آنان شد و نفوذ ایشان به دلیل کم توجهی حکومت مشروطه کاهش یافت و سران مشروطه فقط در مواردی که ضروری می دانستند به آنان رجوع می کردند؛ نظیر موضع گیری علیه ملاقربانعلی زنجانی (رجوع کنید به کسروی، ۱۳۵۵ش، ص ۱۰۵) و شیخ فضل اللّه نوری (ملکزاده، ج ۶، ص ۱۲۷۰) که اظهارنظر ایشان در هموارسازی برخورد مشروطه گران تندرو با آن دو مفید افتاد (کسروی، ۱۳۵۵ش، ص ۶۶). اما در مسائلی چون اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی و ضدیت آشکار با برخی احکام اسلامی به خواست آنان عنایت کمتری می شد (برای نمونه رجوع کنید به صادق، مجموعه ۲، ص ۳۰۶؛ شریف کاشانی، ج ۳، ص ۵۹۹ـ۶۰۰). به همین سبب، علمای نجف مجبور می شدند در مواردی مانند چاپ مقاله انتقادآمیز حبل المتین از روحانیان و برخی رفتارهای تقی زاده* از سران حزب دموکرات، واکنشهای تندی بروز دهند (رجوع کنید به ملکزاده، ج ۶، ص ۱۲۸۹ـ۱۲۹۲؛ اوراق تازه یاب مشروطیت، ص ۲۰۷ـ۲۱۱).این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که در واقعه مشروطه، همه علمای حوزه نجف نظر یکسان نداشتند و به ویژه پس از رخدادهایی چون اعدام شیخ فضل اللّه نوری، کشته شدن سیدعبداللّه بهبهانی و تبعید آخوند ملاقربانعلی زنجانی عملا جریان حامی مشروطه از آن فاصله گرفت و جریان معارض با مشروطه قوت یافت (رجوع کنید به مشروطیت*).بحرانی که بر اثر اولتیماتوم دولت روس در ۱۳۲۹، در پی اقدامات اصلاحی مورگان شوستر، خزانه دار کل ایران رخ داد، مردم و نخبگان سیاسی را دوباره متوجه حوزه نجف کرد. علمای نجف مردم را به ایستادگی تشویق کردند؛ دستور تحریم کالاهای روسی را دادند؛ جهاد اقتصادی را همپای جهاد و شهادت در رکاب امام زمان علیه السلام شمردند؛ و با دولتهای روس و انگلیس برای رفع خطر، از طریق مکاتبه، تماسهایی برقرار کردند (رجوع کنید به کفائی، ص ۲۵۰ـ۲۵۵). علمای حوزه تصمیم داشتند استادان، طلاب و عشایر عراق عرب و مردم ایران را به رویارویی با تجاوز روسیه بکشانند، ولی هنگامی که مردم بی شماری برای حرکت به سمت ایران گرد علما جمع شده بودند و آخوند خراسانی عزم حرکت به سمت ایران داشت، شب پیش از حرکت، ناگهان جان سپرد (رجوع کنید به شهرستانی، ص ۲۹۳ـ ۲۹۸، که خود از شاگردان نزدیک خراسانی بوده و مشاهدات خود را گزارش کرده است؛ نیز رجوع کنید به کسروی، ۱۳۵۵ش، ص ۲۴۶، ۴۹۷ـ ۴۹۸؛ کفائی، ص ۲۶۶ـ۲۷۷). این پیشامد که برخی آن را مشکوک تلقی کرده اند، پایان بخش این مرحله از جنبش علمای نجف بود (کسروی، ۱۳۵۵ش، ص ۲۴۶ـ۲۴۷).پایمال شدن استقلال ایران توسط روسیه و انگلستان و مداخلات استعماری این دو قدرت بزرگ، در بسیاری از کشورهای اسلامی با انزجار عمومی علیه آن دو دولت همراه بود. از سوی دیگر، شروع جنگ اول جهانی با محوریت روسیه و انگلستان، عملا دولت عثمانی را وارد جنگ کرد که به صدور فتاوی جهادیِ مراجع نجف و قیام مردم عراق بر انگلیس انجامید. دلیل مداخله علما و صدور فتوای جهاد، به طور عمده، حفظ سرزمین اسلام در برابر تجاوز کفار بود (رجوع کنید به جنگ جهانی اول*). هر چند پس از این جنگ، توجه علمای حوزه نجف به مسائل ایران و عراق منعطف شد (رجوع کنید به ادامه مقاله)، ولی شرایط خاصی که در عراق به علت دخالت انگلیسیها پیش آمده بود، ایجاب می کرد با مسئله عراق بیشتر درگیر باشند تا ایران (رجوع کنید به ادامه مقاله). به همین جهت در ماجرای قیام شیخ حسین چاه کوتاهی* و سیدعبدالحسین لاری* در جنوب ایران، میرزا کوچک خان جنگلی* در شمال و شیخ محمد خیابانی* در آذربایجان واکنش صریحی از خود نشان ندادند.پس از تبعید شیخ مهدی خالصی* به دستور انگلیسیها به حجاز واعتراض علمای نجف به این تبعیدو درپی آن، خروج اعتراض آمیز میرزامحمدحسین نائینی* و سیدابوالحسن اصفهانی* از عراق به قصد ایران (مرتضوی لنگرودی، ص ۳۲)، رضاخان سردار سپه کوشید از این واقعه برای مقاصد خود در تغییر سلطنت بهره برد. او با تظاهر به تبعیت از علما، نظر آنان را به سوی خود جلب کرد و هدایای ارسالی ایشان را پس از بازگشت به عراق، برای نشان دادن حمایت علما از او، به نمایش همگانی گذاشت (رجوع کنید به مستوفی، ج ۳، ص ۶۱۴ـ۶۱۵). در واقع، او برای تغییر سلطنت به سود خود، از نفوذ مراجع حوزه نجف بهره برد و در دیدار با علمای بزرگی چون نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی در قم و در قبال تعهدی که به حرکت در مسیر مورد تأیید علما، پذیرش نظارت مراجع بر مجلس و رسمیت بخشیدن به مذهب جعفری سپرد، رضایت ایشان را برای سلطنت خویش به دست آورد (رجوع کنید به محمد حرزالدین، ج ۱، ص ۴۹).در دوره سلطنت پهلوی اول، از سوی مراجع و علمای نجف برای مشارکت در امورسیاسی ایران تمایل چندانی دیده نمی شود. نائینی در برابر سیاستهای رضاشاه پهلوی به نوشتن نامه نصیحت گرانه بسنده کرد(رجوع کنید به مرجعیت در عرصه اجتماع وسیاست، ص ۶۱ـ۶۳) و سید ابوالحسن اصفهانی از حمایت رسمی از علمای معترض داخل خودداری کرد (همان، ص ۱۳۴). به نظر می رسد شکستهای پی درپی در عرصه سیاست و فشار دولت عراق بر علمای نجف، در انتخاب سیاستِ خویشتن داری در مقابل حکومت ایران بی تأثیر نبوده است (همان، ص ۱۵۷).واپسین نقشهای سیاسی حوزه نجف در امور ایران به قیام پانزده خرداد تا وقوع انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، پیوند خورده است. پس از دستگیری امام خمینی و دو مرجع دیگر ایران (شیخ بهاءالدین محلاتی و حاج آقاحسن قمی) در ماجرای پانزدهم خرداد، مراجع نجف (سیدمحسن حکیم، سیدابوالقاسم خویی و...) همراه با علما و مراجع ایران (قم و مشهد و اهواز و همدان و...) با صدور اعلامیه هایی ضمن محکوم کردن اقدام دولت، خواستار آزادی سریع این سه مرجع تقلید و توجه به اعتراضات علما شدند (رجوع کنید به پانزده خرداد، قیام*). از سوی دیگر، امام خمینی پس از آزادی از زندان در فروردین ۱۳۴۳، بار دیگر در اعتراض به لایحه کاپیتولاسیون در آذر ۱۳۴۳ دستگیر و به ترکیه تبعید شد و با مساعی مراجع ایران و نجف، پس از چند ماه به نجف انتقال یافت. ظاهراً دولت ایران امیدوار بود با حضور امام خمینی در نجف، عملا مرجعیت او تحت الشعاع قرارگیرد و جایگاه و نفوذ اجتماعی وی به تدریج به فراموشی سپرده شود، اما امام خمینی در عین پیگیری مبارزه با رژیم پهلوی و ارتباط با مبارزان داخل و خارج، همچنان در جایگاه مرجعیت به تدریس و تألیف و تصنیف ادامه داد و عملا شمار زیادی از فضلای ایرانی و غیرایرانی را به مبارزه با رژیم پهلوی سوق داد. وی تا مهر ۱۳۵۷ که به اجبارِ حکومت بعثی، در پی هماهنگیهای آن حکومت با دولت ایران، از عراق خارج شد، در نجف به فعالیتهای علمی و سیاسی اشتغال داشت.حوزه علمیه نجف پیوسته در تحولات سیاسی و اجتماعی عراق نیز نقش فعال و گاه محوری داشته است. انگلیس پس از آغاز جنگ اول جهانی در ۱۹۱۴ از جنوب به عراق حمله برد و بصره را به تصرف درآورد. مردم عراق و دولت عثمانی از علما یاری طلبیدند (صادقی تهرانی، ص ۵ـ۶) و گروهی بزرگ در محرّم ۱۳۳۳ از نجف به رهبری علمای عظام مانند سیدمصطفی کاشانی*، شریعتِ اصفهانی، سیدعلی داماد* (متوفی ۱۳۳۶) و سید محمدسعید حبوبی* به سوی بغداد به راه افتادند و سیدمحمدکاظم یزدی، مرجعِ وقت، نیز با اعزام فرزند خویش به جبهه، با سایر علما همراهی کرد (همان، ص ۷ـ۸). شمار بسیاری از این مجاهدان طلاب عرب و ایرانی بودند (حائری، ص ۱۶۹) و فرماندهی هر یک از گروههای مسلح با یک یا دو تن از علمای نجف بود (اسدی، ص ۹۱). طلاب نجف همچنین وظیفه داشتند با عزیمت میان عشایر، آنان را به دفاع در برابر متجاوزان فراخوانند (همان، ص ۹۲، پانویس). سپاه مجاهدین در ۱۳۳۴/۱۹۱۶، در کوت العماره شکست سنگینی به نیروهای انگلیسی وارد آورد (صادقی تهرانی، ص ۱۳، ۱۶)، اما بغداد و شمال عراق و نیز دیگر مناطق در سالهای بعد تسلیم انگلیسیها شدند (جبوری، ص ۲۹۱، ۳۴۹ـ۳۵۰).نارضایی از سلطه بیگانگان موجب شد انجمنهایی در شهر نجف توسط عده ای از رجال دین و خانواده های مشهور علمی تشکیل شود (رهیمی، ص ۱۹۱). مهم ترین این انجمنها، جمعیت نهضت اسلامی (جمعیة النهضة الاسلامیة) بود و شاخه سیاسی آن را عمدتآ علما و مجتهدان بزرگ حوزه همانند سیدمحمدعلی بحرالعلوم (رجوع کنید به بحرالعلوم*،آل) و شیخ محمدجواد جزایری تشکیل می دادند (علوی، ص ۹۴). با ترور حاکم سیاسی نجف، ویلیام مارشال در ۱۹۱۸ توسط کمیته سرّی جمعیت، قیام نجف علیه اشغالگران آغاز شد (رهیمی، ص ۱۹۴). انگلیسیها به شدت آن را سرکوب کردند (رجوع کنید به اسدی، ص ۳۰۶، ۳۴۸)، ولی این قیام مقدمه ای شد برای نقش مهمی که نجف در انقلاب سال ۱۹۲۰ ایفا کرد (رجوع کنید به انقلاب ۱۹۲۰، عراق*). انگلیسیها در پی آن بودند از طریق همه پرسی قیمومیت خویش را بر عراق محقق سازند، ولی در غالب شهرها با مخالفت مردم و علما مواجه شدند (رجوع کنید به صادقی تهرانی، ص ۴۲ـ۴۴). میرزامحمدتقی شیرازی طی فتوایی ممنوعیت حکومت غیرمسلمانان را بر مسلمانان اعلام کرد (وایلی، ص ۱۶)، و همو طی نامه ای به حاکم مکه، خواهان تأسیس یک حکومت عربی در عراق شد (رجوع کنید به همان، ص ۲۱۰).پس از درگذشت سیدمحمدکاظم یزدی و تصدی مرجعیت عام شیعیان توسط میرزامحمدتقی شیرازی، جنبشِ استقلال شتاب بیشتری گرفت (اسحاق نقاش، ص ۹۱). پس از اعلام تحت الحمایگی عراق، شیرازی مجلس مشورتی از علمای بزرگ برگزید که تعدادی از آنان از عالمان حوزه نجف بودند و از میان ایشان سیدابوالقاسم کاشانی از همه فعال تر بود (صادقی تهرانی، ص ۲۷). پس از وفات میرزای شیرازی، مرجعیت اعلای شیعه به شریعت اصفهانی انتقال یافت و به این ترتیب، نجف همچنان پایگاه رهبری کننده انقلاب ماند (اسحاق نقاش، ص ۹۷).نجف پس از انقلاب به طور مستقل اداره می شد و «الهیئة العلمیة الدینیة العلیا» سومین تشکیلات مؤثر در نجف بود و نقش رهبری محلی را داشت و علمای برجسته ای چون عبدالکریم جزایری، شیخ محمدجواد جزایری و سیدمحمدعلی بحرالعلوم از اعضای آن بودند (رهیمی، ص ۲۲۴). رهبران انقلاب در نجف و کربلا اهداف استقلال طلبانه انقلاب را به اطلاع مجامع بین المللی می رساندند، ولی منابع مالی نهضت تنها از داخل و با تکیه بر کمکهای مراجع تقلید و گاه تجار و رؤسای عشایر تأمین می شد (صادقی تهرانی، ص ۸۳، ۹۲ـ۹۳). در پایان انقلاب، پیشنهاد گفتگوی انگلیسیها موجب بروز شکاف میان انقلابیون شد. اکثریت اعضای الهیئة العلمیة الدینیة العلیا و در رأس آنان شیخ الشریعه جزء مخالفان بودند (رهیمی، ص ۲۲۸). انگلیس با حملات گسترده انقلابیون را به تسلیم واداشت و در نجف و کربلا تعدادی از علمای مبارز دستگیر شدند و برخی از جمله سیدابوالقاسم کاشانی گریختند (صادقی تهرانی، ص ۹۹). پس از این، برای مدت نسبتآ طولانی علمای نجف از دخالت در مسائل سیاسی خودداری می کردند، مخصوصآ آنکه شیعیان مورد بی مهری قرار گرفته بودند (رجوع کنید به علوی، ص ۱۵۰). با این همه، در قضیه اشغال فلسطین و استقرار رژیم اسرائیل و به ویژه پس از جنگ ژوئن ۱۹۶۷ (۱۳۴۶ش)، حوزه نجف مواجهاتی ایجابی داشت و مراجع نجف هم در محکوم کردن اشغال و هم در دفاع از مردم فلسطین و توصیه مسلمانان به مقابله با اشغالگران بیانیه هایی صادر کردند (رجوع کنید به مفرجی، ص۳۰۲ـ ۳۰۴؛ مقدام عبدالحسن فیاض، ص ۱۶۴ـ۱۷۲؛ حکیم*، سیدمحسن).روی کار آمدن جریانهای طرفدار کمونیسم و سپس حاکمیت رژیم بعث نیز بدون واکنشِ حوزه نماند و مقاومتها و مخالفتهای آشکار و مخفیِ حوزه نجف و متعاقب آن دستگیری و تعقیب و زندان و اعدام شمار زیادی از طلاب و استادانِ آن را در پی داشت (رجوع کنید به حسینی شیرازی، ص ۱۲۱ـ ۱۲۸، ۲۸۰ـ۲۸۵).تأسیس حزب الدعوة الاسلامیة نقطه عطفی در کارکرد سیاسی حوزه علمیه نجف در چند دهه اخیر به شمار می رود. این حزب توسط گروهی از علمای جوان و اصلاح طلب حوزه نجف نظیر سیدمحمدباقر صدر و سیدمرتضی عسکری در ۱۳۳۶ش/ ۱۹۵۷ بنا نهاده شد. دغدغه اصلی حزب مسائل اعتقادی و مقابله با شبهات و زدودن انحرافات بود، ولی دیری نپایید که ناگزیر به سیاست کشیده شد. رهبران حزب الدعوة و اخوان المسلمین عراق در ۱۳۳۹ش/۱۹۶۰ بر سر تأسیس یک دولت اسلامی با همکاری مردم شیعه و سنّی به توافق رسیده بودند (وایلی، ص ۳۶). با فعالیتهای گسترده این حزب در عراق، شمار بسیاری از جوانان جذب حزب شدند، موضوعی که مخالفت کمونیستها و ناسیونالیستها را به دنبال داشت و سیدمحمدباقر صدر* خود بارها مورد حمله ناسیونالیستهای نجف قرار گرفت (همان، ص ۳۸ـ ۴۱). سیدمحسن حکیم از معدود مراجع بزرگ نجف بود که در خروج این حوزه از انزوای سیاسی نقش فوق العاده مؤثری داشت (برای اقدامات سیاسی وی رجوع کنید به حکیم*، سیدمحسن).از دهه ۱۳۵۰ش فعالیتهای سیاسی سیدمحمدباقر صدر، که در آن زمان یکی از استادان برجسته حوزه نجف بود، بیش از پیش در محافل سیاسی شیعه عراق مورد توجه قرار گرفت (وایلی، ص ۴۸). با افزایش اعتراضات مذهبی که غالباً توسط علمای حوزه نجف سازماندهی می شد، سرکوب حزب حاکم بعث نیز شدت می یافت. انتفاضه صفر ۱۳۹۷/ بهمن ۱۳۵۵ دولت عراق را متوجه نقش رهبری علما در نهضت اسلامی کرد و به همین جهت محدودیتهایی را برای ایشان اعمال داشت (رجوع کنید به همان، ص ۵۰ـ۵۱). حامیان آیت اللّه صدر در خرداد ۱۳۵۹ انتفاضه رجب را در منزل او آغاز کردند ولی این حرکت نیز فرجامی چون اقدامات پیشین یافت (همان، ص ۵۲) و در پی آن، صدر و خواهرش بنت الهدی دستگیر و اعدام شدند (همان، ص ۵۵). آیت اللّه خویی در اعتراض به این عمل، درخواست کرد به وی اجازه دهند از عراق خارج شود، ولی دولت علاوه بر رد این درخواست، حسابهای او را مسدود و برخی از شاگردانش را دستگیر و عده ای از آنان را اعدام کرد (همان، ص ۵۷). به طور کلی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، دولت عراق مشکلات بیشتری برای علما و طلاب علوم دینی حوزه نجف ایجاد کرد؛ در نتیجه برخی از علمای مبارز حوزه به علت تنگناهای شدید در عراق، ناگزیر از مهاجرت به دیگر کشورها شدند و فعالیت سیاسی خود را در آنجا پی گرفتند (رجوع کنید به همان، ص ۷۸ـ۸۲).

ضوابط و نظامات تدریس. برای تدریس در حوزه علمیه شروط خاصی چون مدرک یا سن مطرح نیست و طلاب آزادانه مدرّسان و استادان خود را برمی گزینند. بنابراین، استاد باید از توانایی علمی و قدرت بیان و پیشینه درسیِ درخور ذکر برخوردار باشد. در برابر تدریس، حقوقی به استادان پرداخت نمی شود و نیازهای ضروری زندگی آنان را مراجع تقلید تأمین می کنند (بهادلی،ص۱۰۳ـ۱۰۶). طلاب رکن دیگر حوزه علمیه نجف اند که با داشتن برخی شرایط به تحصیل مشغول می شوند (رجوع کنید به «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف»، ص۲۲۳). معیشت طلاب از طریق شهریه مدرسه، کمکهای مالی مراجع نجف یا مراجع دیگر کشورها، خانواده های طلاب، اشخاص حقیقی یا مراکز خیریه یا از محل موقوفات مدارس تأمین می شود (آل محبوبه، ج ۱، ص ۱۳۲؛ محمد خلیلی، ص ۴۰۵؛ جمالی، ص ۱۲۰؛ مرتضوی لنگرودی، ص ۳۷). در دوره اخیر پرداخت شهریه در مدرسه بروجردی، حسب مراتب علمی انجام می گرفته است (آل محبوبه، ج ۱، ص ۱۴۳). بعضآ نیز کمکهای غیرنقدی و تسهیلاتی چون لوازم التحریر در اختیار طلاب قرار داده می شد (جعفریان، ص ۴۸) و هر از گاهی در برخی مدارس (نظیر مدرسه قوام) غذا توزیع می شد (آل محبوبه، ج ۱، ص ۱۳۰). گفته شده است که در دوره جدید، اول کسی که برای طلاب و خانواده آنها سهمیه نان اختصاص داد، سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی بود (امین، ج ۱۰، ص ۴۳). برخی هم در حوزه نجف ترجیح می دادند معاش خویش را از دسترنج خود تأمین کنند (نجفی قوچانی، ص ۵۳۲؛ قاضی، ص ۳۸).اغلب طلاب نجف غیر بومی بودند و ملیتهای گوناگونی داشتند؛ پاکستانی، هندی، تبتی، سوری، لبنانی، بحرینی، ترک، ایرانی و غیره؛ و از همه پرشمارتر ایرانیان بودند (جمالی، ص ۱۱۸؛ محمد خلیلی، همانجا). علاوه بر ایرانیان، که همواره یکی از مراکز علمی خود را نجف قرار داده بودند، طلاب علوم دینی جبل عامل نیز از روزگار شهید اول (نیمه دوم قرن هشتم) از لبنان به نجف مهاجرت می کردند و در روزگار سیدجواد عاملی (متوفی ۱۲۲۶) بر تعداد آنان در این شهر افزوده شد (خلیل الزین، ص ۱۸۰). مدارس، معمولا ملیت طلبه را ملاک پذیرش قرار نمی دادند، ولی برخی از مدارس را بانیان آنها برای ملیت خاصی بنا می کردند، مثلا مدرسه عاملیین خاص لبنانیها، مدرسه هندی از آنِ هندیان، و مدرسه ایروانی ویژه ترکان بود (محمد خلیلی، ص ۴۰۶). گاهی نیز اختلافاتی پیش می آمد (برای نمونه رجوع کنید به آل محبوبه، ج ۱، ص ۱۳۲). در سالهای اخیر، پس از سقوط رژیم بعثی، به تدریج طلاب از کشورهای مختلف برای تحصیل به نجف می روند.تعداد استادان و طلاب حوزه نجف به شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عراق و نجف بستگی داشت (رجوع کنید به بهادلی، ص ۱۰۸ـ۱۰۹). مثلا قبل از اشغال کامل عراق در ۱۳۳۵ توسط انگلیسیها، شمار طلاب نجف را بیش از ده هزار و در حدود ۱۳۷۶/ ۱۳۳۶ش نزدیک به دو هزار نفر برآورد کرده اند (همان، ص ۱۰۸، پانویس ۱؛ جمالی، همانجا؛ وایلی، ص ۲۰). در اوضاع بحرانی، تعداد آنان رو به کاهش می نهاد و بعضی روانه حوزه های علمیه دیگر شهرها می شدند، چنان که بارها طاعون عامل این نوع مهاجرتها شد (رجوع کنید به امین، ج ۵، ص ۳۲۵، ج ۹، ص ۵۴) یا پس از تنگناهایی که رژیم عراق در ۱۳۴۹ش/ ۱۹۷۰ ایجاد کرد، حوزه علمیه قم پذیرای بسیاری از طلاب و استادان حوزه نجف شد (بهادلی، ص۱۱۰).نظام درسی حوزه علمیه نجف بسان حوزه های مشابه شیعی دارای سه مرحله اصلیِ مقدمات، سطح و خارج است (غروی، ص ۲۵۱، ۲۵۵، ۲۵۷؛ برای دیگر تقسم بندیها رجوع کنید به بهادلی، ص ۲۷۰ـ۲۷۲؛ در باب تدریسِ غیررسمی مراحل پایین تر، چون خواندن و نوشتن و آموختن فارسی در حوزه نجف، رجوع کنید به مرتضوی لنگرودی، ص ۲۵). مقدمات که سه تا پنج سال به درازا می کشد (بحرالعلوم، ۱۴۰۷، ص ۹۵) با ادبیات عرب آغاز می شود. طلاب عرب معمولا کتابهای أجرومیة، قَطرالنّدی و بَل ّالصّدی و شرح ابن عقیل را می خوانند و طلاب غیرعرب کتاب جامع المقدمات را (شامل امثلة، شرح امثلة، صرف میر، تصریف، عوامل النحو، هدایة، شرح أنموذج و صمدیة). سپس، برای تکمیل ادبیات عرب، النهجة المرضیة (شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک، معروف به سیوطی) و مغنی اللبیب خوانده می شود (غروی، ص ۲۵۱ـ۲۵۴؛ جمالی، ص ۱۲۱). مطول و مختصر تفتازانی در بلاغت و معانی و بیان و حاشیه ملاعبداللّه، شرح الشمسیه قطب الدین رازی و منطق مظفر (بحرالعلوم، ۱۴۰۷، ص ۹۳) و کتبی چون تبصرة المتعلمین علامه حلّی یا برخی رساله های عملیه در فقه خوانده می شود (رجوع کنید به بهادلی، ص ۲۷۸ـ۲۷۹). بسیاری از طلاب از همین مرحله، در کنار درس و در روزهای تعطیل به تمرین عملی خطابه می پردازند (همان، ص ۲۷۹). دروس اصلی در مرحله میانی یعنی سطح، فقه و اصول فقه است و به همین منظور کتابهایی همانند الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (معروف به شرح لمعه) تألیف شهیدثانی (متوفی ۹۶۶) و مکاسب شیخ مرتضی انصاری در فقه و بخش اصول فقه معالم الدین حسن بن زین الدین جبعی عاملی (متوفی ۱۰۱۱)، رسائل شیخ مرتضی انصاری و کفایة الاصول آخوند خراسانی در اصول فقه تدریس می شود (غروی، ص ۲۵۵ـ۲۵۶؛ بهادلی، ص ۲۸۰). همچنین طلاب می توانند به آموختن کتابهایی چون درایة الحدیث شهیدثانی یا کتابهای مشابه در مباحث علوم حدیث، منظومه حاج ملاهادی سبزواری و الأسفار الاربعه ملاصدرا در فلسفه و شرح الباب الحادی عشر علامه حلّی و نیز شرح او بر تجریدالاعتقاد خواجه نصیر طوسی در کلام، یا دیگر دانشها همانند تفسیر قرآن و حساب بپردازند (بهادلی، ص ۲۸۱ـ۲۸۲). به طور معمول، طلاب این مرحله را چهار ساله طی می کنند (غروی، ص ۲۵۶).مرحله پایانی و عالی دروس حوزه نجف اشرف، مرحله خارج فقه و اصول است. برخی از طلاب علوم دینی پس از اتمام مرحله سطح، تحصیلات خود را پایان می بخشند، ولی کسانی که به دنبال فراگیری سطح بالاتری از دانش و نیل به مرتبه اجتهاد باشند، وارد مرحله خارج می شوند (ملکی، ص ۲۶۹). استادانی که درس خارج ارائه می کنند از مجتهدان شناخته شده یا مراجع تقلیدند؛ آنان کتاب خاصی را تدریس نمی کنند، بلکه مباحث هر جلسه را برای بیان آرای خود همراه با بررسی آرای مجتهدان سَلَفِ خود طراحی می کنند، اما برای حفظ نظم، ترتیب کتبی چون رسائل و کفایه در اصول و شرایع و وسیلة النجاة و عروة الوثقی در فقه را مبنا قرار می دهند (غروی، ص ۲۵۷). مرحله خارج، محدودیت زمانی ندارد و ممکن است کسی تا پایان عمرش در این جلسات شرکت کند، همچنان که استادان نیز به فراخور حال و اقتضائات دیگر، مباحث خود را تفصیل می دهند. در واقع، درس خارج فقه و اصول، کانون ارائه آخرین دستاوردهای علمی استادان و مجتهدان و نیز فرصتی برای آموختن روش اجتهاد و ورزیده شدن در آن است. از دروس تعلیم داده شده در حوزه نجف امتحان نمی گیرند و هیچ نوع مدرک علمی نیز برای فارغ التحصیلان صادر نمی شود (همان، ص ۲۳۷). البته طلابی که به مرتبه علمی معیّنی یا درجه اجتهاد نایل می شوند، حسب معمول از استادان خویش یادداشتی به نام «اجازه» دریافت می کنند که در آن به تحصیلات و فضل و تواناییهای علمی صاحب اجازه اشاره می شود.تدریس در مکانهای مختلفی انجام می گیرد: صحن علوی، مساجد، مقابر علما مثل مقبره شیخ طوسی، خانه های استادان و مدارس دینی (همان، ص ۲۳۲؛ احمد مجید عیسی، ص ۷۳۱). صحن علوی، مرکز اصلی گردهمایی استادان و طلاب است (طریحی، ص ۱۶۸، پانویس ۲) و علمای مشهور معمولا مسجدی دارند که همانجا تدریس می کنند (رجوع کنید به آل محبوبه، ج ۱، ص ۹۹). مدارس دینی حوزه نجف هم به اهتمام عالمان، بازرگانان یا صاحب منصبانِ خیّر پاگرفته است. از حدود ۵۴ مدرسه در نجف نام برده شده (امین و همکاران، ص ۱۹۱) و قدیم ترین مدرسه که تنها نام آن به ما رسیده، مدرسه مرتضویه است که در ۷۸۶ سیدحیدر آملی در آن سکونت داشت و شاه عباس اول آن را بازسازی کرد (طریحی، ص ۱۶۸). مدرسه ای که مقداد سیوری (متوفی ۸۲۸) در نجف تأسیس کرده، از دیگر مراکز تعلیمی کهن است که شخصی به نام سلیم خان آن را بازسازی کرده و نامِ سلیمیه یافته است (آل محبوبه، ج ۱، ص ۱۲۵ـ۱۲۶). مدارسی چون قوام، قزوینی، بادکوبه ای و هندی را صاحب منصبانِ دولتی یا بازرگانان ثروتمند ساخته اند و مدرسه های ایروانی، شربیانی، آخوند خراسانی، سیدطباطبائی و بروجردی را مراجع و عالمان ساخته یا به نام ایشان بنیاد نهاده اند (همان، ج ۱، ص ۱۳۰، ۱۳۲ـ۱۴۳).در برگزیدن استاد و کتاب درسی اجباری وجود ندارد و طلاب از آزادی انتخاب برخوردارند (بحرالعلوم، ۱۴۱۴، ص ۹۴). ممکن است در جلسات درس تنها یک تن شرکت کند، ولی معمولا با حداقل سه تن شکل می گیرد (غروی، ص ۲۲۹). نظام آموزشی حوزه نجف بر روال حلقه های درس می گردد و پیشینه آن به روزگار شیخ طوسی می رسد. برای نمونه، هنگام تدریس، استاد به یکی از ستونها یا دیوار تکیه می دهد و طلاب گرد او حلقه می زنند. او درس را با بسمله و حمد خدا و صلوات بر پیامبر و ائمه معصومین آغاز می کند و سپس با خواندن بخشی از متن کتاب درسی به تفسیر و توضیح آن می پردازد و به سؤالات و اشکالات پاسخ می گوید (بهادلی، ص ۲۶۷ـ۲۶۸). زمان تشکیل جلسات به توافق استاد و شاگرد بستگی دارد، ولی معمولا حلقات درسِ صحن علوی، صبح زود تا پیش از برآمدن خورشید، یا عصر تا قبل از نماز مغرب یا پس از نماز عشا تا هنگام بستن درهای حرم شکل می گیرند (طریحی، همانجا). البته زمان درس خارج فقه و اصول استادان و مراجع، به گونه غیر متداخل سازماندهی می شود تا طلاب در این مقطع بتوانند در دروس آنان شرکت کنند. هر جلسه به طور معمول ۴۵ تا ۶۰ دقیقه به طول می انجامد (بهادلی، ص ۲۶۸). زبان اصلی تدریس در حوزه نجف، مخصوصآ در درس خارج، عربی است ولی طلاب می توانند مدرّسانِ هم زبان خویش را برای درس برگزینند («بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف»، ص ۲۳۱). روزهای پنجشنبه و جمعه هر هفته کار تعلیم دروس رسمی در حوزه نجف تعطیل است و در ماه رمضان، دو هفته اول محرّم و دو هفته واپسین ماه صفر به جهت عزیمت روحانیان و طلاب به روستاها و شهرها جهت تبلیغ یا شرکت در مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام و رحلت حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز کلاسهای درس تعطیل است. ایام وفات دیگر ائمه معصومین علیهم السلام یا رحلت یکی از مراجع بزرگ و اعیاد اسلامی به مجموعه تعطیلات افزوده می شود. قبلا جلسات درس حوزه نجف در ایام تابستان برقرار بود، ولی پس از اعلام تعطیلات تابستانیِ ۴۵ روزه توسط آیت اللّه خویی در دهه پایانی قرن چهاردهم و کاستن از تعطیلات دیگر سال، این روال تغییر یافته است (غروی، ص ۲۳۵ـ۲۳۶).کتابخانه های بسیاری در شهر نجف برای تأمین منابع مطالعاتی استادان و طلاب حوزه علمیه شکل گرفته اند. به همین دلیل، نجف همواره یکی از معتبرترین و مهم ترین مراکز کتابخانه ای دنیا بوده است. برخی از این کتابخانه ها همچون کتابخانه حیدریه (نام دیگر آن: الخزانة الغرویة) که پیشینه آن به قرن چهارم و شاید قبل تر می رسد و شاهد نظارت فقهای بزرگی چون علامه حلّی بوده است، در دوران حاکمیت رژیم بعثی آسیب بسیار دید، اما پس از سقوط صدام حسین بازسازی شد و زیر نظر مرجعیت شیعه در عراق فعالیت می کند. این کتابخانه در مجموعه حرم امیرمؤمنان علیه السلام واقع است. کتابخانه حسینیه شوشتریها از معتبرترین کتابخانه های نجف بود که به تدریج از بین رفت. کتابخانه شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء از مشهورترین کتابخانه های نجف و مورد استفاده اهل علم بوده و هنوز نیز دایر است (رجوع کنید به آل محبوبه، ج ۱، ص ۱۶۳ـ۱۶۴؛ جعفر خلیلی، ص ۲۴۳ـ۲۴۴). برخی از کتابخانه های مدارس نجف، دستخوش زوال شده اند، نظیر کتابخانه های مدارس قوام، خلیلی و آخوند خراسانی؛ ولی برخی همچون کتابخانه مدرسه سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی اهمیت خود را همچنان حفظ کرده اند (جعفر خلیلی، ص ۲۵۲ـ۲۵۵). کتابخانه عمومی امیرمؤمنان علیه السلام، به دست شیخ عبدالحسین امینی، مؤلف کتاب الغدیر، در بیش از پنجاه سال پیش در نجف تأسیس شد و یکی از غنی ترین کتابخانه های این شهر است؛ همچنین است کتابخانه عمومی آیت اللّه سیدمحسن حکیم در مجموعه مسجد هندی. این کتابخانه ها، علاوه بر فراهم آوردن منابع مطالعات حوزه ای، مورد استفاده سایر دانش پژوهان نیز هستند.مؤسسه کاشف الغطاء در دوره اخیر اقداماتی اصلاحی در سبک و سیاق دروس و نظام آموزشی حوزه نجف صورت داده است. این کار در واقع واکنشی بود به تأسیس مدارس نوین به سبک اروپایی که در عراق پس از ظهور استعمار رو به افزایش بود. آغازگر این حرکت شیخ محمدرضا مظفر بود که با تأسیس «جمعیت مُنْتَدَی النشر» در بغداد دست به اصلاحات جدّی در این حوزه زد. در روش و سازمان از الگوی مدارس جدید پیروی شد، ولی محتوای دروس با اصلاحاتی با تعلیمات حوزوی انطباق داشت. این جمعیت از ۱۳۵۷ نخستین کلاس به روش نو را راه اندازی کرد که در سالهای بعد گسترش چشمگیری در نجف و سایر شهرهای عراق پیدا کرد (آصفی، ص ۱۱ـ ۱۵، ۲۲).مدرسه علامه عزالدین جزایری که در ۱۳۶۲ در نجف تأسیس شد، از نمونه مدارس موفق حوزوی به سبک جدید است. تدریس و تعطیلات دارای زمان بندی مشخص شدند و امتحانات برای نیل به مدرک برگزار می شد. استادان به صورت روشمند تدریس می کردند و بر عربی فصیح تأکید می شد. وزارت معارف عراق بر رسمیت این مدرسه صحه گذاشت و وزارت دفاع طلاب را از خدمت سربازی معاف داشت («مدرسة الجزائری»، ص ۸۳ـ۸۵). مظفر در ۱۳۷۶ دانشکده فقه را نیز در نجف تأسیس کرد که وزارت معارف مدرک آن را برابر با مدارک آموزش عالی دانست (آصفی، ص ۲۸). جامعة النجف الدینیة نیز از مدارس جدیدالتأسیس حوزه نجف است که سیدمحمد کلانتر (متوفی ۱۳۷۹ش) در سال ۱۳۳۵ش تأسیس کرد. در عین انجام این اصلاحات، هنوز بخش عمده ای از حوزه علمیه نجف به همان شیوه سنّتی به راه خود ادامه می دهد.

منابع: محمدمهدی آصفی، «مدرسة النجف و تطور الحرکة الاصلاحیة فیها»، در موسوعة النجف الاشرف، جمع بحوثها جعفر دجیلی، ج ۹، بیروت: «دارالاضواء، ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ آقابزرگ طهرانی؛ جعفربن باقر آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ احمد مجید عیسی، «الدراسة فی النجف»، البیان، سال ۲، ش ۲۷، ۲۸ (ذیقعده ۱۳۶۶)؛ اسحاق نقاش، شیعة العراق، ]قم [۱۳۷۷ش؛ حسن اسدی، ثورة النجف علی الانگلیز، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد ۱۹۷۵؛ «اعلام المعقول فی مدرسة النجف»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۸؛ امین؛ محسن امین، علی شرقی، و فاضل جمالی، «کلمات قصیرة حول اسلوب الدراسة فی النجف و نظام الحلقات»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سالهای ۱۳۲۵ـ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۹ش؛ محمد بحرالعلوم، «الجامعة العلمیة فی النجف عبر ایامها الطویلة»، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴)؛ همو، «الدراسة و تاریخها فی النجف»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۷، جزء۲، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف و نظام الحلقات»، ]از [محمدتقی فقیه و دیگران، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶؛ علی بهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف: معالمها و حرکتها الاصلاحیة، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه / ۱۹۲۰ـ ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة الجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه / ۱۹۱۴م، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ رسول جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، تهران ۱۳۸۶ش؛ فاضل جمالی، «جامعة النجف الدینیة»، نقله الی العربیة جودت قزوینی، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴)؛ عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ش؛ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵؛ محمدحسین حرزالدین، تاریخ النجف الاشرف، هَذَّبه و زاد علیه عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۸۵ش؛ محمد حسینی شیرازی، تلک الایام: صفحات من تاریخ العراق السیاسی، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛ فضل اللّه بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش؛ محمد خلیل الزین، «ذکریاتی عن النجف الاشرف»، آفاق نجفیة، سال ۲، ش ۵ (۱۴۲۸)؛ جعفر خلیلی، «مکتبات النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة العتبات المقدسة، همان؛ محمد خلیلی، «مدارس النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶؛ عبدالجبار رفاعی، «تطور الدرس الفلسفی فی النجف الاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۸؛ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵؛ محمدمهدی شریف کاشانی، واقعات اتفاقیه در روزگار، چاپ منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران ۱۳۶۲ش؛ هبة الدین شهرستانی، «فاجعة حضرة آیة اللّه الخراسانی»، العلم، ج ۲، ش ۷ (محرّم ۱۳۳۰)؛ صادق صادق، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۱ـ۱۳۷۴ش؛ محمد صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علمای مجاهد اسلام، قم: دارالفکر، ]بی تا.[؛ محمدکاظم طریحی، النجف الاشرف: مدینة العلم و العمران، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛ حسن علوی، الشیعة و الدولة القومیة فی العراق: ۱۹۱۴ـ ۱۹۹۰، قم: دارالثقافة للطباعة و النشر، ]بی تا.[؛ محمد غروی، الحوزة العلمیة فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ محمدحسن قاضی، «صفحات مطویة من تاریخ الحرکات الاصلاحیة فی النجف الاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۹؛ احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ش؛ همو، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ش؛ عبدالحسین مجید کفائی، مرگی در نور : زندگانی آخوند خراسانی، تهران ۱۳۵۹ش؛ «مدرسة الجزائری: مدرسة النجف الدینیة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۹؛ محمدحسن مرتضوی لنگرودی، «مصاحبه با حضرت آیة اللّه حاج سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی»، حوزه، سال ۱۰، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲)؛ مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ش؛ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش؛ عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، مآثر سلطانیه : تاریخ جنگهای اول ایران و روس، چاپ غلامحسین زرگری نژاد، تهران ۱۳۸۳ش؛ عدی مفرجی، النجف الاشرف و حرکة التیّار الاصلاحی: ۱۹۰۸ـ۱۹۳۲م، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۵؛ مقدام عبدالحسن فیاض، تاریخ النجف السیاسی: ۱۹۴۱ـ ۱۹۵۸، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛ مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ش؛ محمد ملکی، آشنایی با متون درسی حوزه های علمیه ایران: شیعه، حنفی، شافعی، قم ۱۳۷۶ش؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛ محمدحسن نجفی قوچانی، سیاحت شرق، یا، زندگینامه آقانجفی قوچانی، چاپ رمضانعلی شاکری، تهران ۱۳۶۲ش؛Joyce N. Wiley, The Islamic movement of Iraqi Shi`as, Boulder, Col. ۱۹۹۲.

/اسماعیل چنگیزی اردهالی/

۶)حلّه. تأسیس حوزه علمی شیعی در حلّه نباید از حدود سال ۵۰۰، زمان تکمیل ساخت شهر حلّه*، چندان این سوتر باشد. براساس نشانه هایی می توان حدس زد که تقریبآ دو یا سه دهه پس از بنای شهر، حوزه های علمی شیعی نیز در آنجا برپا بوده است. این نشانه ها از مطالعه زندگینامه شماری از عالمان شیعه حلّه در سده ششم به دست آمده است. از جمله این عالمان، عربی بن مسافر حلّی (متوفی پس از ۵۸۰) است که به نوشته ذهبی (حوادث و وفیات ۵۸۱ـ۵۹۰ه .، ص ۴۰۰ـ ۴۰۱)، بسیاری از شیعیان از مناطق اطراف برای تعلم نزد او می رفتند (البته ذهبی یا کاتبان نسخه های کتاب او نام عربی را به اشتباه علی ضبط کرده اند؛ قس منتجب الدین رازی، ص ۹۱؛ ابن مشهدی، ص ۵۶۶؛ افندی اصفهانی، ج ۳، ص۳۱۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۶، ص ۱۷۸ که همه نام او را «عربی» ضبط کرده اند). همچنین ابوعبداللّه حسین بن هبة اللّه بن رُطبه سواری، دانشمند و نویسنده شیعی (متوفی ۵۷۹) در حلّه به تدریس اشتغال داشته است (ذهبی، حوادث و وفیات ۵۷۱ـ۵۸۰ه .، ص ۲۸۶). ازاین دو معروف تر ابوعبداللّه محمدبن ادریس، معروف به ابن ادریس حلّی* (متوفی ۵۹۸)، است که به گفته ذهبی (حوادث و وفیات ۵۹۱ـ۶۰۰ه .، ص ۳۱۴) در دوره خویش در میان علمای شیعه مانند نداشت و یاران و شاگردان زیادی از درس او بهره می گرفتند. از این شواهد گویاتر گزارشی است که از سفر سدیدالدینِ حمّصی*، شیخ متکلمان شیعه در سده ششم، در دست است. سدیدالدین حمصی که از استادان منتجب الدین رازی، صاحب الفهرست (رجوع کنید به ص ۱۰۷)، بوده در مقدمه کتابش با نام المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید تصریح کرده است که در راه بازگشت از سفر حج، به اصرار علمای شیعه یک چند در حلّه اقامت گزیده و این کتاب را در همانجا در ۵۸۱ تصنیف کرده و در آن ایام، به تدریس و مذاکره علمی مشغول بوده است (رجوع کنید به حمصی رازی، ج ۱، ص ۱۷ـ۱۸، ج۲، ص۴۰۲). این چند گزارش نه تنها بر رونق حوزه علمی شیعه در چند دهه آخر سده ششم تصریح دارد، بلکه در عین حال از این واقعیت حکایت می کند که با وجود این عالمان در حلّه، چه در مسند تدریس و استادی و چه در حلقه شاگردان، سابقه رونق حوزه علمیه حلّه به پیش از اواسط قرن ششم می رسد. گزارشی هم از محمدبن جعفر مشهدی، مشهوربه ابن مشهدی (متوفی ۶۰۵؛ رجوع کنید به ص۴۳۴ـ۴۳۵،۵۶۶ـ۵۶۷)، در دست است که هم به صراحت، زمان تشکیل جلسات درسی حوزه علمیه حلّه را تا دهه ششم سده ششم به عقب می برد و هم محلّ مشخص تدریس را ذکر می کند. به گفته ابن مشهدی (همانجاها)، که خود نیز در این حلقه های درسی شرکت داشته است، مجالس تدریس حدیث در خانه ابوالبقاء هبة اللّه بن نما در شهر حلّه در ۵۶۹ و نیز مجلس مشابه دیگری در خانه عربی بن مسافر عبادی در ۵۷۳ در حلّه دایر بوده است (برای تاریخ ۵۶۵ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، طبقات : الثقات، ص ۳۳۴ـ ۳۳۵). البته تدریس به خانه های علما منحصر نبوده، چنان که چند دهه بعدتر، از مدرسه ای جنب مشهد صاحب الزمان یاد شده است که نوه هبة اللّه بن نما، نجیب الدین محمدبن جعفر، معروف به ابن نمای حلّی که خود از استادان برجسته این شهر بود، اتاقهای آن را در ۶۳۳ بازسازی کرد و گروهی از فقیهان را در آنجا اسکان داد (صدر، ج ۴، ص ۴۲۵).حوزه علمیه حلّه برخلاف مراکز علمی بسیاری از شهرها که در سده هفتم در پی هجوم ویرانگر مغول دچار رکود و حتی نیستی شدند، پس از سقوط عباسیان رونق گرفت. به نوشته وصّاف الحضره (ص ۳۶)، پس از غلبه هولاکو بر بغداد (۶۵۶)، سدیدالدین یوسف بن مطهر، پدر علامه حلّی (متوفی ۷۲۶)، و مجدالدین محمدبن حسن بن طاووس حلّی و شمس الدین محمدبن العز به نمایندگی از مردم حلّه با مکتوبی به درگاه هولاکو رفتند و ضمن اعلام فرمان برداری به وی گفتند که خبر پیروزی مغولان را از طریق اخبار اجداد خویش، امامان معصوم شیعه به ویژه امیرمؤمنان علیه السلام، شنیده اند. هولاکو نیز آنان را نواخت و تکلّه و علاءالدین عجمی را به شحنگی آنجا فرستاد. ظاهراً درنتیجه این تدبیر علمای حلّه و آرامش و امنیت متعاقب آن، این شهر پناهگاه و مجمع علما به ویژه علمای امامی شد؛ چندان که به نوشته افندی اصفهانی (ج ۱، ص ۳۶۱) در روزگار علامه حلّی، ۴۴۰ مجتهد و فقیه در حلّه می زیستند. بدین ترتیب، حوزه علمیه حلّه که سالها پیش از حمله مغول پایه گذاری شده بود، بعد از فتح بغداد و امان نامه گرفتن مردم شهر از ایلخان مغول، اصلی ترین حوزه علمی شیعه شد. دیدار خواجه نصیرالدین طوسی، در مقام صدراعظم هولاکو، از این حوزه علمی و حضور احترام آمیز او در مجلس درس محقق حلّی، که به یک پرسش و پاسخ فقهی و مکاتبه علمی این دو با یکدیگر و نیز پرسش از آینده علمی این حوزه انجامید، نشانه جایگاه معتبر این حوزه است (رجوع کنید به بحرانی، ص۲۳۰ـ۲۳۱).حیات علمی حوزه حلّه و رونق آن، به ویژه در قرن ششم تا هشتم، با بررسی عواملی چون کثرت طلاب و مدرّسان و مشاهیر علمی این حوزه و اعتبار مدرّسان و دانش آموختگان و کتابهای مهمی که به ویژه در حوزه فقه و اصول تألیف کرده بودند و نیز از طریق گامهایی که در پیشبرد دانشهای اسلامی برداشته شده بود مشخص می شود. مهم ترین ویژگیها و دستاوردهای حوزه حلّه ــ البته با نظر به تاریخی و زمانمند بودن آنهاــ عبارت اند از:

الف) مواجهه با رکود علمی و احیای روح تحقیق. شیوه فقهی شیخ طوسی، که به ویژه در کتاب المبسوط بیان شده است، به علت شخصیت و سیادت علمی شیخ و روش اعتدالی او، تا یک سده شیوه مسلط میان فقیهان امامی بوده و فقیهانِ پس از او تا مدتها شارح و ناقل آرا و فتاوی او بودند و درصدد نقد آرای او برنمی آمدند (بحرالعلوم، ص۴۸ـ۵۰). این سنّت طولانی تقلیداز شیخ طوسی، مشهور به شیخ الطائفه، را ابن ادریس حلّی، یکی از بزرگ ترین علمای حوزه علمیه حلّه، درهم شکست. ابن ادریس نزد استادانی چون عمادالدین محمدبن ابی القاسم طبری، عربی بن مسافر، حسین بن هبة اللّه بن رطبه درس خواند (شهید اول، ص ۲۲، ۳۵؛ حرّ عاملی، قسم۲، ص۸۰؛ مجلسی، ج۱۰۶، ص۳۸ـ۳۹، ج۱۰۷، ص ۶۵، ۷۰). او شاگردان زیادی را در حلّه پرورش داد که از میان آنها فخّاربن مَعْد موسوی (رجوع کنید به شهید اول، ص ۸۱؛ مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۷۹)، محمدبن جعفربن هبة اللّه بن نمای حلّی (ابن داوود حلّی، ستون ۵ و ۶)، علی بن یحیی خیاط (مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۱۳۵) و احمدبن مسعود اسدی (شهید اول، ص ۲۱ـ ۲۲، ۳۵) درخور ذکرند. او به ویژه با تألیف کتاب فقهی بدیع خود، السرائر، راه نقد اسلاف را پیش گرفت و رخوت حاکم بر فقه امامی را با شیوه اجتهادی خویش از میان برد.شهرت ابن ادریس بیشتر به سبب انتقادهای صریح او از شیخ طوسی است. مخالفت ابن ادریس با حجیّت خبر واحد از موارد صریخ مخالفت او با شیخ طوسی بود (رجوع کنید به حلّی، ابن ادریس). درواقع اصرار او بر آزاداندیشی و لزوم خروج از تقلید از بزرگان و اهتمام در نقد آرای فقهای بزرگ مایه های پیشرفت و تکامل دانش فقه را فراهم کرد (رجوع کنید به ابن ادریس حلّی، ج ۸، مقدمه موسوی خرسان، ص ۷۳، نیز رجوع کنید به ص ۱۰۹، ۱۱۴ـ ۱۱۶). از این رو احیای روح تحقیق و انتقاد از آرای فقهی بزرگان یکی از کارکردهای بسیار مثبت حوزه علمی حلّه به شمار می رود.

ب) دسته بندی احادیث به اعتبار سند و تدوین آثار رجالی. در حوزه حلّه، علم حدیث و رجال نیز وارد مرحله جدیدی شد. در واقع، دور شدن از عصر حضور و وقوع رویدادهایی مانند از بین رفتن کتابخانه های مهم شیعیان در بغداد و نیز پراکندگیهای شیعیان در شهرهای مختلف و گاه مهاجرت آنان به نقاط دوردست موجب ناکارآمدی روشها و قرائنی شد که محدّثان متقدم در گذشته برای تشخیص روایات درست از نادرست به کار می گرفتند. از این رو، فقیه و رجالی حوزه حلّه، سید جمال الدین احمدبن موسی بن طاووس (متوفی ۶۷۳)، طرح تقسیم بندی احادیث از نظر سند را ــکه پیشتر در میان محدّثان متقدم اهل سنّت صورت گرفته بودــ در چهار قسم صحیح و موثق و حَسَن و ضعیف ارائه کرد. این تقسیم بندی را علامه حلّی تحکیم کرد و در استدلالهای خود به کار گرفت (استرآبادی، ص ۸۷ـ۸۸). پس از او تا زمان معاصر، این روش، با ملاحظات تکمیلی و اصلاحی، مورد توجه و استناد فقها بوده است (رجوع کنید به درایة الحدیث*؛ صحیح*). به علاوه، در همین حوزه، سه کتاب مهم رجال توسط همین ابن طاووس و علامه حلّی و ابن داوود حلّی تدوین شد.

ج) ارائه سبک نوین «حدیثی ـ فتوایی» در تدوین و تدریس فقه. در عصر حضور امامان تا نخستین دهه های دوران غیبت، کتابهای فقهی شیعه مانند آثار کلینی، محمدبن علی بن بابویه و پدرش علی بن حسین بن بابویه بیشتر حاوی احادیث بود و تدوین کنندگان این کتابها ــکه اصحاب حدیث خوانده می شوندــ متن احادیث را به عنوان فتوای فقهی خود عرضه می کردند؛ در مقابل اینان، فقیهانی چون ابن جُنید اسکافی (قرن چهارم)، شیخ مفید (متوفی۴۱۳)،سیدمرتضی (متوفی۴۳۶) و شیخ طوسی (متوفی۴۶۱)کتابهایی مختص فتوا در موضوعات مختلف نوشتند (برای نمونه ای از این فتاوی رجوع کنید به ابن جنید اسکافی، ۱۴۱۶)، اما محقق حلّی* (متوفی ۶۷۶) با درآمیختن احادیث و فتوا این دو را در کنار هم و به سبک تلفیقی ارائه کرد (رجوع کنید به ۱۳۱۸، ص۷). محقق حلّی در حلّه نزد بزرگانی چون ابن نما حلّی و فخّاربن معد موسوی تلمذ کرد (حرّعاملی، قسم ۲، ص ۲۵۳؛ خوانساری، ج ۵، ص ۳۴۷) و در حوزه درسی او شاگردان بسیاری چون علامه حلّی، عبدالکریم بن احمدبن طاووس نویسنده فرحة الغری، محمدبن علی بن طاووس، ابن داوود حلّی، عزالدین حسن بن ابی طالب یوسفی آبی صاحب کشف الرموز در شرح مختصر نافع، پرورش یافتند (ابن داوود حلّی، ستون ۸۳؛ حرّعاملی، قسم ۲، ص ۴۹، ۸۱؛ خوانساری، ج ۲، ص ۱۸۳). مهم ترین اثر او، شرایع الاسلام است که از همان آغاز کتاب درسی بود و همچنان یکی از کتب درسی و متون فتوایی در فقه امامیه است و شروح و حواشی بسیاری بر آن نوشته اند (رجوع کنید به محقق حلّی، ۱۳۶۲ش، پیشگفتار دانش پژوه، ص بیست وسه ـ بیست وچهار).

د) نوگرایی در باب بندی موضوعات فقهی. عدم نظم و انسجام موضوعی مناسب در کتاب المبسوط شیخ طوسی، محقق حلّی را به اندیشه تقسیم بندی دقیق مباحث فقهی رهنمون شد. او همه بابهای فقه را در چهار بخش عبادات، احکام، عقود و ایقاعات دسته بندی کرد. فقهای معاصر نیز این تقسیم بندی را ضمن افزودن برخی نکات پذیرفته اند (رجوع کنید به همو، ۱۳۸۹، ج۱،مقدمه بقال،ص ن).بخش درخور توجهی از نوآوریها و دستاوردهای حوزه علمیه حلّه، حاصل کوششهای پیگیرانه و دقتهای ژرف محقق حلّی بوده که پس از او به دست مؤثرترین و مشهورترین عالم حوزه علمی حلّه، جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر معروف به علامه حلّی* تداوم یافته است. او علاوه بر پدرش، نزد محقق حلّی، خواجه نصیرالدین طوسی، ابن میثم بحرانی و سیدعلی بن طاووس و احمدبن طاووس فقه و اصول وحدیث و کلام و فلسفه و منطق و ریاضیات خواند. علامه حلّی خود نیز شاگردان بسیاری در حوزه علمیه حلّه تربیت کرد که مشهورترین آنان فرزندش فخرالمحققین (متوفی۷۷۱)، خواهرزادگانش، عمیدالدین عبدالمطلب و ضیاءالدین عبداللّه و تاج الدین حسنی و قطب الدین محمد رازی معروف به قطب تحتانی بودند (حرّعاملی، قسم ۲، ص ۸۱؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الحقائق، ص ۵۲ـ۵۳؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۸، ص ۷۹). کتابهای ارشادالاذهان، تبصرة المتعلّمین، قواعدالاحکام، مختلف الشیعة و تذکرة الفقهاء در فقه، تهذیب الوصول در دانش اصول، الجوهرالنضید در منطق، خلاصة الاقوال در مباحث رجالی، کشف المراد و الباب الحادی عشر در کلام از جمله تألیفات متعدد اوست (حرّعاملی، قسم۲، ص۸۲ـ۸۵؛ برای گزارش تفصیلی آثار او رجوع کنید به اشمیتکه، ص ۵۰ـ۱۱۴). بیشتر این کتابها متون درسی حوزه های علمیه بوده اند و بر آنها شرح و حاشیه نوشته شده است.علامه با پیروی از روش فقهی اسلاف خود، شیخ طوسی و محقق حلّی، فقه تفریعی را با توجه به موضوع بندی محقق حلّی و با بهره گیری از تسلط خود بر قواعد فقهی کمال بخشید. او با نگارش دو کتاب تذکرة الفقهاء، در بررسی و نقد آرای مذاهب مختلف اسلامی، و مختلف الشیعة، در بررسی اختلافات فتوایی فقهای امامی، هم کار شیخ طوسی را به کمال رساند و هم در واقع فقه تطبیقی مذهب امامی را بنیان گذارد. کتابهای اصولی او چون تهذیب الوصول و کتاب نهج الوصول الی علم الاصول نیز در کمال بخشی فقه امامیه تأثیر جدّی داشت.پس از علامه، نامبردارترین دانشمند حوزه حلّه فخرالمحققین بود. او بر چند کتاب فقهی وکلامی پدرش شرح نوشت که از همه مشهورتر ایضاح الفوائد (شرح قواعد) است (افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۷۷). مطالب استدلالی او در این شرح به سبب دقت و موشکافی مؤلف همواره محل توجه افرادی چون شیخ مرتضی انصاری بوده است (رجوع کنید به ج ۱، ص ۱۲۸، ج ۲، ص ۲۳۸، ج ۳، ص ۶۳، ۶۸، ۷۶). شاگردان بسیاری از محضر درس این استاد حوزه حلّه بهره بردند که از جمله آنان محمدبن مکّی عاملی معروف به شهید اول (متوفی ۷۸۶)، فخرالدین احمدبن عبداللّه معروف به ابن متوّج بحرانی و فیروزآبادی صاحب القاموس المحیط است (آقابزرگ طهرانی، طبقات: الحقائق، ص ۱۸۵).در میان این شاگردان، شهید اول شهرت بسیار پیدا کرد. او که برای تکمیل مراحل تحصیل خود از قریه جزّین جبل عامل به حلّه سفر کرده بود، علاوه بر فخرالمحققین، نزد سیدضیاءالدین حسینی و برادرش سیدعمیدالدین و سیدتاج الدین ابن معیّه حسنی و دیگران درس خواندو حکمت و علوم عقلی را در شام نزد قطب الدین محمدبن محمد رازی ــکه خود از پرورش یافتگان حوزه علمی حلّه بودــ فراگرفت (امین، ج۱۰، ص ۵۹، ۶۱ـ ۶۲). تأسیس و شکوفایی حوزه علمیه جبل عامل مرهون فعالیتهای علمی و تدریسی او بوده است.حوزه علمیه حلّه که از اواسط قرن ششم و سرتاسر قرن هفتم و هشتم معتبرترین و پرکارترین حوزه شیعی بود، عمدتاً به علت درگیریهای مکرری که در دوره ملوک الطوایفی پس از سقوط ایلخانان (حک: ۶۵۴ـ۷۵۰) بر سر تصرف حلّه روی داد، رفته رفته رونق خود را از دست داد. در واقع صرف نظر از دوره شیخ حسن بزرگ* جلایری که در ۷۳۹ حلّه را فتح کرد، به سبب درگیریهای مکرر جلایریان با تیموریان از ۷۹۵ تا دهه نخست قرن نهم و سپس تداوم این درگیریها تا ۸۵۰ میان جلایریان و قره قوینلوها، این شهر سخت ناامن شد (رجوع کنید به حلّی، قسم۱، ص۱۰۰ـ۱۰۸؛ نیز رجوع کنید به حلّه*). این ناامنیها در رکود حوزه حلّه مؤثر افتاد، چنان که فقیه و متکلم حوزه حلّه، فاضل مقداد سیوری حلّی، شاگرد شهید اول و فخرالمحققین و استادِ ابن فهد حلّی، به همراه بسیاری از علمای بزرگ حلّه، این شهر را به قصد نجف ترک کرد و در ۸۲۶ در این شهر درگذشت (افندی اصفهانی، ج۵، ص ۲۱۶؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۹، ص ۲۸۴ـ۲۸۶). با این همه در طی این حادثه ها فعالیت حوزه حلّه متوقف نشد. چنان که مدرسه علمیِ موسوم به زعیه/ زعبه/ زعینه/ زعنیه/ رعیه در حلّه دایر بود و جمال الدین احمدبن شمس الدین محمد، مشهور به ابن فهد حلّی، در این مدرسه به تدریس اشتغال داشت (خوانساری، ج ۱، ص ۷۲). سرانجام در پی ادعای مهدویت سیدمحمدبن فلاح مشعشع، درس خوانده حوزه حلّه و شاگرد ابن فهد حلّی، و تسلط او بر حلّه و سپس جنگهای ویرانگر اخلاف او با آق قوینلوها، امنیت به کلی از شهر حلّه رخت بربست (رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۷۳ـ۷۴؛ حلّی، قسم ۱، ص ۱۰۸ـ۱۱۲).بدین گونه به مرور حوزه علمیه جبل عامل، که در سالهای پایانی دهه هشتاد قرن هشتم پایه گذاری شده بود، و سپس حوزه نجف، که به سبب برخی اقدامات رفاهی و امنیتی حاکمان شهر دوباره رو به رونق گرفتن داشت، جانشین حوزه علمیه حلّه شدند (رجوع کنید به بحرالعلوم، ص ۵۷ـ۵۹؛ نیز رجوع کنید به بخش ۵ و ۷ همین مقاله). با آنکه این حوزه کاملا از حرکت بازنایستاد، دیگر هیچ گاه به دوران طلایی و درخشان خود بازنگشت.

منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة:الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ همان: الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۹۷۵؛ ابن ادریس حلّی، موسوعة ابن ادریس الحلّی، ج ۸ـ ۱۳: کتاب السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی،چاپ محمدمهدی موسوی خرسان،قم۱۳۸۷ش؛ ابن جنید اسکافی، مجموعة فتاوی ابن الجنید، تألیف علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۱۶؛ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش؛ ابن مشهدی، المزارالکبیر، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹؛محمدامین بن محمدشریف استرآبادی،الفوائدالمدنیة،چاپ سنگی تبریز ۱۳۲۱، چاپ افست ]قم ? ۱۴۰۵[؛ زابینه اشمیتکه، اندیشه های کلامی علامه حلّی، ترجمه احمد نمایی، مشهد ۱۳۷۸ش؛ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی،قم۱۴۰۱ـ ؛امین؛ مرتضی بن محمدامینانصاری،کتاب المکاسب، قم ۱۴۱۱؛ محمد بحرالعلوم، «الدراسة و تاریخها فی النجف»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۷، جزء۲، بیروت : مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم ]بی تا.[؛ محمدبن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ] ۱۹۶۵[، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛ یوسف حلّی، تاریخ الحلة، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۳۷۲ش؛ محمودبن علی حمصی رازی، المنقذ من التقلید، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴؛ خوانساری؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، حوادث و وفیات ۵۷۱ـ۵۸۰ه .، ۵۸۱ـ۵۹۰ه .، ۵۹۱ـ۶۰۰ه .، ۱۴۱۷؛ محمدبن مکی شهید اول، الاربعون حدیثاً، قم ۱۴۰۷؛ حسن صدر، تکملة امل الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸؛ مجلسی؛ جعفربن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛ همو، مختصر نافع: ]ترجمه فارسی[، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۲ش؛ همو، المعتبر فی شرح المختصر، چاپ سنگی ]تهران [۱۳۱۸؛ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛ عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف الحضره، تاریخ وصّاف، چاپ سنگی بمبئی ۱۲۶۹.

/محمد صادق مزینانی/

۷)جبل عامل. مجموعه ای از مراکز علمی ـ آموزشی شیعی در برخی شهرها و روستاهای جبل عامل از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم. این مراکز، حوزه به مفهوم امروزی، که سنّتهای آموزشی معیّن و ثابتی دارند، نبوده اند. از این رو، حتی نمی توان این مراکز را با نمونه های پیش تر (مانند حوزه حلّه) یا نمونه بعدی (حوزه اصفهان) همانند دانست. حوزه های جبل عامل عمومآ با وجود استادی فاضل پا می گرفت که طلاب به قصد تحصیل نزد او می رفتند و با مرگ استاد و به علت نبود استاد مبرِّز دیگری در آنجا، حوزه از میان می رفت.مراد از جبل عامل در این مقاله، جبل عامل فرهنگی است که نباید با جبل عامل تاریخی یکی گرفته شود. جبل عامل هیچ گاه واحدی سیاسی با حد و مرز مشخص نبوده است. این منطقه، در واقع، یک محدوده بزرگ مسکون بوده که پس از مهاجرت قبیله یمنی عامله بدانجا، نام نخستین آن، یعنی جبل الجلیل، به تدریج متروک شده و به جای آن جبل عامل به کار رفته است.در عصر ممالیک و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوک* (نوعی نظام تقسیم بندی اراضی برای گرفتن مالیات و نیز اقطاع زمینها)، جبل عامل به دو شهر صور و نبطیه محدود شد و سرانجام براثر نهضت علمی شیعی، که عامل پیوند بخش اصلی ساکنان جبل عامل به یکدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگی ویژه ای یافت و بخشهایی از مغرب و مرکز دشت بقاع نیز به این جغرافیای فرهنگی پیوستند و دو شهر مَشْغَره و کَرَک نیز بدانها اضافه شدند. بر مبنای این حیطه جغرافیایی بود که نخستین و مهم ترین کتاب تاریخی شرح حرکتهای علمی در جبل عامل و عالمان آن، یعنی کتاب امل الآمل* فی علماء جبل عامل، را شیخ حرّ عاملی* تألیف کرد (برای تفصیل رجوع کنید به مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۱۹ـ۳۰؛ نیز رجوع کنید به جبل عامل*).درباره پیشینه فرهنگی حوزه جبل عامل، شواهدی در دست نیست که نشان دهد وضع فرهنگی آنجا پیش از فعالیتهای محمدبن مکی عاملی (متوفی ۷۸۶) معروف به شهید اول* و تأسیس حوزه جزین، با وضع فرهنگی شام و تشیع شامی چه تفاوتی داشته است. ویژگی تشیع شامی، نداشتن فرهنگ مکتوب و فقدان سنّت فکری بود؛ اما دو شهر حلب و طرابلس، به سبب ارتباط علمی با حوزه های بغداد و حلّه، وضع متفاوتی داشتند. البته نباید اقدامات فردیِ برخی عالمان جبل عامل را، در طول دو قرن پیش از شهید اول، نادیده گرفت. از جمله این عالمان، اسماعیل بن حسین عَودی جزینی (متوفی ۵۸۰)، جمال الدین یوسف بن حاتم مشغری (متوفی ح ۶۶۴)، طومان بن احمد مناری (متوفی۷۲۸) و صالح بن مشرف طَلُّوسی (حدوداوایل قرن هشتم، نیای اعلای شهید ثانی)، از تربیت شدگان حوزه حلّه بودند. اقدامات این افراد در هموار کردن راه برای شهید اول و تأسیس حوزه جبل عامل سهم اساسی داشته است (برای شرح احوال این افراد رجوع کنید به مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۶۷ـ۷۶). نام ابوالقاسم بن حسین بن محمدبن عَود حلبی (متوفی ۶۷۷ یا ۶۷۹)، فقیه حلبی دیگری را که به اجبار به جزین مهاجرت کرده بود، باید به این افراد افزود (رجوع کنید به سبط بن عجمی، ج ۱، ص ۳۶۲ـ۳۶۵) که جمعی از عالمانِ نه چندان مشهور عاملی نزد وی تحصیل کردند؛ از جمله جمال الدین ابراهیم بن ابی الغیث بخاری (متوفی ح ۷۳۶)، که نقش مهمی در شکل گیری اولیه حوزه جبل عامل داشت، اما ظاهراً سیطره و سخت گیریهای شدید ممالیک مانع فعالیتهای جدّی و گسترده وی می شد (رجوع کنید به صَفَدی، ۱۹۶۲، ج ۶، ص۷۹ـ۸۳؛ همو، ۱۴۱۸، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۱۰؛ مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۷۸ـ۸۹). پدر شهید اول، مکی بن محمد جزینی (متوفی ح ۷۲۸)، نزد طومان بن احمد مناری عاملی شاگردی کرده بود و مناری خود از شاگردان ابراهیم بخاری و بخاری شاگرد ابن عود بود (افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۲۲). در نتیجه همین تلاشهای مستمرِ تقریباً دو قرنه، حوزه جبل عامل آرام آرام شکل گرفت، هر چند بخش عمده و مهم حرکت علمی در جبل عامل، حاصل کوششهای شهید اول است. اهمّ حوزه های علمی جبل عامل برای این شهرها یا روستاها پایه گذاری شده اند :

الف) جِزّین، از شهرهای مرزهای شمالی منطقه جبل عامل. حوزه علمیه این شهر را می توان اساس تشکیل دیگر حوزه های علمیه در جبل عامل دانست. بنیان گذار حوزه جزّین، محمدبن مکی بن محمد مشهور به شهید اول است. وی پس از تحصیلات اولیه، برای تکمیل دانش خود نزد عالمان مشهور آن عصر، مدتی در مدینه اقامت گزید و در آنجا بخشی از مجموعه مشهور خود را، که تاریخ کتابت آن را ۷۵۰ ذکر کرده است، تألیف کرد (رجوع کنید به مختاری، ص ۳۹). سپس به حلّه رفت که در آن روزگار مهم ترین مرکز علمی شیعه بود. حدود هفت سال در آنجا اقامت گزید و نزد عالمان برجسته حلّه، خاصه فخرالمحققین، تحصیل کرد و برخی از مهم ترین آثار فقهی (از جمله کتاب ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد را که شرح فخرالمحققین بر قواعد الاحکام علامه حلّی است) خواند و فخرالمحققین به او اجازه ای عام برای روایت آثار خود و تألیفات پدرش در علوم نقلی و عقلی و در فروع و اصول داد (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۱۷۷ـ۱۷۸). شهید بار دیگر از مراکز علمی بغداد، دمشق، الخلیل، مصر، مکه و مدینه دیدن کرد و از بسیاری از عالمان این شهرها اجازه گرفت. او شمار عالمان اهل سنّتی را که در حین سفرهایش دیده و از آنها اجازه داشته، چهل تن ذکر کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۱۰۴، ص ۱۹۰). متن چند اجازه که باقی مانده، نشان می دهد که وی نزد عالمان اهل سنّت فقط مجامع حدیثی اهل سنّت و برخی متون ادبی، همچون الفیه ابن مالک، را قرائت کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۱۰۴، ص ۱۹۱ـ۱۹۲، ۱۹۹ـ۲۰۲). شهید در حدود ۷۶۰ به زادگاه خود، جزّین، بازگشت. بنابر شواهدی، او برای ایجاد برخی تغییرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برنامه ای منسجم داشته است. در جنبه فرهنگی، به تربیت شاگردان توجه فراوانی نشان داد و بسیاری از آنان را که از مناطق گوناگون، همچون حلب و شهرهای عراق، بودند تربیت کرد. بعدها این شاگردان در گسترش حوزه جبل عامل نقش مهمی ایفا کردند. نام ۲۹ تن از این افراد دانسته است، اما بی تردید شمار شاگردان شهید بیش از این بوده است (مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۱۵۶ـ۱۵۹؛ همو، الشهیدالاول، فصل ۴، بخش ۵). شهید در جزّین مدرسه ای بنا نهاد که یکی از شاگردان او، به نام محمدبن علی بِتِدّینی (گ ۷ر)، آن را مدرسه ای بزرگ خوانده است. دو تن از شاگردان شهید اول از حلّه نیز وی را در تأسیس مدرسه یاری کردند. شهید همچنین دو کتاب مهم خود، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة و ذِکرَی الشیعة فی احکام الشریعة، را به درخواست شاگردان خود نگاشت. نسخه ای کهن از این کتاب باقی است که آن را یکی از شاگردان شهید در همان سالِ شهادت استاد، کتابت کرده است، که نشان می دهد شاگردان وی، بلافاصله بعد از فراغت استاد از نگارش، به استنساخ نگاشته های او می پرداخته اند (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۱۰، ص ۴۰).در جنبه اجتماعی، شهید کوشید تغییراتی در جامعه شیعیان جبل عامل پدید آورد. وی با پیروی از نظام وکالت، که در عصر حضور ائمه برای جمع آوری مالیاتهای شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برگزیده خود به مناطق مختلف جبل عامل فرستاد. وی در آثار فقهی خود از فقیه جامع الشرایط با عنوان نایب عام امام یاد کرده که ظاهرآ به معنای آن است که وی قائل به شمول دامنه اختیارات فقیه جامع الشرایط در تصدی برخی مناصب سیاسی بوده است که شیعیان، امام را متولی آن مناصب می دانسته اند. در این اندیشه، شهید از فضای فکری عمومی حاکم بر حلّه متأثر بوده است (رجوع کنید به مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۱۳۱ـ۱۳۳؛ همو، الشهیدالاول، فصل ۷، بخش ۲). فعالیتهای شهید در زمینه اجتماعی، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبل عامل به شمار می رود. تلاشهای اجتماعی او باعث شکل گیری برخی فعالیتهای سیاسی شیعیان شد. شیعیان جبل عامل ــکه پیشتر در نواحی ساحلی، از لاذقیه تا رأس ناقوره، اقامت داشتندــ به سبب حملات پی در پی صلیبیان مجبور به ترک زادگاههای خود شدند؛ شیعیان طرابلس به جبل لبنان و ساکنان صور به جبل عامل پناه بردند. در دوره مملوکی نیز مهاجرتهای اجباری ادامه یافت. ممالیک، پس از بیرون راندن صلیبیان، دو شهر طرابلس و صور را نابود کردند تا امکان بازگشت شیعیان وجود نداشته باشد. همچنین به مناطق شیعه نشین جبلِ لبنان* (همچون کَسْرَوان، و جُبَیْل) مدام حمله می کردند و سعی در بیرون راندن شیعیان داشتند و در این راه حتی به کشتار شیعیان نیز دست زدند (برای کشتار شیعیان جبل لبنان توسط ممالیک در ۷۰۵ رجوع کنید به مَقریزی، ج ۲، قسم ۱، ص ۱۲، ۱۴ـ۱۵؛ صالح بن یحیی، ص ۵۷ـ۵۸). ممالیک، پس از بیرون راندن شیعیان، جمعیتهای ترکمنان وفادار به خود را در این مناطق اسکان دادند. این فشارها از یک سو و فعالیتهای شهید از سوی دیگر، به حرکت گسترده شیعیان انجامید. به گفته صالح بن یحیی (ص ۱۱۱)، شیعیان با در دست گرفتن فرمان سلطانی (رجوع کنید به قلقشندی، ج ۱۳، ص ۱۳ـ۲۰) مبنی بر ممنوعیت پایبندی به تشیع، تظاهر به اجرای سنّت کردند، ولی در باطن در پی ترویج مذهب شیعه بودند. احتمالا این حوادث اندکی پیش از ۷۸۴ (رجوع کنید به صالح بن یحیی، همانجا) رخ داده، یعنی زمانی که شهید اول در اوج فعالیتهای علمی خود بوده است. این فرمان، نشان دهنده دامنه فعالیتهای شیعیان است که پیش از آن نمایندگان شهید به میان آنان فرستاده شده بودند. از پیامدهای این فعالیتها، شهادت محمدبن مکی در ۷۸۶ بود، اما شاگردان فراوان وی (همچون مقدادبن عبداللّه سیوری، حسن بن ایوب بن نجم الدین حسینی، شمس الدین محمدبن نجده، شمس الدین محمدبن ضحاک صهیونی و شمس الدین محمدبن مجاهد) سنّتی را که شهید بنا نهاده بود، زنده نگاه داشتند و حوزه جزین را در دیگر مناطق جبل عامل تداوم بخشیدند (رجوع کنید به شهید اول*).

ب) عَیناتا، شهری در بلندیهای جنوب غربی جبل عامل. تاریخچه حوزه عیناتا با زندگانی دو خاندان برجسته شیعه این شهر پیوند دارد: بنوحسام، و آل خاتون. بنیان گذار حوزه عیناتا، زین الدین جعفربن حسام عیناتی، از بنوحسام است. حرّ عاملی (قسم ۱، ص ۴۵) او را از مشایخ برجسته شمرده و مجلسی (ج ۱۰۷، ص ۶۹) از وی با تعبیر شیخ اعظم اعلم یاد کرده است. با وجود این تعابیر، که نشان دهنده جایگاه بلند علمی اوست، درباره فعالیتها و نگاشته های او اطلاع چندانی در دست نیست. حرّ عاملی (همانجا) گفته که وی از سید حسن بن ایوب بن نجم الدین حسینی، مشهور به ابن نجم الدین، روایت کرده است. بنابراین، جعفربن حسام نزد ابن نجم الدین، که خود شاگرد شهید اول بود، درس خوانده است. بر اساس این اطلاعات، تاریخ تقریبی حیات او نیمه نخست قرن نهم بوده است. وی در جزین تحصیل کرد و سپس به عیناتا بازگشت و حوزه عیناتا را تأسیس کرد. از جمله شاگردان ابن حسام، برادرش زین الدین علی (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۳۶۲ش، ص ۲۳)، جمال الدین احمدبن حاج علی عیناتی (متوفی ح ۸۲۹؛ حرّعاملی، قسم ۱، ص ۳۴؛ مجلسی، ج ۱۰۷، ص ۳۹؛ افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۴۷) و علی بن محمدبن دَقْماق بودند (آقابزرگ طهرانی، ۱۳۶۲ش، همانجا). جمال الدین احمد عیناتی در تثبیت حوزه عیناتا سهم مهمی داشت. اطلاع ما درباره نقش جمال الدین براساس این نکته است که وی استاد دو تن از عالمان برجسته عاملی، به نامهای محمدبن احمدبن محمد صَهیونی (متوفی ح ۸۷۹؛ مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۳۸، ۵۳) و محمدبن علی بن محمدبن خاتون عیناتی (متوفی ح ۹۰۰؛ حرّعاملی، همانجا؛ مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۲۰ـ۲۱)، بود. ناصربن ابراهیم احسایی بویهی (متوفی ۸۵۳)، از ساکنان احساء (افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۲۳۲ـ۲۳۵)، نیز در جوانی به جبل عامل مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عیناتا سکونت گزید (حرّعاملی، قسم ۱، ص ۱۸۷). با توجه به تاریخ درگذشت وی، بویهی نیز احتمالا از شاگردان جمال الدین بوده است. شاگردی این اشخاص نزد جمال الدین نشان می دهد که وی برجسته ترین فقیه عصر خود بوده است، به طوری که بویهی برای فراگیری فقه، از منطقه احساء به عیناتا مهاجرت کرد.در میان شاگردان جمال الدین، شخصی که اهمیت فراوانی دارد و بعدها با کم شدن نقش خاندان بنوحسام، تأثیر مهمی در تداوم فعالیتهای حوزه عیناتا گذاشته، شمس الدین محمدبن علی مشهور به ابن خاتون است (درباره خاندان ابن خاتون رجوع کنید به مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۱۶۸ـ۱۷۵). دو تن از مشهورترین شاگردان او، فرزندش ابوالعباس جمال الدین احمد (متوفی ح ۹۷۷؛ حرّعاملی، قسم ۱، ص ۳۳) و علی بن عبدالعالی کَرَکی مشهور به محقق کرکی و محقق ثانی* (متوفی ۹۴۰؛ برای اجازه ابن خاتون به محقق ثانی رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۲۰ـ۲۷)، در تحولات حوزه جبل عامل نقش مهمی ایفا کردند. در روزگار ابوالعباس احمد و فرزندش نعمت اللّه علی بن احمد (متوفی ح ۹۸۸) و نوه اش احمد، حوزه عیناتا به اوجِ شکوه خود رسید و دو تن از برجسته ترین فقیهان شیعه، یعنی علی بن عبدالعالی کرکی و زین الدین بن علی جُبعی/ جُباعی معروف به شهیدثانی* (متوفی ۹۶۶؛ حرّعاملی، قسم ۱، ص۳۵)، نزد برخی از افراد خاندان ابن خاتون درس خواندند و از آنان اجازه گرفتند. عالم و فقیه برجسته ایرانی، ملاعبداللّه بن حسین تستری* (متوفی ۱۰۲۱)، به عیناتا سفر کرد و نزد نعمت اللّه علی (متوفی ح ۹۸۸) مشهور به ابن خاتون و فرزندش احمد تحصیل کرد و از هر دو اجازه عام گرفت (برای متن اجازه ها رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۶، ص ۸۸ـ۹۶). همچنین فقیه برجسته عاملی، علی بن هلال کرکی مشهوربه شیخ علی منشار (متوفی ۹۸۴؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج۱۵، ص۱۸۶)، از جمال الدین احمدبن محمدبن علی بن خاتون عیناتی روایت کرده است (افندی اصفهانی، ج۴، ص۲۸۴). علی بن هلال بعدها به ایران سفر کرد و در روزگار شاه طهماسب (متوفی ۹۸۴) شیخ الاسلام اصفهان شد (رجوع کنید به منشی قمی، ج ۱، ص ۶۱۴؛ اسکندرمنشی، ج ۱، ص ۱۵۴، ۱۵۶). رونق حوزه عیناتا، که بیش از یک قرن به طول انجامید، با مهاجرت برخی افراد آل خاتون (رجوع کنید به خاتون*، آل) به ایران و هند از میان رفت (رجوع کنید به مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۱۷۳ـ۱۷۴).

ج) کَرَک/ کرک نوح، واقع در مرکز جبل لبنان. نخستین عالمِ شناخته شده این منطقه، احمدبن طارق کرکی (متوفی ۵۹۲) است. ذهبی (ج ۲۱، ص ۲۷۰ـ۲۷۱) از او با وصف محدّث و عالم یاد کرده و گفته که تاجری شیعه بوده است. اما پیش گامِ تأسیس حوزه کرک، حسین بن محمدبن هلال کرکی (متوفی ح ۷۵۷)، شاگرد شهید اول، است. وی با شهید در حلّه آشنا شد و نزد وی شاگردی و از او اجازه دریافت کرد (برای متن اجازه رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۳۷۴ـ۳۷۵). دانسته های ما درباره وی محدود به همین مطالب است. با این حال، حوزه کرک در روزگار وی اهمیت عیناتا را نیافت. از دیگر عالمان کرک، محمدبن عبدالعالی کرکی (متوفی ۸۰۸)، از شاگردان شهید اول، است (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۲۸ـ۲۹). وی مطمئناً در کرک ساکن بوده، اما از اینکه در شکل گیری حوزه کرک نقشی داشته است یا خیر، اطلاعی در دست نیست. شخصیت اصلی در تحول حوزه کرک، عزالدین حسن بن یوسف مشهور به ابن عشره کسروانی (متوفی ۸۶۲) است. درباره وی اطلاع چندانی در دست نیست. در ضبط نام او، در منابع اختلافاتی وجود دارد (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۳۶۲ش، ص ۳۶ـ۳۷، ۳۹) و صورت صحیح نام او، یعنی کسروانی، براساس مطلبی است که شاگرد وی، محمدبن علی جباعی/ جبعی، آورده است (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۲۰۹ـ ۲۱۰). وی نزد دو تن از شاگردان شهید، یعنی حسن بن ایوب (همانجا) و محمدبن علی بن نَجْده (افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۲۶۴)، و به احتمال بسیار در جزین تحصیل کرده و پس از اتمام تحصیلات، به کرک بازگشته است، زیرا شاگردانش برای تحصیل نزد وی به کرک می رفته اند. از میان شاگردان ابن عشره کسروانی، نام شش تن شناخته شده است که از میان آنان، دو تن شهرت چندانی ندارند، یکی محمد اسکاف کرکی (رجوع کنید به افندی، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۳۶۲ش، ص ۱۱۷)، و دیگری محمدبن احمدبن محمد مطاری. آقابزرگ طهرانی (۱۳۶۲ش، ص ۴۸ـ ۴۹) در ضمن شرح حال سیدحسین بن علی حسینی سبزواری نوشته که وی نسخه ای از کتاب الدروس شهید اول را در ۸۷۲ در کرک کتابت کرده و در اجازه ای که در آخر آن درج شده، مطاری استاد خود را ابن عشره معرفی کرده و گفته که پدربزرگ او، محمدبن عبدعلی بن نجده، از شاگردان شهید اول است (همان، ص ۱۳۱ـ۱۳۲).دیگر شاگردان ابن عشره از عالمان و فقیهان مشهور بودند، که عبارت اند از: محمدبن علی جباعی (متوفی ۸۷۶؛ رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۲۰۸)، بنیان گذار حوزه جُباع یا جُبَع (رجوع کنید به ادامه مقاله)؛ محمدبن محمدبن مؤذن جزینی، که در اجازه خود به علی بن عبدالعالی میسی از استاد خود، ابن عشره کسروانی، با عنوان «شیخ افضل» یاد کرده است (همان، ج ۱۰۵، ص ۳۶)؛ محمدبن احمد صهیونی (همان، ج ۱۰۵، ص ۳۸ـ۳۹)؛ و علی بن هلال جزائری (متوفی ح ۹۱۰)، که اصالتاً اهل منطقه جزائر در جنوب هورهای عراق بود و به کرک مهاجرت کرد و در آنجا نزد ابن عشره به فراگیری فقه پرداخت. وی در اجازه ای، از ابن عشره با عبارتهای بلند و توصیفاتی همچون استادم، شیخ بزرگوار، عالم، و فاضل کامل یاد کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۱۰۵، ص ۳۱). علی بن هلال بخش اعظمی از عمر خود را در کرک به سر برد و به تعبیر شاگرد نامورش، علی بن عبدالعالی کرکی، شیخ و بزرگ بلامنازع امامیه در روزگار خویش بود (رجوع کنید به همان، ج۱۰۵، ص ۷۰). ابن عشره در ۸۲۶ در کرک درگذشت (همان، ج ۱۰۴، ص۲۰۹ـ ۲۱۰).نکته مهم دیگر درباره حوزه کرک، اقامت خاندان سادات بنواعرج در آنجاست که تا زمان مهاجرت به ایران، جایگاه و اهمیت ویژه ای در کرک داشتند و، برخلاف آل خاتون، در ایران نیز مقام ممتازی به دست آوردند. حسن بن ایوب مشهور به ابن نجم الدین (از شاگردان شهید اول و از استادان جعفربن حسام عیناتی و ابن عشره کسروانی)، فرزندش جعفر (صدر، ج ۱، ص ۷۱) و نواده اش بدرالدین حسن بن جعفر کرکی (متوفی ۹۳۳)، از شخصیتهای شناخته شده خاندان بنواعرج اند. حسن بن جعفر نخستین فرد این خاندان است که در کرک اقامت گزید (رجوع کنید به حرّ عاملی، قسم ۱، ص ۵۶). از محضر درس او در کرک، کسانی چون شیخ علی منشار و شهید ثانی (عودی جزینی، ص ۱۵۹) که جملگی از عالمان مشهور دوران خود بودند، استفاده کردند. اطلاعات جامعی درباره حسن بن جعفر کرکی در دست است. پس از شهید اول، وی نخستین استاد حوزه جبل عامل است که درباره تألیفاتش دانسته های کاملی در دست داریم که برای شناخت فضای فکری و دانشهای مورد توجه در حوزه کرک سودمند است. از نوشته های اوست: الطیبة الجزریة فی القراءات العشر، در شرح کتاب طَیْبة النشْرفی القراءات العشر، از محمدبن محمد جزری؛ العمدة الجلیّة فی الاصول الفقهیة، در اصول فقه؛ المحجة البیضاء و الحجة الغراء، که در آن به مباحثی درباره فروع شریعت و حدیث و تفسیر پرداخته است؛ و مقنع الطلاب فیما یتعلق بکلام الأعراب، در دانش نحو و تصریف و معانی و بیان. از این کتابها تاکنون نسخه ای شناخته نشده است (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۱۵۱؛ افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۱۶۶ـ۱۶۷). وی، دختر محقق کرکی را به همسری گرفت و فرزندش سیدحسین نخستین فرد از خاندان سادات بنواعرج بود که به ایران مهاجرت کرد و در آنجا به مقامات بلندی دست یافت و بعدها فرزندانش در تمام دوره صفویه مناصب مهمی داشتند (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۲، ص ۶۳).

د) مَیس، روستایی در بلندیهای جنوبی جبل عامل که بر دشتهای حوله مشرف است. شخصیت محوری در شکل گیری حوزه میس، علی بن عبدالعالی میسی مشهور به ابن مُفلح (متوفی ۹۳۸) است. به طور کلی، او در تحولات فرهنگی جبل عامل سهم بزرگی داشته است. میسی نزد محمدبن محمد مشهور به ابن مؤذن جزینی و محمدبن احمد صهیونی، هر دو از شاگردان ابن عشره در کرک، تحصیل کرد و در ۸۸۴ از ابن مؤذن (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۳۵ـ۳۸) و در ۸۷۹ از صهیونی اجازه روایت گرفت (همان، ج ۱۰۵، ص ۳۸ـ۳۹). در متن اجازه نامه ها به مکان صدور آنها اشاره نشده است؛ از این رو، فقط می توانیم بگوییم که میسی پس از اتمام تحصیلات خود، که زودتر از ۸۸۴ نیست، به میس بازگشته و همانجا اقامت گزیده است. شهیدثانی ــکه از سال ۹۲۵ تا ۹۳۳ در میس شاگرد میسی بوده (عودی جزینی، ص ۱۵۸)ــ از وی با تعابیری چون امام اعظم، شیخ بزرگان عصر و تربیت کننده علما (مربی العلماء) یاد کرده است (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۱۴۹). از میان این علما، حسن بن جعفربن ایوب کرکی و نورالدین علی بن احمدبن حَجّه جُباعی را می شناسیم (رجوع کنید به حرّعاملی، قسم ۱، ص ۱۸۸؛ عودی جزینی، همانجا). میسی شاگردان دیگری نیز داشته، زیرا عبارت «تربیت کننده علما» که شهید در وصف او به کار برده، نشان دهنده گستردگی حوزه درس و بحث اوست. حوزه میس که در عمر کوتاه خود خوش درخشیده بود، پس از درگذشت میسی در ۹۳۸ و به ویژه تحت فشارهای حکومت عثمانی، ضعیف شد.از اجازه ای که ابراهیم، فرزند دانشمندِ میسی، در سال ۹۷۵ برای فرزند خود، عبدالکریم، در نجف صادر کرد (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۱۸۰ـ۱۸۱)، می توان دریافت که در پی مرگ میسی، ابراهیم و پسرش به نجف کوچیدند. عبدالکریم از نجف به ایران مهاجرت کرد و به دربار شاه طهماسب صفوی راه یافت. پسر عبدالکریم، شیخ لطف اللّه میسی است که مسجد مشهور شیخ لطف اللّه در اصفهان به نام اوست (رجوع کنید به اسکندرمنشی، ج ۱، ص ۱۵۷، با این ملاحظه که به جای میسی طیسی ضبط شده است؛ افندی اصفهانی، ج ۴، ص ۱۱۷).

ه ) مَشْغَرَه، شهری واقع در دامنه های جبل لبنان، بر کناره وادی ای که نهر لیتانی آن را به دو بخش دشت بقاع و جبل عامل تقسیم کرده است. علمای مشغره خیلی زود در راه زمینه سازی جنبش علمی شیعی جبل عامل تلاشهای خود را شروع کردند. نام یوسف بن حاتِم مشغری که به حلّه رفت و در آنجا درس خواند، دانسته است (مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۶۸ـ۷۲). پس از او تا روزگار محمدبن حسین بن محمدبن محمدبن مکی (متوفی ح ۹۰۳) وقفه ای طولانی در فعالیتهای علمی مشغره پدید آمد. وی نیای خاندان حرّ است. تاریخ این خاندان، در واقع تاریخ فرهنگی مشغره است. تنها اطلاع ما درباره آغاز تاریخچه آل حرّ، اجازه علی بن عبدالعالی کرکی به شیخ حسین بن شیخ شمس الدین محمد حرّبن شیخ شمس الدین محمدبن مکّی است، که متن کامل آن در بحار (مجلسی، ج ۱۰۵، ص ۵۴ـ۵۷) آمده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۳۶۲ش، ص ۱۲۱). این اجازه ــکه در ۱۶ رمضان ۹۰۳ در دمشق داده شده ــ نشان می دهد که فرد اجازه گرفته (مُجاز)، یعنی شیخ حسین، در آن هنگام ساکن دمشق بوده است و پدر و جدّ این خاندان اهل مشغره نبوده اند. همچنین براساس تعابیر به کار رفته در وصف خاندان حرّ، آنان از علما و فقهای امامیه بوده اند. با این حال، شگفت انگیز است که شیخ حرّ عاملی به شرح حال هیچ یک از آنان، که اسلاف او بوده اند، اشاره ای نکرده است.نخستین کسی که حرّ عاملی از میان اسلاف خود معرفی کرده، جدّ پدرش، محمدبن حسین حرّعاملی مشغری، است. شهرت او به مشغری نشان می دهد که وی، به احتمال بسیار، نخستین فرد از خاندان حرّ است که از دمشق به مشغره مهاجرت کرده است. شیخ حرّ عاملی (قسم ۱، ص ۱۵۴) پدر بزرگ پدرش، محمد، را عالم و فقیهی ارجمند و عالی قدر خوانده و گفته که وی برترین مردمان روزگارش در امور دینی بوده؛ اما، توصیف اخیر تا حد زیادی اغراق آمیز است، چرا که وی با بزرگانی چون علی بن عبدالعالی میسی، علی بن عبدالعالی کرکی و شهیدثانی هم دوره بوده است. احتمالا مهاجرت وی از دمشق به مشغره، با سقوط ممالیک شام و افتادن شام به دست حکومت عثمانی و سیاستهای ضد شیعی آنان مرتبط بوده است. بر این اساس، تاریخ مهاجرت وی باید بعد از ۹۲۲ و نبرد مَرْجِ دابِق باشد. هر سه فرزند او، محمد و عبدالسلام و علی، اهل علم بودند. شیخ حرّعاملی (قسم ۱، ص ۱۷۷ـ۱۷۸) از عموی پدر خود، محمدبن محمد، با وصف عالم فاضل محقق و مدقق یاد کرده و از تبحر وی در زبان عربی سخن گفته و افزوده که او شاعر و ادیب و توانا در فن انشا بوده و در جایی دیگر (قسم ۱، ص ۱۵۴) وی را برترینِ اهل عصر خود در علوم عقلی شمرده است. به نوشته حرّعاملی (قسم ۱، ص ۱۷۸)، وی نزد پدرش و شیخ حسن صاحب معالم و سید محمد صاحب مدارک درس خوانده است. اما چنین می نماید که گفته شیخ حرّ درباره تحصیل او نزد صاحب معالم و مدارک نادرست باشد و در واقع، او شاگرد شهید ثانی بوده است (عودی جزینی، ص ۱۹۱). این محمد نخستین فرد مهاجر از خاندان حرّ به ایران است. او در ایران با شیخ بهائی دیدار کرد و دو قصیده در ستایش وی سرود (رجوع کنید به حرّ عاملی، قسم ۱، ص ۱۶۰). او علاوه بر به نظم کشیدن تلخیص المفتاح، رساله ای در اصول و رساله ای در عروض نیز تألیف کرد (همان، قسم ۱، ص ۱۷۸). عبدالسلام، پسر دیگر محمدبن حسین، در مشغره نزد پدر و برادر خود علی و سپس نزد حسن بن زین الدین (صاحب معالم) و سیدمحمد عامِلی (صاحب مدارک) تحصیل کرد. وی رساله ای با نام ارشاد المنصف البصیر الی طریق الجمع بین أخبارالتقصیر، رساله ای در مفطرات و رساله ای درباره نماز جمعه داشته است (همان، قسم ۱، ص ۱۰۷). عبدالسلام اولین استاد شیخ حرّ عاملی بود و شیخ حرّ او را ماهر در فقه و ادبیات عرب وصف کرده و گفته که در ده سالگی خواندن متون درسی را نزد او آغاز کرده است (همانجا). بر همین اساس، فعالیت حوزه مشغره تا ۱۰۴۳، که حرّعاملی در آن هنگام ده ساله بوده، ادامه داشته است. علی، دیگر فرزند محمدبن حسین، در قیاس با دیگر برادران خود جایگاه و مقام علمی چندانی نداشت، اما نسل خاندان حرّ از طریق او باقی ماند. وی سه پسر به نامهای حسین، حسن و محمد داشت. حسین دومین فرد از خاندان حرّ بود که به ایران مهاجرت کرد و در اصفهان در خانه شیخ بهائی اقامت گزید و نزد او درس خواند و اندکی پس از مرگ شیخ بهائی (۱۰۳۰) درگذشت (همان، قسم۱، ص۷۸). حسن پدر شیخ حرّ عاملی بود و خود چهار فرزند داشت که از میان آنها محمد و زین العابدین به ایران مهاجرت کردند و احمد و علی در مشغره از دنیا رفتند (رجوع کنید به حرّ عاملی*). محمد، دیگر فرزند علی بن محمدبن حسین، از مشغره به جباع مهاجرت کرد که تا اکنون نیز نوادگان او در همانجا سکونت دارند. وی نخستین فرد از خاندان حرّ است که شیخ حرّ عاملی (قسم۱، ص۱۷۰) از او با وصف مشغری جبعی یاد کرده است. با مهاجرت این افراد، حوزه علمیه مشغره نیز از میان رفت، اما دانش آموختگان این حوزه در مکانهای دیگر به فعالیت علمی مشغول شدند.ویژگی مهم خاندان حرّ گرایش اخباری آنهاست. اما این گرایش ــکه به صورت مشخص در شیخ حرّ عاملی، بنیان گذار واقعی اخباریگری در ایران، دیده می شود و حتی نام کتاب وی، یعنی وسائل الشیعة لتحصیل مسائل الشریعة (درباره این کتاب و جایگاه آن نزد فقهای شیعه رجوع کنید به وسائل الشیعه*)، نیز به وضوح بر آن دلالت داردــ از کجا ریشه گرفته است؟ این پرسش، پاسخ روشنی ندارد، اما احتمالا آنان اخباریگری را یا بعدها اخذ کرده اند یا این گرایش نتیجه تحولات فکری خود اعضای این خاندان علمی بوده است که به نظر می رسد احتمال نخست درست باشد، خاصه آنکه شیخ حرّ عاملی (قسم ۱، ص ۷۰) از عالمی به نام حسین بن حسن ظهیری عیناتی/عیناثی ساکن در جبع، به عنوان یکی از استادان مهم خود یاد کرده است. این دانشمند گرایش اخباری داشته و در المسائل الظهیریة (ص ۵۴۷ـ۵۴۹) به این گرایش خود تصریح کرده است.

و) جُبَع/ جُباع، شهری مشرف بر صیدا. درباره تاریخ ارتباط جبع با مراکز علمی شیعه تا پیش از قرن نهم اطلاعی در دست نیست. احتمالا مهاجرت شیعیان به این شهر، در پی فتح شام و مصر به دست حکومت عثمانی و تغییر اوضاع جبل عامل، باعث شکل گیری حوزه جباع شده است، زیرا اجداد محمدبن علی بن حسن جباعی (متوفی ۸۸۶) در روستای لویزه، در نزدیکی جباع، اقامت داشته اند (مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ص ۲۰۹). محمد جباعی نیز نزد ابن عشره کسروانی در کرک تحصیل نمود و به تصریح خود، متون گوناگون را نزد او خواند (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۴، ص ۲۰۸ـ۲۱۰). شهیدثانی در اجازه ای که به نواده جباعی، حسین بن عبدالصمد جباعی، داده وی را «شیخ امام» خوانده است (رجوع کنید به همان، ج ۱۰۵، ص ۱۴۸). علت واقعی این تعبیر بسیار عالی، روشن نیست، به ویژه آنکه از شاگردانش بی خبریم و از تألیفاتش نیز تقریباً چیزی نمی دانیم، جز آنکه نسخه خطی تنها اثر برجای مانده اش، المجموع یا مجموع الجباعی، در دو مجلد، در کتابخانه ملک تهران و نسخه ای دیگر از آن، همراه با تعلیقات محمدبن زهره جباعی (متوفی ۹۴۴) و بهاءالدین عاملی (متوفی ۱۰۳۰)، در کتابخانه مدرسه بروجردی در نجف نگهداری می شود. به این کتاب، به دلیل در برداشتن تحقیقات و اطلاعات تاریخی ارزشمند، بسیار استناد می شود. شهیدثانی و فرزندانش، که در حوزه جبع تدریس می کردند، سبب رونق فراوان و به اوج رسیدن این حوزه شدند. پیش از شهید نیز عالمانی در حوزه جبع به فعالیت و تدریس اشتغال داشتند، از جمله علی بن احمد نحاریری (متوفی ۹۲۵)، پدر شهید؛ عبدالصمدبن محمد جباعی (متوفی ۹۳۵)؛ و حسین بن ابی الحسن موسوی (متوفی ۹۶۳)، نیای آل ابی الحسن، که نَسَب خاندان صدر به او می رسد. با این همه، اوج رونق حوزه جبع در دوره شهیدثانی بوده است. شهید ثانی نخست نزد پدرش به فراگیری فقه پرداخت و نزد او متون چندی، از جمله المختصرالنافع و شرائع الاسلام و اللمعة الدمشقیة، را خواند که نشان می دهد متون مذکور متنهای درسیِ مراکز علمی شیعه در آن روزگار بوده اند. وی پس از درگذشت پدرش به میس رفت و نزد علی بن عبدالعالی میسی متون فقهی، چون شرائع الاسلام، إرشاد الأذهان و قواعدالاحکام، را آموخت. سپس به کرک رفت و نزد حسن بن جعفر کرکی متون دیگری، از جمله القواعدالإلهیة، التهذیب، و العمدة الجلیة، را خواند (رجوع کنید به عودی جزینی، ص ۱۵۸ـ۱۵۹). او از ۹۲۰ تا ۹۳۸ نزد عالمان مشهور شیعی عصر خود تحصیل کرد. در سال ۹۴۲ برای تکمیل دانسته های خود به سفر رفت و در دمشق و قاهره نزد برجسته ترین عالمان عصر به خواندن متون متداول فقهی و غیره پرداخت و از بسیاری از عالمان اهل سنّت، از جمله ابن طولون دمشقی، اجازاتی دریافت کرد. وی پس از گزاردن حج، در ۹۴۴ به زادگاهش جبع بازگشت و تا سال ۹۵۱ در آنجا به تدریس و تألیف پرداخت (رجوع کنید به همان، ص ۱۵۹ـ۱۷۰). در ۹۵۲ به استانبول سفر کرد و توانست اجازه تدریس در مدرسه نوریه شهر بعلبک را به دست آورد. وی آنجا به تدریس مذاهب چهارگانه و فقه شیعه پرداخت و در میان اَتباع مذاهب مختلف، مرجعیت علمی یافت (همان، ص ۱۷۴ـ۱۷۵، ۱۸۲). شهیدثانی پس از مدتی تدریس در بعلبک*، به زادگاهش بازگشت، زیرا دیگر اوضاع آنجا را مناسب ادامه فعالیتهای علمی خود نمی دید. وی بعدها مدت اقامتش در بعلبک را روزگار خجسته و لحظات بهجت زا خوانده است (رجوع کنید به همان، ص ۱۸۲). او در جبع، تا ۹۵۵، به تدریس و تألیف پرداخت. به نوشته عودی جزینی (ص ۱۸۲ـ ۱۸۳)، در ۹۵۵ آرامش شهید به پایان رسید و دشمنانش به او هجوم بردند و این دشمنیها به شهادت وی انجامید. با شهادت او، رفته رفته حوزه جبع نیز کم فروغ شد، هر چند شهید شاگردان بسیاری تربیت کرد و آثار فراوانی نگاشت که برخی از آنها هنوز هم تدریس می شوند و محل مراجعه اند (رجوع کنید به شهیدثانی*). درس آموختگان حوزه جبل عامل و آثار تألیف شده این حوزه بیشترین سهم و تأثیر را در شکل گیری حوزه اصفهان و حوزه های سپسین شیعه و حتی حوزه نجفِ متأخر داشته است.

منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ش؛ اسکندرمنشی؛ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۳۵۹ش؛ محمدبن علی بتدینی، مختصر نسیم السحر، به اختصار محمد مکی بن محمد شهیدی، نسخه خطی کتابخانه مدرسه بروجردی نجف، ش ۸/۳۹۹؛ محمدبن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ?] ۱۳۸۵[، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛ ذهبی؛ احمدبن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوزالذهب فی تاریخ حلب، چاپ شوقی شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/ ۱۹۹۶ـ۱۹۹۷؛ صالح بن یحیی، تاریخ بیروت و امراء بنی الغرب، بیروت ۱۹۹۰؛ حسن صدر، تکملة امل الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸؛ خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸؛ همو، کتاب الوافی بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲ـ؛ حسین بن حسن ظهیری عیناثی، المسائل الظهیریة، در محمدامین بن محمد شریف استرآبادی، الفوائدالمدنیة، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴؛ محمدبن علی عودی جزینی، رسالة بغیة المرید فی الکشف عن احوال الشهید، در علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، ج ۲، قم ۱۳۹۸؛ قلقشندی؛ مجلسی؛ رضا مختاری، الشهیدالاوّل: حیاته و آثاره، قم ۱۳۸۴ش؛ احمدبن علی مَقریزی، کتاب السلوک لمعرفة دول الملوک، ج ۲، قسم ۱، چاپ محمد مصطفی زیاده، قاهره ۱۹۴۱؛ احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۸۳ش؛ جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین : الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، دمشق ۲۰۰۵؛ همو، الشهیدالاول: عصره، سیرته، اعماله و مابقی منها (زیر چاپ).

/جعفر مهاجر/

۸)اصفهان. برخی آغاز فعالیتهای علمی شیعیان در اصفهان را اواخر قرن چهارم می دانند که علاءالدین کاکویه مدرسه ای با نام مدرسه علائی برای ابن سینا تأسیس کرد (رجوع کنید به موحد ابطحی، ج ۲، ص ۴۷ـ ۴۸؛ ریاحی، ص ۱۲۶)، اما شکل گیری رسمی حوزه علمیه در این شهر پس از رسمی شدن مذهب تشیع در دوره صفویه در ایران و به ویژه انتقال پایتخت به آنجا بوده است.در دوره صفویه، با توجه به فشارهای شدیدی که بر شیعیان در قلمرو عثمانی وارد شده بود، برخی از عالمان شیعی جبل عامل با اغتنام فرصت از این گشایش سیاسی در ایران و به انگیزه ترویج مذهب شیعه به این کشور مهاجرت کردند (در این باره رجوع کنید به مهاجر، ۱۴۱۰). از این سو نیز شاه طهماسب صفوی (حک : ۹۳۰ـ۹۸۴) مهم ترین نقش را در استقبال از این علمای مهاجر داشت. برخی از این علما در شکل گیری حوزه علمی اصفهان ایفای نقش کردند، از جمله علی بن هلال منشار کرکی عاملی* (متوفی ۹۸۴) فقیه امامی که نزد علی بن عبدالعالی کرکی تحصیل کرده بود و در این دوران به ایران آمد و از طرف شاه طهماسب اول (حک : ۹۳۰ـ۹۸۴)، به منصب شیخ الاسلامی اصفهان رسید (واله اصفهانی، ص ۴۳۰). حسین بن عبدالصمد حارثی* (متوفی ۹۸۴)، از شاگردان و دوستان شهید ثانی* و پدر شیخ بهائی نیز در آغاز ورود به ایران در اصفهان اقامت گزید. در آنجا علی بن هلال منشار کرکی عاملی شیخ الاسلام اصفهان، از او استقبال کرد. حارثی سه سال در اصفهان به تدریس اشتغال داشت (همان، ص ۴۳۳ـ۴۳۴).در دوران حکومت شاه طهماسب به سبب عنایت خاص شاه به علما و نیز اعتقاد و التزام شخص او به احکام شریعت (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج۳، ص۴۵۵ـ۴۶۰؛ خوانساری، ج۴، ص۳۶۳)، حوزه های علمی شیعه رونق و نفوذ ویژه ای یافتند. پس از شاه طهماسب، در دوره شاه اسماعیل دوم (حک: ۹۸۴ـ ۹۸۵) به جهت گرایش شاه به اهل سنّت، عالمان شیعی در انزوا قرار گرفتند و حتی شاه در صدد قتل آنان برآمد (خوانساری، ج ۲، ص ۳۲۱ـ۳۲۳). پس از شاه اسماعیل دوم نیز در دوره سلطان محمد خدابنده (حک : ۹۸۵ـ۹۹۶) توجهی به حوزه علمیه نشد.با استقرار سلطنت شاه عباس اول صفوی (حک : ۹۹۶ـ ۱۰۳۸) و اقدامات او عالمان شیعی نفوذ بیشتری یافتند، تا آنجا که می توان گفت حوزه اصفهان در واقع در دوره او تأسیس شد. یکی از عالمانی که از او به عنوان مؤسس حوزه علمیه اصفهان یاد می شود ملاعبداللّه تستری است. وی درس خوانده حوزه نجف بود و احتمالا در حدود ۱۰۰۶ از کربلا به اصفهان آمد و سپس برهه ای در مشهد ساکن شد، اما در ۱۰۰۹ که شاه عباس اول به مشهد رفته بود با او ملاقات و او را تکریم کرد و از وی خواست به اصفهان برگردد. شاه در اصفهان برای او مدرسه ای ساخت و تدریس در آن را به او سپرد. وی در آن مدرسه به تدریس فقه، اصول، حدیث و رجال پرداخت. بر اثر تلاشهای تستری حوزه علمیه اصفهان رونق فراوان یافت و طلاب حدیث و فقه در اصفهان روبه فزونی نهادند. به نوشته محمدتقی مجلسی که خود شاگرد تستری بوده است، تعداد محصلان علوم دینی در زمان ورود تستری به اصفهان پنجاه تن و در زمان وفاتش (۱۰۲۱) نزدیک به هزار تن بوده اند (رجوع کنید به ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳، ج ۱۴، ص ۳۸۲؛ تستری*، عبداللّه بن حسین).عالم بزرگ دیگری که در شکوفایی حوزه اصفهان حضوری تأثیرگذار داشت، بهاءالدین عاملی* بود. شاه عباس منصب شیخ الاسلامی اصفهان را پس از فوت شیخ علی منشار به وی سپرد. وی به مدد دانش گسترده و متنوع خود به تدریس پرداخت و شاگردان بزرگی تربیت کرد. وی در سلسله اجازات روایی، از محدّثان امامی برجسته است و طرق بسیاری از اجازات محدّثان در قرون اخیر به او و سپس پدرش و شهیدثانی منتهی می شود. محمدتقی مجلسی، صدرالدین شیرازی، ملامحسن فیض کاشانی، سید ماجد بحرانی، سیدحسین مجتهد کرکی، جوادبن سعد بغدادی مشهور به فاضل جواد (متوفی ۱۰۶۵)، ملاحسنعلی تستری، ملاخلیل بن غازی قزوینی، ملاصالح مازندرانی، علی بن سلیمان بحرانی و رفیع الدین محمد نائینی مشهوربه میرزارفیعا، که هر کدام سهم درخوری در بالندگی حوزه علمیه اصفهان داشتند، از مشهورترین شاگردان شیخ بهائی بودند. شیخ بهائی با تربیت این شاگردان موجب ارتقای حوزه اصفهان شد و حتی چندین مدرسه نیز در اصفهان تأسیس کرد. روش تدریس او به گونه ای بود که شاگردان بسیار جذب درسش او می شدند. از مهم ترین اقدامات او در حوزه اصفهان، سوق دادن شاگردان مبرِّزش به شرح و تبیین متون حدیثی بوده است (رجوع کنید به محمدتقی مجلسی، ۱۴۰۶ـ ۱۴۱۳، ج۱۴، ص۴۳۴؛ واله اصفهانی، ص۴۴۳ـ ۴۳۷؛ برای شرح احوال و آثار و نیز مقام علمی و ادبی وی رجوع کنید به بهاءالدین عاملی*).لطف اللّه بن عبدالکریم میسی (متوفی ۱۰۳۲) از مهاجران جبل عامل و از مدرّسان فقه و حدیث در اصفهان بود. وی تا ۹۹۷ در مشهد اقامت داشت، ولی به دنبال حمله ازبکان به مشهد و شهادت استادش، ملاعبداللّه بن محمود تستری، از مشهد به قزوین رفت و سرانجام به خواست شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و در مسجد و مدرسه ای که شاه به نام او ساخت ساکن شد (اسکندر منشی، ج ۱، ص ۲۴۹ـ۲۵۰؛ واله اصفهانی، ص ۴۳۸ـ۴۳۹؛ نیز رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۴، ص ۴۱۷ـ۴۲۰). اسکندر منشی تاریخی برای اقامت وی در اصفهان ذکر نکرده، اما زمان این مهاجرت بعد از ۱۰۰۶، سال انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، بوده است. شیخ لطف اللّه میسی تا آخر عمر خویش در آن مدرسه به تدریس و ارشاد مشغول بود (رجوع کنید به اسکندر منشی، ج ۱، ص ۱۵۷). میسی و فرزندش جعفر از بهاءالدین عاملی اجازه روایت دریافت کرده اند (رجوع کنید به محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۱۰۶، ص ۱۴۸ـ۱۴۹)، همچنان که شیخ بهائی به وی توجه جدّی داشته و مردم را به او ارجاع می داده است (حرّ عاملی، قسم ۱، ص ۱۳۶).سیدمصطفی تفرشی* (متوفی بعد از ۱۰۴۴) فقیه و رجالی امامی صاحب کتاب مشهور نقدالرجال، نیز از استادان مبرِّز حوزه اصفهان در این دوران بود که نزد ملاعبداللّه تستری حدیث و رجال آموخته و از او اجازه روایت کتب اربعه را دریافت کرده بود (خوانساری، ج ۷، ص ۳۲۷ـ۳۳۸).در این دوره، شهرت بهاءالدین عاملی باعث شد از شهرهای دور و نزدیک برای کسب فیض از محضر او به اصفهان روی آورند؛ چنان که زین الدین بن محمدبن حسن جبعی، نواده شهیدثانی (متوفی ۱۰۶۳ یا ۱۰۶۴) از جبل عامل به ایران سفر کرد و در خانه شیخ بهائی منزل گزید و مدتها نزد او دانش آموخت. بعدها شیخ حرّ عاملی* نزد وی فقه، حدیث و ریاضیات خواند (حرّ عاملی، قسم ۱، ص ۹۲؛ افندی اصفهانی، ج ۲، ص ۳۸۸)، همچنین فاضل جواد که در کاظمین متولد شد، برای تحصیل به اصفهان کوچ کرد و نزد بهاءالدین عاملی دانش آموخت و از ملازمان او شد (حرّعاملی، قسم ۲، ص ۵۷ـ۵۸؛ افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۱۱۸ـ۱۱۹).محمدباقربن محمد حسینی استرآبادی مشهور به میرداماد (متوفی ۱۰۴۱) محدّث، فقیه و فیلسوف مشهور امامی که از دایی اش عبدالعالی کرکی و حسین بن عبدالصمد حارثی اجازه روایت دریافت کرد، در اصفهان کرسی تدریس و افتا داشت و پس از درگذشت بهاءالدین عاملی ریاست کرسی تدریس به او رسید. صدرالدین شیرازی معروف به ملاصدرا* از معروف ترین شاگردان اوست که از شیراز به اصفهان آمد و نزد وی علوم معقول و نزد بهاءالدین عاملی علوم منقول (حدیث) آموخت (رجوع کنید به واله اصفهانی، ص ۴۱۷ـ۴۱۹؛ حرّ عاملی، قسم ۲، ص ۲۴۹). علاقه مندان به فلسفه نیز که آوازه مجالس درس میرداماد به گوششان رسیده بود از شهرهای مختلف به اصفهان می آمدند تا در کلاس درس وی بنشینند. مثلا عبدالغفاربن محمد رشتی (متوفی قبل از ۱۰۴۱) به مجلس درس میرداماد حاضر شد و حاشیه ای برالتقدیسات استادش نوشت (افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۱۵۷ـ ۱۵۸؛ امین، ج ۸، ص ۳۱). شاه سلیمان اول صفوی که به میرداماد علاقه وافر داشت، در سفری برای زیارت عتبات عراق او را با خود همراه کرد و در همان سفر میرداماد از دنیا رفت و در نجف به خاک سپرده شد (برای شرح احوال و آثار و نیز خدمات علمی و آموزشی وی رجوع کنید به میرداماد*، محمدباقر).سید ابوالقاسم موسوی حسینی فندرسکی (متوفی ۱۰۵۰) معروف به میرفندرسکی فیلسوف مشهور امامی و عالم ریاضیات، دیگر دانشمند معروف حوزه اصفهان است. وی در دوره شاه عباس و شاه صفی به تدریس فلسفه و ریاضیات مشغول و نزد آن دو محترم بود. میرزا رفیعا نائینی، محمدباقر خراسانی و آقاحسین خوانساری از جمله شاگردان وی بودند (خاتون آبادی، ص ۵۱۴؛ افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۴۹۹ـ۵۰۱؛ نیز رجوع کنید به میرفندرسکی*، ابوالقاسم).قاسم بن محمد حسنی طباطبائی قُهپایی (متوفی ح ۱۰۶۰)، رجال شناس مشهور سده یازدهم، در اصفهان نزد بهاءالدین عاملی و ملا عبداللّه تستری علوم حدیث و رجال آموخت و محمدباقر مجلسی، ابوالقاسم بن محمد جرفاذقانی و محمدبن علی استرآبادی از شاگردان وی بودند (رجوع کنید به اردبیلی، ج ۲، ص۲۱؛ محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۱۰۷، ص ۱۵۶؛ جزایری، ص ۷۸؛ خوانساری، ج ۴، ص ۴۱۱). حسنعلی بن عبداللّه تستری (متوفی ۱۰۶۹) نزد پدرش ملاعبداللّه تستری دانش آموخت و به درجه اجتهاد رسید. شاه سلیمان اول صفوی و شاه عباس دوم او را تکریم می کردند. وی در مدرسه ای که شاه عباس اول برای پدرش ساخته بود تدریس می کرد و آنگاه که سلطان العلماء در ۱۰۵۵ برای بار دوم به منصب وزارت رسید کرسی تدریس را از او گرفت (رجوع کنید به تستری*، عبداللّه بن حسین).محمدتقی مجلسی* (متوفی ۱۰۷۰) فقیه و محدّث مشهور که در اصفهان به دنیا آمد و در خردسالی از ابوالبرکات واعظ اصفهانی اجازه روایت گرفت، نزد بهاءالدین عاملی و ملاعبداللّه تستری دانش آموخت و از آن دو اجازه دریافت کرد و در اصفهان شاگردان زیادی از جمله فرزندانش عزیزاللّه، عبداللّه و محمدباقر مجلسی، آقاحسین خوانساری، ملاصالح مازندرانی و محمدصادق کرباسی را پرورش داد. سهم او در پرورش اهل علم و دانشمندان برجسته اصفهان بسیار زیاد بوده و خود نیز به این امر وقوف داشته و از رؤیایش در نجف گزارش داده و بیان کرده است که کلام امام علی علیه السلام در آن رؤیا ناظر به همین وظیفه تربیت طالبان علم بوده است (رجوع کنید به قمی، ج ۲، ص ۷۰۶ـ ۷۰۷). دو شرح عربی و فارسی او بر کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه ابن بابویه از تأثیرگذارترین اقدامات حوزه اصفهان است که به دلالت استادش، شیخ بهائی انجام داده است (اردبیلی، ج ۲، ص۸۲؛ افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۴۷؛ تنکابنی، ص۲۸۷ـ۲۸۹).ملارجب علی تبریزی، عارف و حکیم امامیِ اهل تبریز که به دلیل اقامت طولانی در اصفهان به اصفهانی نیز شهرت یافت، در این شهر شاگردان برجسته ای تربیت کرد که از آن جمله اند : ملامحمد تنکابنی، قاضی سعید قمی، امیر قوام الدین محمد اصفهانی، ملامحمد شفیع اصفهانی، محمدرفیع پیرزاده، محمدبن عبدالفتاح تنکابنی معروف به فاضل سراب. وی مدتی در مدرسه شیخ لطف اللّه تدریس می کرد (نصرآبادی، ص ۲۲۳؛ برای شرح احوال و آثار و آرای فلسفی وی رجوع کنید به تبریزی*، ملارجب علی).رفیع الدین محمدبن حیدر حسنی طباطبائی مشهور به رفیعا (متوفی ۱۰۸۰ یا ۱۰۸۲)، فقیه اصولی و متکلم امامی در اصفهان، نزد بهاءالدین عاملی و ملاعبداللّه تستری دانش آموخت و در علوم عقلی و نقلی تبحر یافت و شاگردان زیادی از جمله محمدباقر مجلسی را پرورش داد. کتاب مشهور او الشجرة الالهیة در اصول دین است (اردبیلی، ج ۱، ص ۳۲۱ـ ۳۲۲؛ مدرس تبریزی، ج ۶، ص ۱۲۸).آخوند ملاحسین بروجردی (متوفی ۱۰۸۴) در مسجدجامع عباسی تدریس می کرد و عبدالحسین حسینی خاتون آبادی، صاحب وقایع السنین و الاعوام، کتاب حکمة العین کاتبی قزوینی (متوفی ۶۷۵) را نزد او خوانده است (خاتون آبادی، ص ۵۳۲؛ برای خاندان علمی خاتون آبادی رجوع کنید به خاتون آبادی*، خاندان).محمدصالح مازندرانی (متوفی ۱۰۸۶) برای تحصیل علم به اصفهان رفت وعلوم عقلی و نقلی را از عالمان بزرگ اصفهان آموخت. او نزد ملاعبداللّه تستری و محمدتقی مجلسی دانش آموخت (رجوع کنید به خوانساری، ج ۴، ص ۱۱۸ـ۱۲۰).رفیع الدین محمدبن محمد مؤمن گیلانی (زنده در ۱۰۸۸) فقیه و محدّث مشهور نیز نزد محمدباقر مجلسی علوم حدیث آموخت و مدتی نیز نزد محمدبن حسن حرّعاملی شاگردی کرد. او رساله ای به نام رسالة فی طریقة الاخباریین و الاصولیین و نیز کتابی با نام الذریعة الی احکام الشریعة نوشته است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱۰، ص ۲۷، ج ۱۴، ص ۲۸؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۱، ص ۳۰۶ـ۳۰۷).محمدباقربن محمد مؤمن سبزواری (متوفی ۱۰۹۰)، معروف به محقق سبزواری، فقیه محدّث و متکلم مشهور امامی در اصفهان نزد سیدابوالقاسم میرفندرسکی و قاضی معزالدین اصفهانی علوم عقلی و نزد حیدرعلی اصفهانی و حسنعلی بن عبداللّه تستری علوم نقلی را آموخت. وی علاوه بر منصب شیخ الاسلامی، در مدرسه ملاعبداللّه تستری تدریس می کرد و شاگردان زیادی پرورش داد (نصرآبادی، ص ۲۲۰؛ محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۷، ص ۹۲؛ افندی اصفهانی، ج ۵، ص۴۴ـ ۴۵؛ تنکابنی، ص ۴۹۷؛ نیز رجوع کنید به سبزواری*، محمدباقر).از مشهورترین عالمان و مدرّسان این دوره در اصفهان آقاحسین بن جمال الدین محمد خوانساری (متوفی ۱۰۹۸) است که در خردسالی برای کسب علم از خوانسار به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه ملک سکنا گزید و نزد محمدتقی مجلسی و محقق سبزواری علوم منقول و نزد میرفندرسکی علوم معقول را آموخت و سپس متصدی تدریس شد و بسیاری از عالمان آن دوران از شاگردان او به حساب می آمدند. از روش تدریس او مکتب جدیدی در فقه و اصول شکل گرفت که آقامحمدباقر بهبهانی* (متوفی ۱۲۰۶) از رهروان آن به شمار می رود. محمدباقر مجلسی* (متوفی ۱۱۱۰)، دو فرزند آقاحسین، جمال الدین محمد (متوفی ۱۱۲۱) و رضی الدین (متوفی ۱۱۱۳)، علی رضا حسینی اردکانی معروف به تجلی (متوفی ۱۰۸۵)، میرزا عبداللّه افندی، سیدمحمدصالح خاتون آبادی و بسیاری دیگر نزد خوانساری علم آموختند. وی به محمدبن حسن حرّعاملی و محمدحسین مازندرانی اجازه روایت داد و چند کتاب در فقه و اصول و فلسفه نوشت (رجوع کنید به اردبیلی، ج ۱، ص ۲۳۵؛ افندی اصفهانی، ج ۲، ص ۵۷ـ۶۰؛ نیز رجوع کنید به خوانساری*، آقاحسین).محمدبن حسن شروانی (متوفی ۱۰۹۸ یا ۱۰۹۹) داماد و شاگرد محمدتقی مجلسی که در فقه، فلسفه و کلام صاحب نظر بود، شرحی بر شرایع الاسلام و حواشی زیادی بر کتابهای فلسفی، کلامی و فقهی نوشت. وی که از دانش آموختگان حوزه نجف بود، به اصفهان مهاجرت کرد و در این شهر به تدریس پرداخت. میرزا عبداللّه افندی، محمد اکمل اصفهانی پدر وحید بهبهانی و محمدصالح خاتون آبادی از شاگردان او بودند (اردبیلی، ج ۲، ص ۹۳؛ محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۱۰۵، ص ۱۳۷؛ خوانساری، ج ۷، ص ۹۳ـ۹۶).حسین بن رفیع الدین مرعشی حسینی آملی (متوفی ۱۰۶۶)، وزیر حکومت صفوی معروف به سلطان العلماء و خلیفه سلطان، در فقه، اصول، حدیث، تفسیر و کلام صاحب نظر بود و نزد پدرش بهاءالدین عاملی و دیگران دانش آموخته بود. شاه عباس به او بسیار علاقه داشت و دخترش را به همسری او در آورد و منصب صدارت را به او سپرد. شاه صفی (حک : ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲) او را در ۱۰۴۱ عزل کرد و سپس شاه عباس دوم صفوی (حک : ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) او را به وزارت رسانید. وی در اصفهان مدارس و درمانگاه هایی ساخت و خود از مشهورترین مدرّسان اصفهان بود. حاضران در مجلس درس او را تا دو هزار نفر نوشته اند. بیشتر آثار او حاشیه هایی است بر کتابهای فقهی، اصولی، کلامی و تفسیری. از معروف ترین آنها حواشی شرح لمعه و معالم الاصول است (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۲، ص ۵۱ـ۵۶؛ خوانساری، ج ۲، ص ۳۴۶ـ۳۴۹).خلیل بن غازی قزوینی (متوفی ۱۰۸۹) عالم اخباری و آگاه از علوم عقلی و نقلی، نزد بهاءالدین عاملی و میرداماد دانش آموخت و شاگردان زیادی تربیت کرد (رجوع کنید به حرّ عاملی، قسم ۲، ص ۱۱۲؛ افندی اصفهانی، ج ۲، ص ۲۶۱ـ۲۶۶؛ خوانساری، ج ۳، ص ۲۶۹ـ۲۷۴).به طور کلی می توان گفت در آن زمان علمای بزرگ در بلاد مختلف، برآمده از حوزه اصفهان بودند؛ عالمانی نیز از شهرهای دیگر، از جمله قم و نجف، به این شهر پیوستند و شاگردان مبرِّزی پرورش دادند. در این دوره، حوزه اصفهان در جایگاهی قرارداشت که عالمان شهرهای دیگر نظر آنان را در موارد خاص جویا می شدند؛ مثلا استرآبادیِ مؤسس مکتب اخباری کتاب فوائد مدنیه خود را برای اظهارنظر به اصفهان فرستاد (رجوع کنید به محمدتقی مجلسی، ۱۴۱۴، ج ۱، ص ۴۷). مرجعیت فقهی حوزه اصفهان برای شیعیان هند نیز از شاخصهای همین دوره است.مثلا یکی از آثار محمدباقر مجلسی مجموعه ای از این استفتائات و پاسخ آنهاست، با عنوان اجوبة المسائل الهندیة (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص ۹۴).توجه به حدیث در اصفهان با تأکیدات بهاءالدین عاملی و شاگردش محمدتقی مجلسی، موردتوجه قرار گرفت و با اقدامات محمدباقر مجلسی، اعتبار ویژه ای یافت. وی محدّث مشهور، صاحب بحارالانوار، از شاگردان پدرش محمدتقی مجلسی و برخی دیگر بود و در اصفهان کرسی تدریس داشت و به منصب شیخ الاسلامی رسید. شمار شاگردان او را بیش از هزار تن نوشته اند (رجوع کنید به اردبیلی، ج ۲، ص ۷۸ـ۷۹؛ حرّ عاملی، قسم ۲، ص ۲۴۸؛ افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۳۹؛ برای اطلاع از شاگردان مجلسی رجوع کنید به حسینی اشکوری، ۱۴۱۰؛ نیز رجوع کنید به مجلسی*، محمدباقر).در قرن دوازدهم نیز حوزه اصفهان همچنان شکوفا بود عالمان زیادی آن را رونق بخشیدند از جمله قاضی جعفربن عبداللّه کمره ای (متوفی ۱۱۱۵) که علوم نقلی و عقلی را در اصفهان نزد عالمان بزرگ آن شهر از جمله محقق سبزواری و آقاحسین خوانساری و حدیث را نزد محمدتقی مجلسی آموخت و از او اجازه روایت گرفت. اطلاع او از دانشهای مختلف و مخصوصآ فقه باعث شد منصب قضا در اصفهان به او واگذار شود. پس از درگذشت محمدباقر مجلسی منصب شیخ الاسلامی نیز به او رسید. او کتابی به نام ذخائرالعُقبی به اشاره شاه سلطان حسین صفوی تألیف کرد (اردبیلی، ج ۱، ص ۱۵۳؛ خوانساری، ج ۲، ص ۱۹۲ـ ۱۹۳). سید نعمت اللّه جزایری* (متوفی ۱۱۱۲) که مدتها در اصفهان نزد محمدباقر مجلسی و ملامحسن فیض کاشانی و دیگران حدیث و فقه و حکمت آموخت، فرزندش نورالدین جزایری* و نوه اش عبداللّه جزایری* نیز در اصفهان تحصیل علم کرده اند (رجوع کنید به جزایری*، سیدنعمت اللّه؛ جزایری*، نورالدین؛ جزایری*، عبداللّه).ابوطالب بن میرزا بیک بن ابوالقاسم موسوی فندرسکی (زنده بعد از ۱۱۰۰) فقیه، محدّث و حکیم امامی نزد محمدباقر مجلسی و آقاحسین خوانساری و محقق سبزواری شاگردی کرد و علوم عقلی و نقلی را فراگرفت و حواشی زیادی بر کتابهای فقهی، حدیثی و فلسفی نوشت (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۵۰۰ـ ۵۰۱؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۲، ص ۲۳).محمدبن محمدمحسن فیض کاشانی، ملقب به علم الهدی (متوفی ۱۱۱۵)، فقیه و محدّث امامی نیز در حوزه اصفهان تحصیل کرد. وی نزد پدرش ملامحسن فیض کاشانی، محقق سبزواری و سید نعمت اللّه جزایری حدیث و فقه و حکمت آموخت (خوانساری، ج ۶، ص ۸۰؛ امین، ج ۱۰، ص ۴۶).آقاجمال خوانساری، از محمدباقر مجلسی حدیث شنید و در اصفهان تدریس می کرد و از شاگردان معروف او محمدرفیع گیلانی و محمدحسین خاتون آبادی بودند (افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۱۱۴، ج ۲، ص ۳۱۶؛ نیز رجوع کنید به خوانساری*، آقاجمال الدین). نیز در همین سالها محمدبن عبدالفتاح تنکابنی (متوفی ۱۱۲۴) مشهور به فاضل سراب که فقه را از محقق سبزواری، حدیث را از محمدبن حسن شروانی و محمدباقر مجلسی و فلسفه را از ملارجب علی تبریزی فرا گرفته بود، شاگردان زیادی پرورش داد. سفینة النجاة در اصول دین و ضیاءالقلوب در امامت از آثار وی است (رجوع کنید به تنکابنی، ص ۴۹۸؛ خوانساری، ج ۷، ص ۱۰۶ـ ۱۱۰؛ نوری، ج ۲، ص ۵۶؛ برای آثار وی رجوع کنید به تنکابنی*، محمدبن عبدالفتاح). از دیگر عالمان مشهور این دوره محمدصالح خاتون آبادی (متوفی ۱۱۲۶) داماد محمدباقر مجلسی است که نزد او و آقاحسین خوانساری شاگردی کرد و از مجلسی اجازه روایت گرفت (رجوع کنید به جزایری، ص۴۲؛ خوانساری، ج ۲، ص۳۵۲).آقاحسین گیلانی (متوفی ۱۱۲۹) که به سبب تدریس در مسجد لُنبان به لنبانی شهرت داشت، در حکمت، عرفان، فقه و حدیث خبره بود و در مسجد مزبور علوم و فنون مختلف را تدریس می کرد و محضر درس او در اصفهان اهمیت خاصی داشت. اثر مشهور وی شرح صحیفه است که به همین سبب به آقاحسین شارح صحیفه نیز شهرت دارد (جناب اصفهانی، ۱۳۸۵ش، ص ۱۹۱).میرزاعبداللّه افندی تبریزی اصفهانی (متوفی قبل از ۱۱۳۰)، فقیه و عالم و رحاله امامی مؤلف ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، نیز که در اصفهان به دنیا آمد، نزد عالمان مشهوری چون آقاحسین خوانساری، محقق سبزواری، محمدباقر مجلسی و محمدبن حسن شروانی فقه و اصول و حکمت آموخت (افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۱۳، ج ۳، ص۲۳۰ـ۲۳۴؛ جزایری، ص ۱۴۶). از عالمان و مدرّسان مشهور این سالها همچنین این نامها درخور ذکرند: محمداکمل اصفهانی پدر آقا وحید بهبهانی و شاگرد علامه مجلسی (رجوع کنید به بهبهانی*، آقامحمدباقر)؛ محمدصادق تنکابنی (زنده ح ۱۱۳۰)، شاگردِ پدرش فاضل سراب و علامه مجلسی (رجوع کنید به محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۲، ص ۹۹؛ خوانساری، ج ۷، ص ۱۰۶؛ نوری، همانجا)؛ عبداللّه بن صالح بحرانی سماهیجی (متوفی ۱۱۳۵) عالم اخباری که آخرین شیخ الاسلام اصفهان از جانب شاه سلطان حسین بود (رجوع کنید به جزایری، ص۲۰۰ـ۲۰۷؛ خوانساری، ج ۴، ص ۲۴۷ـ۲۴۹)؛ محمدزمان بن کلبعلی تبریزی اصفهانی (متوفی ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷)، که در مدرسه شیخ لطف اللّه اصفهان نزد علمایی چون محمدباقر مجلسی، محمدصالح خاتون آبادی و آقاحسین خوانساری درس خواند و از جانب سلطان حسین صفوی تولیت و نظارت این مدرسه را برعهده گرفت. فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، اثر مهم اوست (رجوع کنید به تبریزی*، محمدزمان بن کلبعلی).ابوالفضل بهاءالدین محمدبن حسن اصفهانی مشهور به فاضل هندی* (متوفی ۱۱۳۷) که به جهت نام کتابش کشف اللثام به کاشف اللثام نیز شهرت دارد و از شاگردان محمدتقی و محمدباقر مجلسی است، از فقها و اصولیان دوران آخر حکومت صفوی به شمار می رود. فاضل هندی شاگردان زیادی در اصفهان تربیت کرد که معروف ترین آنها سیدمحمدعلی کشمیری و میرزاعبداللّه افندی بوده اند (خوانساری، ج ۷، ص ۱۱۱ـ۱۱۸؛ برای شرح احوال و آثار او رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۷۴ش، ص ۱۳ـ۷۰).ابوطالب حزین لاهیجی* (متوفی ۱۱۲۷)، شاعر معروف نیز از پروردگان حوزه اصفهان در این سالها بود که پس از حمله افغانها آن شهر را ترک کرد و بخش آخر عمر را در هند زیست. پدرش نیز به قصد تحصیل در اصفهان از لاهیجان به این شهر مهاجرت کرده بود.در پی تصرف اصفهان به دست محمود افغان و سپس به قدرت رسیدن نادرشاه افشار (حک ۱۱۴۸:ـ۱۱۶۱) و نا امن شدن این شهر، حوزه اصفهان رونق پیشین خود را از دست داد، چنان که شماری از علما ناچار از مهاجرت به شهرهای دیگر شدند (رجوع کنید به خوانساری، ج ۲، ص ۳۶۰ـ۳۶۲؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۲، ص ۳۸۰). با این همه، حوزه اصفهان با بهره گیری از میراث گران بها و پربار علمیِ عصر صفوی، بازهم به حیات خود، هر چند با افت و خیزهایی، ادامه داد. برخی از علما و مدرّسان این دوره حوزه اصفهان عبارت اند از: محمدباقربن حسن خلیفه سلطانی (زنده در ۱۱۴۸)، شاگرد محمدباقر مجلسی که تعلیقات علی شرح اللمعة از آثار اوست (قزوینی، ص ۷۹ـ۸۰؛ امین،ج ۹، ص ۱۸۸). محمدتقی بن محمدکاظم الماسی شمس آبادی (متوفی۱۱۵۹)، شاگرد محمدباقرمجلسی که نمازجمعه و جماعت در جامع عباسی در زمان نادرشاه برعهده او و مرجع طلاب در فقه و حدیث بود (قزوینی، ص ۸۲؛ خوانساری، ج ۲، ص۸۸). ملااسماعیل بن محمدحسین خواجویی* (متوفی۱۱۷۳)، حکیم و متکلم و صاحب نظر در فقه و حدیث و تفسیر که کرسی تدریس فلسفه داشت و گفته شده است سی بار شفای ابن سینا را تدریس و مطالعه کرد. از جمله شاگردان او محمدمهدی نراقی*، محمد بیدآبادی* و ابوالقاسم مدرس اصفهانی بوده اند. خواجویی حواشی زیادی بر کتابهای فقهی و فلسفی نوشته است (رجوع کنید به قزوینی، ص ۶۷ـ۶۸؛ خوانساری، ج ۱، ص ۱۱۹). ملامحراب گیلانی (متوفی ۱۲۱۲ یا ۱۲۱۷) نیز از حکما و عرفای اصفهان بود و نزد محمدبن رفیع بیدآبادی و ملااسماعیل خواجویی شاگردی کرد و خود استاد حاجی محمدابراهیم کلباسی بود (آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم ۳، ص ۲۹۲). همچنین ابوالقاسم جعفربن حسین خوانساری (متوفی ۱۲۴۰) فقیه برجسته، جد صاحب روضات الجنات، پس از تحصیل مقدمات نزد پدرش در خوانسار به اصفهان رفت و در مدرسه چهارباغ، حکمت و کلام را نزد ابوالقاسم خاتون آبادی مشهور به مدرس و دیگر علمای اصفهان آموخت. وی از سیدمحمدمهدی بحرالعلوم اجازه روایت داشته است (امین، ج ۲، ص ۴۰۵).در دوران قاجاریه (حک : ۱۲۱۰ـ۱۳۴۴) نیز کرسی تدریس فقه و اصول در حوزه علمیه اصفهان پررونق بود. اما در این دوره بیشتر عالمان تحصیلات و سطوح را در این شهر فرامی گرفتند و برای تکمیل تحصیلات به حوزه نجف که از نو رونق یافته بود (رجوع کنید به بخش ۵ همین مقاله) مهاجرت می کردند. البته برخی از آنان پس از کسب درجه اجتهاد و نایل شدن به مراتب بالای درسی به اصفهان بازمی گشتند و به تدریس و تصدی دیگر شئون دینی می پرداختند. همین رفت و آمد سبب شد که اصفهان همچنان در پرورش مجتهدان مبرِّز پیشگام بماند. حتی فقیه اصولی مشهوری چون سیدمحمد مجاهد، فرزند سیدعلی طباطبائی صاحب ریاض و نواده وحید بهبهانی، که خود در درس اجتهادی جدّ و پدرش شرکت کرده و جایگاهی معتبر داشت، به اصفهان آمد و چند سال، تا هنگام درگذشت پدرش (۱۲۳۱)، به تربیت طلاب همت گماشت (خوانساری، ج ۷، ص ۱۴۵ـ۱۴۷).ملاعلی بن ملاجمشید نوری (متوفی ۱۲۴۶) حکیم مشهور که تحصیلات دینی خود را در مازندران و قزوین آغاز کرده بود، به اصفهان رفت و نزد آقامحمد بیدآبادی تحصیل خود را ادامه داد. وی سپس به تدریس علوم عقلی در اصفهان پرداخت و شاگردان زیادی تربیت کرد. ملاعلی نوری چندین حاشیه بر کتابهای ملاصدرا، تفسیری منظوم بر سوره حمد و کتابی در رد پادری نصرانی نوشت (رجوع کنید به مدرس تبریزی، ج۶، ص۲۶۱ـ۲۶۲).محمدتقی بن محمدرحیم اصفهانی (متوفی ۱۲۴۸) که به دلیل تألیف کتاب مفصّل هدایة المسترشدین در شرح معالم الاصول، به صاحب حاشیه مشهور شده، فقیه و اصولی و مدرّس برجسته ای است که در اصفهان شاگردان زیادی پرورش داد. وی داماد شیخ جعفر کاشف الغطاء (متوفی ۱۲۲۸) و جد اعلای خاندان آقانجفی و مسجدشاهیهای اصفهان است. او اصالتآ اهل ایوانکی ورامین بود که برای تحصیل به عتبات رفت و در کربلا، نجف و کاظمین تحصیل کرد. پس از حمله وهابیها به کربلا در ۱۲۲۱، احتمالا قبل از ۱۲۲۵ به ایران (اصفهان) مهاجرت کرد. در مسجد ایلچی اصفهان در درس او حدود چهارصدنفر شرکت می کردند (مهدوی، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۳۲، ۱۳۸، ۱۴۴، ۱۴۶؛ درباره او و عالمان برخاسته از نسل وی رجوع کنید به اصفهانی*، خاندان). در واقع، از این زمان به بعد، اصفهان رسماً از حوزه های تابع نجف شد و استادان درس آموخته نجف با استقرار در این شهر، دستاوردهای علمی آن را در اختیار طلاب می گذاشتند. مشهورترین مجتهدان و مراجع علمی اصفهان که در نجف تحصیل کرده بودند، عبارت اند از :سیدمحمدباقربن محمدتقی شفتی* (متوفی ۱۲۶۰) مشهور به حجت الاسلام، از شاگردان وحید بهبهانی و سیدمحمدمهدی بحرالعلوم در کربلا و نجف که در قم نزد میرزای قمی و در کاشان نزد ملامحمدمهدی نراقی نیز درس خواند. وی پس از ارتقا به مراتب بالای علمی به اصفهان رفت و به تدریس فقه و اصول و دیگر علوم پرداخت. مجلس تدریس او بسیار گرم بود و شاگردان زیادی پرورش داد. در اصفهان مسجدی ساخت که به نام اوست. شفتی به همراه فقیه معاصرش، کلباسی، مدتها مرجعیت دینی مردم و ریاست علمی حوزه را در اختیار داشت. وی پنج فرزند داشت که همگی از فضلای حوزه علمیه اصفهان بودند و در اداره این حوزه پس از او مشارکت جدّی داشتند (خوانساری، ج ۲، ص ۹۹ـ۱۰۴؛ امین، ج ۹، ص ۱۸۸؛ مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۶ـ۲۸؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم ۱، ص ۱۹۵؛ نیز رجوع کنید به تنکابنی، ص ۱۷۴ـ۱۹۰، ۲۰۹ـ۲۱۰).محمدابراهیم بن محمد کلباسی/ کرباسی (متوفی ۱۲۶۱) فقیه و اصولی که به جهت احتیاطهایش در فتوا و صرف وجوه شرعی مشهور است، در اصفهان به دنیا آمد و نزد پدرش و محمدعلی بن محمدرفیع گیلانی و دیگران درس خواند. مدتی به عراق رفت و از درس سید بحرالعلوم بهره برد. در قم نیز در درس میرزای قمی حاضر شد و اجازه اجتهاد گرفت. آنگاه به اصفهان بازگشت و در مسجد حکیم اصفهان به تدریس فقه و اصول و وعظ و ارشاد مردم پرداخت و عالمان و فقیهان زیادی پرورش داد (رجوع کنید به تنکابنی، ص ۱۴۴ـ۱۴۹؛ خوانساری، ج ۱، ص ۳۴ـ۳۷؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم ۱، ص ۱۴).حسن بن علی حسینی اعرجی اصفهانی، مشهور به مدرس (متوفی ۱۲۷۳) فقیه و اصولی مشهور، در اصفهان به دنیا آمد و پس از تحصیل مقدمات در اصفهان به عتبات عراق هجرت کرد و نزد محمدحسن نجفی، صاحب جواهرالکلام، فقه و اصول آموخت و به اصفهان بازگشت. در اصفهان در مجلس درس محمدتقی اصفهانی و برادرش شیخ محمدحسین، صاحب فصول، شرکت کرد. او همچنین نزد ملاعلی نوری و سیدزین العابدین بن جعفر خوانساری، پدر صاحب روضات الجنات، فلسفه آموخت و متصدی تدریس فقه و اصول در اصفهان شد و بسیاری از طلاب زمانش نزد او علم فقه و اصول آموختند. مجلس درس وی مورد اقبال بسیاری از طلاب و فضلای اصفهان قرار گرفت و از شهرهای دیگر نیز افرادی برای استفاده از درس او راهی این شهر شدند، به گونه ای که در دوره او به رغم شیوه معمول، طلاب برای فراگیری علوم شرعی به عراق سفر نمی کردند. از جمله شاگردان او سیدمحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی، سیدمحمدهاشم بن زین العابدین خوانساری، ابوالمعالی بن محمدابراهیم کرباسی بوده اند (خوانساری، ج ۲، ص ۳۰۷ـ ۳۰۸؛ نوری، ج ۲، ص ۱۴۱؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم۱، ص ۳۳۴ـ ۳۳۶).شیخ مرتضی انصاری*، فقیه و اصولی دوران ساز شیعه نیز پس از تحصیل نزد سیدمحمد مجاهد در کربلا، در سفری که برای آشنایی با عالمان بزرگ شیعه و مراوده علمی با آنان به شهرهای ایران داشت، مدت کوتاهی را در اصفهان گذراند و در مجلس درس حجت الاسلام شفتی شرکت کرد (انصاری، ص ۸۹ـ۹۰). بعدها برخی از شاگردان انصاری در نجف، پس از مراجعت به اصفهان آرا و آثار او را تدریس کردند؛ نخستین کسی که رسائل شیخ انصاری را در اصفهان تدریس کرد شیخ مرتضی بن عبدالوهاب ریزی لنجانی (متوفی ۱۳۳۰) بوده است (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۵، ص ۳۵۰).ملاهادی سبزواری (متوفی۱۲۸۹) فقیه و فیلسوف مشهور نیز مدتی در اصفهان در درس محمدابراهیم کلباسی و شیخ محمدتقی اصفهانی حاضر شد و سپس ملازم درس فلسفه ملاعلی نوری و ملااسماعیل اصفهانی شد (مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۴۲۳؛ امین، ج۱۰، ص ۲۳۴ـ۲۳۵؛ نیز رجوع کنید به سبزواری*، حاج ملاهادی).از مشهورترین مدرّسان فقه و اصول شیخ محمدباقر نجفی (متوفی ۱۳۰۱) فقیه و مدرّس مشهور اصفهان، فرزند شیخ محمدتقی اصفهانی است که پس از کسب درجه اجتهاد در عراق نزد عالمان بزرگ حوزه نجف، به اصفهان بازگشت و کرسی تدریس فقه و اصول را در آن شهر، در مسجد شاه (نام کنونی آن : مسجد امام) دایر کرد و شاگردان زیادی پرورش داد (امین، ج ۹، ص ۱۸۶). برخی از فرزندان محمدباقر نیز پس از تحصیل در نجف، به اصفهان بازگشتند و به تدریس در حوزه علمیه این شهر پرداختند. معروف ترین و شاخص ترین آنها محمدتقی مشهور به آقانجفی (متوفی ۱۳۳۲) بود که پس از درگذشت پدر، در جای او به تدریس فقه و اصول پرداخت و جایگاه ویژه ای میان طلاب و عموم مردم داشت. او به جهت مخالفت با برخی اعمال ظل السلطان، والی اصفهان و مقابله جدّی با فرقه بابیّه و پیشگیری از فعالیتهای آنان، مدتی به تهران فراخوانده شد و بی درنگ حلقه درس تشکیل داد، اما دیری نگذشت که محل توجه و مراجعه خواص و عوام شد و به همین سبب از او خواستند به اصفهان برگردد؛ وی نیز چنین کرد و در اصفهان در جایگاه زعامت و مرجعیت دینی فعالیت کرد (همان، ج ۹، ص ۱۹۶؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص ۶۳۸ـ ۶۴۰).محمدباقر خوانساری (متوفی ۱۳۱۳) صاحب روضات الجنات، پس از وفات جدش به اصفهان رفت و مدتی نزد پدرش در اصفهان شاگردی کرد و سپس برای تکمیل تحصیلات به عراق رفت. او پس از تحصیل در عراق به اصفهان بازگشت و به تدریس و تألیف روی آورد (رجوع کنید به خوانساری، ج ۲، ص ۱۰۵؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص۶۱۰ـ۶۱۱). محمدباقر فشارکی (متوفی ۱۳۱۴) نزد محمدباقر نجفی اصفهانی و سیدحسن مدرس اصفهانی شاگردی کرد و پس از کسب درجه اجتهاد به تدریس فقه و اصول در جامع قطبیه اصفهان پرداخت.محمدحسن بن محمدعلی هزارجریبی مشهور به نجفی (متوفی ۱۳۱۷) فقیه و اصولی مشهوری است که پس از تحصیل در عراق به اصفهان بازگشت و تدریس فقه و اصول او در اصفهان دایر بود. وی رساله ای درباره زیارت عاشورا و رساله های دیگری در فقه و اصول دارد. مرجع اعلای شیعیان، سیدمحمدحسن شیرازی، وی را تکریم و مردم را به تقلید از او راهنمایی می کرد (موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص ۶۶۹ـ۶۷۰).محمدهاشم بن زین العابدین خوانساری چهارسوقی (متوفی ۱۳۱۸) پس از تحصیل در اصفهان و نجف از مدرّسان فقه و اصول در اصفهان شد و شاگردان زیادی تربیت کرد. وی در علوم عقلی نیز صاحب نظر بود. رساله عملیه او احکام الایمان نام داشته است (تبریزی خیابانی، ص ۶۷ـ۶۹؛ امین، ج۱۰، ص ۲۴۸؛ مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۱۹۱ـ۱۹۲).میرزا بدیع موسوی (متوفی ح ۱۳۱۸) در اصفهان نزد حسین علی تویسرکانی، محمدباقر اصفهانی و سیدمحمد شهشهانی تحصیل علم کرد و در علم فقه و اصول سرآمد شد. در حلقه تدریس او در مدرسه نیم آورد حدود صد نفر شرکت می کردند و او برای آنها کتابهای سطوح عالی مثل مکاسب و قوانین را درس می داد. همچنین در مسجد ملامحمدجعفر آباده ای نماز جماعت اقامه می کرد و به ارشاد و وعظ مردم نیز می پرداخت (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۲۳۱؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۱، ص ۱۳۵ـ۱۳۶).جهانگیرخان بن محمد خان قشقایی (متوفی۱۳۲۸) فقیه، اصولی و فیلسوف مشهور امامی که در اصفهان نزد ملااسماعیل درب کوشکی ومحمدرضا قمشه ای علوم عقلی را آموخت،سپس به نجف رفت و نزد محمدحسن نجفی، صاحب جواهرالکلام، فقه آموخت و به اصفهان بازگشت و در مدرسه صدر، فقه، اصول، فلسفه و ریاضیات تدریس کرد. شهرت او چنان شد که از سایر شهرها برای تحصیل فلسفه نزد او می آمدند. میرزای نائینی، حاج آقاحسین بروجردی و سیدجمال الدین گلپایگانی از جمله شاگردان او بوده اند (برای اطلاع بیشتر از شرح حال، آثار، استادان و شاگردان او رجوع کنید به قرقانی، ۱۳۷۱ش؛ نیز رجوع کنید به جهانگیرخان قشقایی*).آخوند ملامحمد کاشانی (متوفی ۱۳۳۳) از مدرّسان علوم عقلی، تفسیر و ریاضیات در مدرسه صدر اصفهان بود. وی که مجرد می زیست ساکن همان مدرسه بود. در شرح حال او گفته اند درس را جز در روز عاشورا تعطیل نمی کرد و شاگردان زیادی پرورش داد (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۵، ص ۱۴۶).فتح اللّه بن محمدجواد نمازی معروف به شریعتِ اصفهانی* (متوفی۱۳۳۹) فقیه،اصولی ومتبحر در علوم، دراصفهان به دنیا آمد و نزد محمدصادق تنکابنی،حیدرعلی اصفهانی،عبدالجواد خراسانی و احمد سبزواری شاگردی کرد و بیشتر مباحث فکری و اصولی را از محمدباقر نجفی اصفهانی آموخت. وی سپس به نجف رفت و از مراجع مهم شیعه شد (تبریزی خیابانی، ص ۱۲۳؛ امین، ج۸، ص۳۹۱ـ۳۹۲؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات:نقباء،قسم۵، ص۱۵ـ۱۸).منیرالدین بن جمال الدین بروجردی (متوفی ۱۳۴۲) معروف به آقامنیر نواده ملاعلی بروجردی داماد میرزای قمی بود و نزد شیخ محمدباقر نجفی علوم نقلی و نزد میرزا نصراللّه قمشه ای علوم عقلی آموخت. وی از مدرّسان مدرسه صدر اصفهان بود (جناب اصفهانی، ۱۳۸۵ش، ص ۱۹۲؛ تبریزی خیابانی، ص ۱۳۴؛ امین، ج۱۰، ص ۱۴۲).سیدابوالقاسم بن محمدباقر حسینی دهکردی (متوفی ۱۳۵۳) از مدرّسان درس خارج فقه در اصفهان که نزد سیدهاشم خوانساری چهارسوقی، آقامحمدباقر نجفی و آقااسماعیل حکیم شاگردی کرد، وی در مدرسه صدر اصفهان تدریس می کرد و در مجلس درس او بیش از سیصد نفر حاضر می شدند. علاوه بر این، وی مرجع تقلید بسیاری از مردم اصفهان و شهرهای مجاور بود. الوسیلة فی السیر و السلوک و حاشیه بر المتاجر شیخ انصاری از آثار اوست (امین، ج ۲، ص ۴۱۷؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۶۱).جوادبن محمدعلی موسوی عاملی (متوفی ۱۳۵۷) در اصفهان به دنیا آمد و به نجف رفت و پس از تحصیل به اصفهان بازگشت و نزد دو فقیه مشهور اصفهان آقامحمدباقر نجفی اصفهانی و فرزندش محمدحسین اصفهانی تحصیلات خود را تکمیل کرد و از مدرّسان و مجتهدان اصفهان شد (موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۱، ص ۱۶۷ـ۱۶۸).چند تن از برجسته ترین مراجع و فقهای شیعه، در اصفهان به مدارج عالی رسیدند و سپس برای تکمیل تحصیلات به نجف رفتند؛ از آن جمله اند: سیدحسن مدرس که در اصفهان درس خواند، سپس به نجف رفت و از درس آخوند خراسانی بهره برد و به رتبه اجتهاد رسید. آنگاه به اصفهان بازگشت و در مدرسه جدّه به تدریس پرداخت. وی پس از تصویب متمم قانون اساسی، از سوی علمای نجف و اصفهان، به عنوان مجتهد طراز برگزیده و راهی تهران شد. وی از تأثیرگذارترین عالمان عصر مشروطه است که در ۱۳۱۷ش، به دستور رضا شاه پهلوی مسموم و شهید شد (رجوع کنید به مدرس*، سیدحسن). محمدحسین بن عبدالرحیم نائینی* (متوفی ۱۳۵۵)، مشهور به میرزای نائینی، نزد آقامحمدباقر اصفهانی، ابوالمعالی کلباسی، آقانجفی، محمدحسن هزارجریبی و جهانگیرخان قشقایی شاگردی کرد و سپس به عراق مهاجرت کرد (رجوع کنید به امین، ج ۶، ص ۵۴ـ۵۶). سیدابوالحسن اصفهانی* (متوفی ۱۳۶۵) فقیه و اصولی مشهور که در یکی از روستاهای نزدیک اصفهان به دنیا آمد، برای تحصیل به اصفهان رفت و تحصیلات خود را نزد آخوند کاشی شروع کرد و سپس به حوزه نجف رفت و در درس آخوند خراسانی حضور یافت و خود از بزرگترین مراجع شیعه شد (رجوع کنید به امین، ج ۲، ص ۳۳۱ـ۳۳۵). آقا محمدرضا مسجدشاهی، معروف به ابوالمجد (متوفی ۱۳۶۲)، فرزند آقامحمدحسین نجفی اصفهانی (برادر آقانجفی اصفهانی)، فقیه، اصولی، حکیم و متکلم امامی پس از تحصیل در اصفهان، در نجف نزد آخوند خراسانی و سیدمحمدکاظم یزدی فقه و اصول آموخت. در ۱۳۳۳ به اصفهان آمد و به تدریس و تألیف و زعامت دینی پرداخت. بلاغت و حسن خلق او موجب شد که گروه کثیری از طلاب با اشتیاق زیاد در درس وی حاضر شوند. آقامحمدرضا مدتی کوتاه نیز در قم اقامت گزید و چند تن از شاگردان حاج شیخ عبدالکریم حائری از افادات او بهره بردند (همان، ج ۷، ص ۱۶؛ مدرس تبریزی، ج ۷، ص۲۵۲؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات : نقباء، قسم۲، ص۷۴۷ـ ۷۵۳). سیدجمال الدین بن حسین گلپایگانی (متوفی ۱۳۷۷) فقیه، مدرّس و مرجع تقلید اهل سلوک، در اصفهان در درس جهانگیرخان قشقایی، میرزابدیع، عبدالکریم جزی و آقامحمدعلی اصفهانی معروف به ثقة الاسلام (برادر آقا نجفی اصفهانی) حاضر شد و برای تکمیل تحصیلات به نجف رفت و از خواص اصحاب میرزای نائینی شد (امین، ج ۴، ص ۲۰۶؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۳۰۹). حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی* (متوفی ۱۳۸۰) فقیه، اصولی، رجالی و مرجع تقلید علی الاطلاق شیعیان نیز در قرن چهاردهم، در ۱۳۰۹ به اصفهان رفت و فقه، اصول، فلسفه و ریاضیات را در این شهر در مدرسه حاجی کلباسی و مدرسه صدر نزد ابوالمعالی کلباسی، سیدمحمدتقی مدرس، سیدمحمدباقر درچه ای، آخوند کاشانی و جهانگیرخان قشقایی آموخت و سپس به نجف عزیمت کرد و شاگرد خاص آخوند خراسانی شد.از دیگر شخصیتهای علمی وفقهی حوزه اصفهان این افرادند :عبداللّه بن محسن حسینی اعرجی مشهور به ثقة الاسلام (متوفی ۱۳۸۱) عالم و فقیه امامی در اصفهان به دنیا آمد و برای تحصیل به نجف رفت و پس از تکمیل تحصیلات در ۱۳۳۰ به اصفهان بازگشت و ارشاد مردم و تدریس علوم حوزوی را در اصفهان برعهده گرفت و شاگردان زیادی پرورش داد. از آثار اوست: رسالة فی تقلید الأعلم، درة الصدف فی تاریخ النجف و رسالة فی اللباس المشکوک (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۳، ص۱۲۱۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۱، ص ۳۸۳ـ۳۸۴). حاج آقارحیم بن علی پناه چهار محلی اصفهانی، معروف به حاج آقا رحیم ارباب* (متوفی ۱۳۹۶/۱۳۵۴ش)، که در مدرسه صدر نزد آخوند ملامحمد کاشی، جهانگیرخان قشقایی و سیدمحمدباقر درچه ای علوم معقول و منقول را آموخت و در مسجد حکیم رسائل شیخ انصاری، جواهرالکلام و شرح تجرید تدریس می کرد. وی بیش از سی سال در اصفهان به تدریس اشتغال داشت و حوزه درسی او از برترین حلقه های درسی حوزه اصفهان بود (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص ۷۲۱ـ۷۲۲؛ قرقانی، ص ۸۸ـ۹۱).جناب اصفهانی (۱۳۷۱ش،ص۱۰۳)گزارشی از حوزه اصفهان در قرن چهاردهم ارائه کرده که طبق آن، در آغاز حکومت پهلوی، در اصفهان هفتصد طلبه بوده که دویست نفر آنها در مرحله خارج و بیش از دویست نفر در مرحله سطح بوده اند و سیصد نفر مقدمات می خوانده اند. همچنین بیش از چهل مجلس درس مقدمات، بیست درس سطح و ده درس خارج دایر بوده است. وی آنگاه مدرّسان درس خارج را چنین نام برده است: آخوند ملامحمدحسین فشارکی،آقاشیخ محمدرضانجفی(مسجدشاهی)، میرزامحمدصادق نایب الصدر، میرزاعبدالحسین سیدالعراقین، میرزاعبدالحسین نجفی، سیدعلی نجف آبادی، سیدمحمد نجف آبادی، سیدمهدی درچه ای و حاج آقا نوراللّه اصفهانی. هر چند حوزه اصفهان، در چند دهه اخیر، به ویژه در پی سیاستهای پهلوی اول، شکوفایی خود را از دست داد، اما همچنان استادان مبرِّز و مجتهدان درخور ذکری در این حوزه حضور داشته اند، مانند حاج آقاحسین خادمی (۱۳۶۳ش)، سیدعبدالحسین طیب (۱۳۷۰ش) و حاج آقا احمد فقیه امامی (۱۳۷۲ش). ضمن آنکه در یکی دو دهه اخیر، حوزه اصفهان از دستاوردهای علمی حوزه قم برخوردار بوده و استادانِ برجسته آن درس آموختگان این حوزه، و نیز حوزه نجف اند.

مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی. از آغاز شکل گیری حکومت صفوی به تدریج همکاری علما و به تبع آن حوزه های علمیه، با شاهان، به ویژه در عهده دار شدن مناصب دینی، شروع شد. در دوره شاه طهماسب دومین پادشاه صفوی، به دلیل اعتقاد جدّی او به فقها این همکاری گسترده تر شد. مبنای این مشارکت نیز آن بود که برخی از امور دینی اساساً برعهده مجتهدان و فقهاست؛ مانند قضا و امور حسبیّه، برخی دیگر نیز منوط به اذن مجتهدان است ازآن رو که نایبان امام در زمان غیبت هستند. نقش محقق کرکی در تبیین نظریه نیابت مجتهد جامع الشرایط از امام معصوم، در این دوره بسیار برجسته بود (رجوع کنید به محمدحسن بن باقر نجفی، ج۷، ص ۶۹۵). شاه طهماسب نیز طی حکمی که در آن محقق کرکی را خاتم المجتهدین و نایب الائمة المعصومین خوانده بود از همگان خواست که با حکم وی مخالفت نکنند و مخالفت با محقق کرکی را به منزله شرک معرفی کرد (خوانساری، ج ۴، ص ۳۶۲ـ۳۶۳). خوانساری (ج ۴، ص ۳۶۱) احکامی را دیده که محقق کرکی به حاکمان سراسر قلمرو صفوی نوشته و آنها را به رعایت عدالت در حق رعایا توصیه کرده است. همکاری علمای حوزه اصفهان با پادشاهان صفوی وتصدی مشاغل و مناصب عمده مذهبی، پس از شاه طهماسب نیز با فراز و نشیبهایی ادامه یافت و کسانی چون شیخ علی منشار، بهاءالدین عاملی،علینقی بن ابی العلاء کمره ای،محمدتقی مجلسی، آقاحسین خوانساری، محمدباقر مجلسی، عبداللّه بن صالح بحرانی و محمدحسین خاتون آبادی به منصب شیخ الاسلامی، شیخ جعفربن عبداللّه به منصب قضا و حسین بن رفیع الدین مرعشی و محمدباقر بن حسن خلیفه سلطانی به منصب صدارت برگزیده شدند (رجوع کنید به واله اصفهانی، ص۴۳۰ـ۴۳۲، ۴۳۴؛ افندی اصفهانی، ج ۴، ص۲۷۱ـ۲۷۲؛ خوانساری، ج۲، ص۳۲۶ـ۳۴۹؛ قزوینی، ص۷۹ـ ۸۰، ۱۲۵ـ۱۲۶؛ برای آگاهی بیشتر درباره مناسبات علمای حوزه اصفهان با شاهان صفوی و نیز مشاغل و مناصبی که برعهده آنها گذاشته می شد رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۸ش، ج ۱، ص ۲۸۳ـ ۳۷۱). این همکاریها موجب شد که در این دوره از جانب علما و فقهای اصفهان کتب و رسالاتی درباره سیاست و آداب ملکداری و نیز فقه سیاسی و مسائلی چون امر به معروف و نهی از منکر، لزوم رعایت عدالت از جانب حاکم، خراج، جزیه و حکم نماز جمعه در دوره غیبت نوشته شود (رجوع کنید به همان، ج۱، ص۳۷۳ـ۴۲۷).در دوره افشاریان و زندیان از نفوذ سیاسی حوزه علمیه اصفهان کاسته شد. اما در دوره قاجار برخی از علمای طراز اول اصفهان در وقایع نهضت تحریم تنباکو* و مشروطیت نقش اساسی و کلیدی داشتند (برای نقش آقانجفی در واقعه نهضت تنباکو رجوع کنید به موسی نجفی، ص ۴۷ـ۸۰). در جریان مشروطیت، هفت تن از علمای درجه اول حوزه علمیه اصفهان در حمایت از نهضت مشروطه بیانیه صادر کردند (رجوع کنید به مهدوی، ۱۳۶۷ش، ج ۲، ص۴۸). حاج آقا نوراللّه نجفی (ثقة الاسلام) یکی از مشهورترین این علما بود که نقش مهمی در حمایت از مشروطه برعهده داشت (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص ۴۶ـ۴۹). هرچند که پس از وقایع مشروطه از حمایت آن دست برداشت (رجوع کنید به همان، ج ۲، ص۱۲۰ـ ۱۲۱). وی از جمله مخالفان سرسخت رضاشاه در قانون نظام وظیفه اجباری بود. وی در ۱۳۴۶/ ۱۳۰۶ش درگذشت.

موضوعات درسی. در حوزه اصفهان مثل سایر حوزه ها محور آموزشها فقه بوده است. تدریس علم فقه در حوزه اصفهان با اقامت ملاعبداللّه تستری در این شهر رواج یافت و او شاگردان زیادی از جمله محمدتقی مجلسی را پرورش داد که به رواج و ارتقای این علم در اصفهان کمک شایانی کردند. اساساً اهمیت و اعتبار فقه، سبب شد که علم فقه و اصول از جایگاه خاصی در حوزه اصفهان برخوردار شود، به طوری که تدریس آن تا مرتبه خارج فقه و اصول تا دوران معاصر ادامه یافت. رواج مجادلات اخباری ـ اصولی از رخدادهای مؤثر در حوزه اصفهان بود و حتی برخی اعاظم حوزه اصفهان را به جریان اخباری متمایل کرد (رجوع کنید به اخباریه*). از ویژگیهای بارز حوزه اصفهان توجه به حدیث و علوم حدیث است. توجه به حدیث در حوزه اصفهان بیش از هر کس، مرهون مولی عبداللّه تستری و بهاءالدین عاملی بوده است و پس از این دو، مهم ترین نقش و تأثیر از آنِ محمدباقر مجلسی و شاگردان اوست. یکی از بزرگ ترین مجموعه های حدیثی شیعه یعنی بحارالانوار محصول کار محدّثان این حوزه علمی بود و از آن پس سنّت نقل و اجازه نقل حدیث در این حوزه ادامه یافت. علاوه بر این، نگارش شرح بر احادیث و متون حدیثی در این دوره رواج یافت (رجوع کنید به تدوین حدیث*).یکی از علومی که در حوزه اصفهان رواج داشت و عالمان حوزه معمولا آن را می آموختند فلسفه بود. حضور کسانی چون میرداماد (سیدالفلاسفه)، میرزاابوالقاسم میرفندرسکی، صدرالدین شیرازی (ملاصدرا) و آثاری که این فلاسفه تألیف کردند و نیز حواشی و شروح متعددی که در این دوره بر آثار فلاسفه پیشین نوشته شد به روشنی گواه توجه ویژه حوزه علمیه اصفهان به فلسفه است (برای برخی از شروح و حواشی رجوع کنید به مدرس تبریزی، ج ۶، ص ۲۶۱ـ۲۶۲؛ امین، ج ۸، ص ۳۱). در واقع تفسیر اشراقی از فلسفه ابن سینا که از پیش توسط کسانی چون سهروردی، غیاث الدین منصور و دیگران آغاز شده بود، در اصفهان به همت کسانی چون میرداماد و ملاصدرا، به اوج خود رسید و یکی از ویژگیهای فلسفه دوره صفویه شد (نصر، ص ۶۵۹). سنّت تدریس فلسفه در اصفهان تا دوران معاصر نیز ادامه یافت و کسانی چون حاج آقا رحیم ارباب به تدریس این دانش اهتمام داشتند. جلال الدین همایی از تربیت شدگان اوست.علومی مانند طب و نجوم نیز در حوزه اصفهان تدریس می شد. برخی از عالمان حوزه در علم طب صاحب تألیف بوده اند: میرزاحسین طبیب که فردی عالم و فقیه بوده از اطبای دوره صفوی در اصفهان به شمار می رود (موحد ابطحی، ج ۲، ص ۴۸۵). شرف الدین حسن اصفهانی معروف به حکیم شفایی (متوفی ۱۰۳۷) ادیب، متکلم و حکیمی فاضل و معاصر شیخ بهائی و میرداماد بوده و تصانیفی در علم طب داشته است (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۱، ص ۱۶۱ـ۱۶۲؛ نیز رجوع کنید به شفایی اصفهانی*). سیدمحمدباقر موسوی حکیم نیز از طبیبان شاه سلیمان صفوی صاحب کتاب الادویة القلبیة به زبان فارسی بود (امین، ج ۹، ص ۱۸۸). تدریس طب در اصفهان تا قرن چهاردهم نیز ادامه یافته و در این عصر در دوره اول قانونچه چغمینی و الموجَز فی القانون ابن نفیس، دوره دوم شرح ابن نفیس بر الموجز و بر اسباب و علامات نجیب الدین سمرقندی و قانون ابن سینا را می خوانده اند. از استادان این علم آخوند ملاعبدالجواد بوده است (جناب اصفهانی، ۱۳۷۱ش، ص۱۰۶).از علومی که در اصفهان تدریس می شده و عالمان زیادی به آن توجه داشته اند ریاضیات بوده است. در قرن چهاردهم چهار یا پنج مدرّس ریاضیات در اصفهان خلاصة الحساب شیخ بهائی و فارسی هیئت ملاعلی قوشچی و سی فصل خواجه نصیر طوسی را تدریس می کرده اند (همان، ص ۱۰۵). قطب الدین لاهیجی* از مدرّسانِ بنام ریاضی در عهد صفوی بوده و محمدباقر مجلسی (۱۳۵۸ش، ص ۱۹۲) از او با عنوان «استاذنا فی الریاضیات» نام برده است (رجوع کنید به طارمی راد، ص ۱۲، پانویس ۹).

حوزه و تبلیغات مبشران مسیحی و فرق انحرافی. یکی از ویژگیهای حوزه علمیه اصفهان در دوره صفویه ردّیه نویسی بر مسیحیت و مقابله با اقدامات تبشیری آنان بود. در دوره صفویه، شاه عباس گروهی از ارامنه را در اصفهان سکونت داد. علاوه بر این مسیحیان گرجی که گروگان، اسیر یا با هر عنوان دیگری در دربار صفوی بودند، و نیز اروپاییانی که به جهات تجاری، سیاسی، نظامی یا جهانگردی به اصفهان می آمدند، فعالیتهای تبشیری و نیز شبهه افکنی اعتقادی داشتند و این باعث توجه بیشتر عالمان حوزه اصفهان به مسیحیت و نقد افکار آنان شد. برای نمونه میرسیداحمد علوی (متوفی ۱۰۵۴)، شاگرد و داماد میرداماد، کتابهای لوامع ربّانی، مَصْقل صفا و لَمَعات ملکوتیه و ظهیرالدین تفرشی کتاب نصرة الحق را در رد مسیحیت نوشتند و سیدمحمدباقر خاتون آبادی نیز اناجیل اربعه را به فارسی ترجمه کرد (رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۸ش، ج ۲، ص ۹۷۳ـ۹۸۵). این گرایش و توجه بعدها در دوره افشاریه نیز ادامه پیدا کرد و میرزامهدی خان استرآبادی انجیل را با همکاری میرمحمدمعصوم و فرزندش میرعبدالغنی حسینی خاتون آبادی با نام انجیل نادرشاهی (تهران ۱۳۸۸ش) ترجمه کرد. از آن مهم تر، حاج آقا نوراللّه اصفهانی، مرکزی را به نام «صفاخانه» تأسیس کرد که هدف اصلی آن برگزاری جلسات گفتگو بین اسلام و مسیحیت بود. این مرکز مجله ای نیز با عنوان الاسلام منتشر می ساخت (برای تفصیل رجوع کنید به جراید*، بخش :۲ ایران، بخش الف، قسمت ۸). ظهور شیخ احمد احسایی و شکل گیری جریان شیخیه* و متعاقب آن، بابیّت و بهائیت*، نیز واکنشهایی را در حوزه اصفهان موجب شد. در این قضایا نقش شیخ محمدباقر نجفی و شیخ محمدتقی، معروف به آقانجفی، بسیار اساسی و تأثیرگذار بود (رجوع کنید به موسی نجفی، ص ۱۶۵ـ۱۹۰).

ترجمه متون به فارسی. از دیگر ویژگیهای حوزه اصفهان در دوره صفوی توجه بسیار زیاد به ترجمه متون عربی به فارسی بود. این اقدام که معمولا به دستور شاهان صفوی برای آشنایی عموم مردم و فارسی زبانان با علوم دینی صورت می گرفت از متون اولیه حدیثی شروع شد و گاه متون کلامی و فلسفی و فقهی را نیز دربرمی گرفت. شاخص ترین شخصیت این جریان محمدباقر مجلسی بود که هم در ترجمه متون عربی و هم در نگارش آثار فارسی اهتمامی جدی داشت (رجوع کنید به طارمی راد، ص ۸۹ـ۹۶). شاه عباس دوم از ملاخلیل قزوینی خواست بر کتاب کافی کلینی شرحی به فارسی بنویسد و از محمدتقی مجلسی نیز خواست شرحی فارسی بر کتاب من لایحضره الفقیه بنویسد و او لوامع صاحبقرانی را نوشت (وحید قزوینی، ص ۱۸۴ـ۱۸۵). اما یکی از مشهورترین مترجمان این دوره علی بن حسن زواره ای* (متوفی ۹۷۰) مفسر و مترجم مشهور دوره صفوی است که کتابهای بسیار زیادی چون تفسیر امام حسن عسکری (ع) و الاحتجاج طبرسی را به فارسی ترجمه کرد (افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۳۹۴ـ۳۹۶؛ خوانساری، ج ۴، ص ۳۷۶ـ۳۷۷؛ برای اطلاع از دیگر مترجمان و ترجمه های این دوره رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۸ش، ج ۲، ص ۱۳۴۷ـ ۱۳۸۸).

مخالفت با تصوف، یکی از ویژگیهای حوزه اصفهان به ویژه در دهه های پایانی حکومت صفویه مخالفت علماوفقها با تصوف و صوفیان بوده است. صدرالدین شیرازی رساله ای به نام کسر اصنام الجاهلیة فی الرد علی الصوفیة نوشت. همچنین شیخ علی عاملی السهام المارقة فی ردّ الصوفیة، سیدمحمد میرلوحی از شاگردان بهاءالدین عاملی رسالة أعلام المحبین و ملااسماعیل خواجویی الرد علی الصوفیة را نوشتند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲، ص۲۰۰، ج۱۰، ص۲۰۴، ج۱۱، ص۹۵). محمدباقر مجلسی نیز در کتاب عین الحیوة به نقد نظری تصوف پرداخت و گرایش پدرش به تصوف را رد کرد (رجوع کنید به طارمی راد، ص۲۱۸ـ ۲۴۲؛ نیز رجوع کنید به تصوف*، بخش۱۴، قسمت ب؛ برای آگاهی از رویارویی فقیهان و صوفیان با یکدیگر و رساله های که در رد صوفیه نوشته شده رجوع کنید به جعفریان، ۱۳۸۸ش، ج ۱، ص ۷۸۸ـ۹۲۹).زنان. در حوزه اصفهان زنان نیز به تحصیل و تدریس اشتغال داشته اند (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۵، ص ۴۰۴ـ۴۰۶). در خاندان مجلسی چند زن عالم و فاضل بوده که معروف ترین آنها آمنه بیگم دختر محمدتقی مجلسی و همسر محمدصالح مازندرانی است (رجوع کنید به محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۲، ص ۱۱۸؛ نیز رجوع کنید به موحد ابطحی، ج ۱، ص ۶۴۳ـ۶۴۵). حمیده رویدشتی* دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی و در دوران اخیر بانوی مجتهده نصرت امین اصفهانی (متوفی ۱۳۶۲ش) از بانوان فاضل و عالم اصفهان بوده اند که علوم مختلف دینی برای زنان اصفهان تدریس می کرده اند؛ همچنان که برخی از آنان کتابهای علمی نیز نوشته اند (رجوع کنید به موحد ابطحی، ج ۱، ص ۶۴۵، ۶۴۹ـ ۶۷۲). در دوران اخیر مدارس علمیه نیز برای بانوان در اصفهان تأسیس شده و در برخی از آنها دروس حوزوی تا سطوح عالیه تدریس می شود (رجوع کنید به مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۳۲۶ـ۳۲۸؛ موحد ابطحی، ج ۲، ص ۳۲۷ـ۳۳۲).

مدارس. یکی دیگر از ویژگیهای حوزه علمیه اصفهان علی الخصوص در دوره صفویه، رونق مدرسه سازی بوده است. بیشتر این مدارس را حاکمان و وابستگان آنها می ساخته اند. برخی از آن مدارس موجود و برخی به تدریج از بین رفته است؛ بدین قرار : مدرسه امامزاده اسماعیل، از مدارس کهن اصفهان که حاج محمد ابراهیم بیک یوزباشی در دوره شاه سلطان حسین صفوی و به دستور وی در ۱۱۱۵ آن را تعمیر و تزیین کرد و از این رو به مدرسه ابراهیم بیک نیز معروف است. این مدرسه در دوران پهلوی محل سکونت مساکین و آوارگان قحطی و خشکسالی شده بود تا آنکه در ۱۴۰۰ با نظارت حاج آقا محمد فقیه احمدآبادی تعمیر شد و طلاب در حجره های آن ساکن شدند (رفیعی مهرآبادی، ص ۷۵۹؛ موحد ابطحی، ج ۲، ص ۱۰۸ـ۱۱۱) به گفته موحد ابطحی (ج ۲، ص ۱۱۱) آیت اللّه سیدابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵) مدتی در این مدرسه سکونت داشته است.مدرسه جلالیه یا احمدآباد از مدارس دوره شاه سلطان حسین صفوی است که در ۱۱۱۴ به وسیله جلال الدین محمد حکیم بنا شده است (مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۰ـ۱۰۱).مدرسه الماسیه در ۱۱۰۴ در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی به دست حاج الماس از غلامان خاص شاه ساخته شد. در ۱۳۵۵ اداره اوقاف اصفهان آن را تخریب کرد ولی پس از شهریور ۱۳۲۰ آیت اللّه شیخ مهدی نجفی زمین مدرسه را در اختیار گرفت و در همان مکان مدرسه ای بنا کرد که تاکنون پابرجاست (همو، ۱۳۶۷ش، ج ۳، ص ۲۹۲). برخی از مدرّسان مشهور این مدرسه عبارت اند از : شیخ محمدحسن لاری بیضاوی (متوفی ۱۳۳۵) از شاگردان شیخ محمدباقر مسجدشاهی نجفی؛ سیدزین العابدین ابرقوئی (متوفی ۱۳۷۲) از شاگردان سیدمحمدباقر درچه ای و آخوند کاشی؛ سیدمصطفی مهدوی هرستانی (متوفی ۱۴۰۹) که در مدرسه جده بزرگ نیز تدریس می کرد؛ شیخ عباسعلی ادیب حبیب آبادی (متوفی ۱۴۱۲) که جامع منقول و معقول و از مدرّسان مشهور اصفهان بود و شیخ محمدرضا محقق خراسانی (موحد ابطحی، ج ۲، ص ۱۰۷ـ ۱۰۸).حاج شیخ محمدعلی اِصفهانی ثقة الاسلام نیز در ۱۳۱۶ و ۱۳۱۷ در جنوب مسجد ساروتَقی خان مدرسه ثقة الاسلام را ساخت (جابری انصاری، ص۳۱۲؛ مهدوی، ۱۳۶۷ش، همانجا).مدرسه شفیعیه نیز در ۱۰۹۹ در عهد شاه سلیمان صفوی به همت محمدشفیع میرزا حسینی ساخته شد (رفیعی مهرآبادی، ص ۳۹ـ۴۰؛ نیز رجوع کنید به مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۱۶۸ـ۱۷۰).مدرسه شیخ الاسلام نیز از مدارس این دوره است که ملامحمدباقر سبزواری در آن تحصیل می کرده است (رفیعی مهرآبادی، ص۴۰؛ مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۰).مدرسه ملاعبداللّه را شاه عباس اول صفوی برای ملاعبداللّه تستری ساخت (ارباب اصفهانی، ص ۷۲؛ رفیعی مهرآبادی، ص ۴۹۴ـ۴۹۷).مدرسه کوچک نیم آورد، که چهار حجره داشته ولی طلاب زیادی در آن مشغول تحصیل بوده اند، از همین دوره است. سیدنعمت اللّه جزایری در ابتدای ورود به اصفهان مدتی در این مدرسه سکونت داشته است (ارباب اصفهانی، همانجا).مدرسه مریم بیگم که بانی آن مریم بیگم دختر شاه صفی بود در ۱۱۱۵ بنا گردید (ارباب اصفهانی، همانجا؛ جابری انصاری، ص ۳۰۵).مدرسه شاهزاده ها را نیز شهربانوخانم دختر شاه سلطان حسین صفوی ساخت. از مدرّسان معروف آن ملاعبدالجواد حکیم بوده است (ارباب اصفهانی، ص ۷۳؛ رفیعی مهرآبادی، ص ۳۹).مدرسه جده بزرگ وجده کوچک در زمان شاه عباس دوم صفوی ساخته شد. تولیت و ریاست تدریس در این مدرسه ابتدا برعهده آقاحسین خوانساری بود (نصرآبادی، ص ۲۲۱). به گفته جناب اصفهانی (۱۳۷۱ش،ص۱۱۰) در زمان او یعنی اوایل قرن چهاردهم شمسی مدرسه جده بزرگ ۶۷ حجره و ۵۰ طلبه و مدرسه جده کوچک ۳۸حجره و ۲۵طلبه داشته است (نیز رجوع کنید به جده*، مدرسه).مدرسه فاطمیه در ۱۰۶۷ دایر بوده و طلبه داشته است (رفیعی مهرآبادی، ص ۴۴).مدرسه کلباسی یا قرقچای بیک که بانی آن حاج محمدابراهیم کلباسی بود، در ۱۳۵۷ تبدیل به خانه شد (همان، ص ۴۳ـ۴۴).مدرسه شیخ لطف اللّه یا مدرسه خواجه مَلِک مستوفی نیز در دوره صفویه دایر بوده و عالمانی چون آقاحسین خوانساری در آنجا تحصیل علم کرده اند. نام این مدرسه خواجه ملک بوده و تاریخچه آن به پیش از صفویه می رسد. خواجه ملک در زمان شاه اسماعیل صفوی (حک : ۹۰۷ـ۹۳۰) آن را بازسازی کرد و بدین جهت به نام او شهرت یافت. اما چون در دوره شاه عباس، شیخ لطف اللّه میسی مدتها در آن مدرسه تدریس می کرد، به مدرسه شیخ لطف اللّه نیز معروف شده است (همان، ص ۳۸؛ ایمانیه، ص ۸۲). رفیعی مهرآبادی (همانجا) احتمال داده که این مدرسه همان مدرسه عَرَبان باشد. در قرن دوازدهم ناظر این مدرسه ملامحمدزمان بن کلبعلی تبریزی از شاگردان محمدباقر مجلسی بود که در کتاب فرائدالفوائد خویش اطلاعاتی درباره این مدرسه داده است. وی مدرسه شیخ لطف اللّه را برای شیعیان همچون مدارس نظامیه نزد اهل سنّت دانسته و به نام بسیاری از علما و فقهای شیعه که در این مدرسه به تعلیم و تعلم مشغول بوده اند اشاره کرده است (رجوع کنید به تبریزی، ص ۲۹۴ـ۲۹۹).ساخت مدرسه نجفقلی بیک نیز در ۱۱۰۴ در زمان شاه سلطان حسین صفوی به پایان رسید (رفیعی مهرآبادی، ص۴۰).مدرسه میرزارضی از بناهای میرزارضی صدر اصفهانی است که در دوره صفویه صدارت داشته است (همان، ص ۴۱).مدرسه میرزاتقی به کوشش میرزاتقی بن محمدباقر دولت آبادی در زمان شاه عباس دوم در ۱۰۷۱ برای سیدنعمت اللّه جزایری ساخته شد و جزایری چند سال در آن سکونت و به تحصیل اشتغال داشت. باتوجه به کتیبه سردر مدرسه نام آن ظاهرآ مدرسه طیبه خالصیه بوده است. این مدرسه را مدرسه حوابیگم نیز خوانده اند (همان، ص ۴۱ـ۴۲).مدرسه آقامبارک یا مبارکیّه به نام آقامبارک از خواجگان شاه سلیمان صفوی بود. اردبیلی در ۱۱۰۰ کتاب جامع الرواة را در این مدرسه به پایان رساند و در جلسه ای به دعوت شاه سلیمان، عالمان بزرگ آن روزگار از جمله محمدباقر مجلسی، آقاجمال خوانساری و دیگران در آن مدرسه با نوشتن کلمه ای از خطبه و مقدمه کتاب، نسخه برداری آن نسخه را افتتاح کردند و سپس کاتب، کتابت آن را در همان سال به پایان رساند و مجلسی آن نسخه را از طرف شاه سلیمان صفوی وقف کرد (موحد ابطحی، ج ۲، ص ۲۲۸ـ۲۲۹).مدرسه اسماعیلیه را میرمحمداسماعیل خاتون آبادی (متوفی ۱۱۱۶) بنا کرد. این مدرسه سالهای زیادی متروکه بود ولی اکنون دایر است و در بیشتر حجره های آن طلاب سکونت دارند (همان، ج ۲، ص ۱۰۶).مدرسه دارالعلم نیز مدرسه ای است که نسخه ای از تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة تألیف سیدشرف الدین علی حسینی استرآبادی به خط ناصربن محمد نجفی در ۱۰۶۵ در آنجا نوشته شده است (مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۱۳۸).مدرسه شاه یا مدرسه مسجد جامع عباسی، که به گفته جناب اصفهانی (۱۳۷۱ش، ص۱۱۰) ده حجره داشته و پانزده طلبه در آن ساکن بوده اند، از مهم ترین پایگاههای علمی و آموزشی شیعه بود و علمای زیادی در آن به تعلیم و تعلم پرداختند. سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی، صاحب عروة الوثقی، در ابتدای تحصیل از طلاب این مدرسه بوده و در محضر محمدباقر خوانساری، صاحب روضات، و محمدباقر مسجدشاهی و جمعی دیگر شاگردی کرده است (مدرس تبریزی، ج ۶، ص ۳۹۲؛ موحد ابطحی، ج ۲، ص ۲۴۶ـ۲۴۷؛ برای دیگر عالمانی که در این مدرسه تحصیل می کرده اند رجوع کنید به موحد ابطحی، همانجا).مدرسه شیخ الاسلام نیز محل تحصیل محمدباقر سبزواری بوده است (رفیعی مهرآبادی،ص۴۰؛ مهدوی،۱۳۸۶ش، ص۱۸۰).مدرسه شیخ بهائی مجاور مسجدجامع بوده و شیخ بهاءالدین عاملی آنجا تدریس می کرده و محمدتقی مجلسی، شیخ بهائی را در آن مدرسه در حال مقابله صحیفه سجادیه ملاقات کرده است (رجوع کنید به محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۵۳، ص ۲۷۷؛ مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۳۰۶).مدرسه میرزاعبداللّه افندی صاحب ریاض العلماء نیز محل تدریس وی بوده است (مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۶۲).

مدارس علمیه اصفهان در دوران جدید. اگرچه در قرن اخیر با تأسیس حوزه علمیه قم از اهمیت حوزه اصفهان کاسته شد، اما همچنان مدارس علمیه در این شهر پابرجاست و طلاب به فراگیری علم مشغول اند. برخی از مدارس علمیه که در سالهای اخیر در اصفهان تأسیس شده یا از گذشته باقی مانده، هم اکنون دایر است از جمله مدرسه چهارباغ (سلطانی) که از آثار شاه سلطان حسین صفوی است و اکنون مدرسه امام صادق علیه السلام نام دارد و طلبه نشین است. این مدرسه با ۹۶ حجره بزرگ ترین مدرسه اصفهان بوده است (رجوع کنید به جناب اصفهانی، ۱۳۷۱ش، ص ۱۰۹؛ نیز رجوع کنید به چهارباغ*، مدرسه). مسجد و مدرسه سید را نیز سیدمحمدباقر شفتی مشهور به حجت الاسلام بنا کرد و بدین جهت به مدرسه سید معروف است. اتمام ساخت و آماده سازی این مدرسه در حیات سیدمحمدباقر ممکن نشد و فرزند و نواده اش آن را تکمیل کردند (ایمانیه، ص ۱۴۴ـ۱۴۵؛ مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۰ـ۱۶۱). مدرسه الغدیر، مدرسه امیرالمؤمنین علی علیه السلام، مدرسه باقرالعلوم، مدرسه صدر پاقلعه یا سیدالعراقین، مدرسه جوادیه، و مدرسه رکن الملک (موحد ابطحی، ج ۲، ص ۲۸۸ـ۲۹۵) از دیگر مدارس مشهور اصفهان هستند. مدرسه بزرگ صدر که محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی در ابتدای قرن سیزدهم آن را تأسیس کرد، نقشه ای مشابه مدرسه چهارباغ یا مدرسه سلطانی دارد (رجوع کنید به ارباب اصفهانی، ص ۷۱). این مدرسه به گفته جناب اصفهانی (۱۳۷۱ش، همانجا) ۶۲ حجره و ۶۰ طلبه داشته است. مجتهدان و عالمان بزرگی چون شیخ عبدالحسین محلاتی (متوفی ۱۳۲۳)، جهانگیرخان قشقایی (متوفی ۱۳۲۸)، آخوند ملامحمد کاشانی (متوفی ۱۳۳۳)، آقاسیدابوالقاسم دهکردی (متوفی ۱۳۵۳)، آخوند ملامحمدحسین فشارکی (متوفی ۱۳۵۳)، آقاشیخ علی یزدی (متوفی ۱۳۵۳)، محمدحکیم خراسانی (متوفی ۱۳۵۵)، حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی و بسیاری دیگر در این مدرسه تحصیل یا تدریس کرده اند (رجوع کنید به موحد ابطحی، ج ۲، ص ۳۰۳ـ۳۱۶). مدرسه صدر چهارباغ خواجو نیز از آثار محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی است. مدرسه محمودیه، مدرسه مسجد رحیم خان و مدرسه میرزامهدی نیز از مدارس دیگر اصفهان است (همان، ج ۲، ص ۳۱۶ـ۳۲۳). مدرسه عربان که عربها در آن تحصیل می کردند، رو به ویرانی بود، اما پس از شهریور ۱۳۲۰ سیدمحمدرضا خراسانی آن را تعمیر کرد و اکنون به مدرسه آیت اللّه خادمی معروف است (مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۲۰۲ـ ۲۰۳)؛ مدرسه کاسه گران که به همت امیر محمدمهدی حسنی حسینی مشهور به حکیم الملک اردستانی در ۱۱۰۵ به اتمام رسید، هم اکنون پابرجا و طلبه نشین است (ارباب اصفهانی، ص ۷۲؛ مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۲۱۶ـ۲۱۸). در مدرسه ناصری نیز در دوره ناصرالدین شاه قاجار تعمیراتی صورت گرفت (مهدوی، ۱۳۸۶ش، ص ۲۵۹). مدرسه نوریه نیز از مدارس اوایل عهد صفوی است و به گفته جناب اصفهانی (۱۳۷۱ش، همانجا) ۲۲ حجره داشت و ۲۲ طلبه در آن سکونت داشتند. بنای این مدرسه از نورالدین محمدجابر انصاری اصفهانی بود. وقف نامه آن را سپنتا آورده و در حاشیه آن خط و مهر محمدتقی مجلسی دیده می شود (رجوع کنید به سپنتا، ص ۷۴ـ۱۱۰).علاوه بر این در برخی مساجد اصفهان نیز تدریس علوم دینی رواج داشته است. در مسجد شاه مدرّسان و طلاب وظایف و مقرری خاصی داشته اند. این مسجد یازده مدرّس داشته است که دو روز هفته را تعطیل و بقیه ایام هفته را موظف به تدریس در مسجد بوده اند (رجوع کنید به همان، ص ۵۸ـ۶۰).اوقاف از مهم ترین منابع درآمد مدارس در اصفهان بوده است (برای نمونه هایی از این اوقاف رجوع کنید به همان، ص ۷۴ـ۱۰۹، ۱۶۹، ۱۹۰، ۱۹۷ـ۱۹۸، ۲۰۰ـ۲۰۱). به علاوه، شاردن (ج۴، ص۲۳۲) از ۵۷ مدرسه طلبه نشین در اصفهان خبر داده که بیشتر آنها از آثار خیریه پادشاهان بوده و مدیر و مدرّسان آنها و بالطبع هزینه هایشان را شاهان تأمین می کردند و برای مدرّسان و طلاب از جانب سلاطین مواجب و مستمری تعیین می شده است (رجوع کنید به اسکندر منشی، ج ۱، ص ۱۵۷). برخی از طلاب نیز به کارهایی چون استنساخ کتاب، معلمی سرخانه یا للگی بچه های دولتمردان می پرداختند و از این راه هزینه زندگی و تحصیل خویش را تأمین می کردند (همان، ج۳، ص۹۴۰). حاج ملاهادی سبزواری زندگی خویش را از راه کشاورزی می گذراند (رجوع کنید به مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۴۲۳). از مناصب مهمی که در اواخر دوره صفویه ایجاد شد، منصب «ملاباشی»گری بود. یکی از وظایف ملاباشی که از میان اهل علم انتخاب می شد، دریافت وظیفه و مقرری طلاب از حکومت و تقسیم آن بود (رجوع کنید به میرزاسمیعا، ص ۱ـ۲).

منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: الکرام البررة، قسم ۱ـ۲، مشهد ۱۴۰۴؛ قسم ۳، چاپ حیدر محمدعلی بغدادی و خلیل نایفی، قم ۱۴۲۷؛ همان: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴، قسم ۵، چاپ محمد طباطبائی بهبهانی، ۱۳۸۸ش؛ محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ش؛ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ اسکندرمنشی؛ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ؛ امین؛ مرتضی انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری قدس سره، قم ۱۳۷۳ش؛ مجتبی ایمانیه، تاریخ فرهنگ اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان، ]بی تا.[؛ محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد: در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران ۱۳۷۳ش؛ علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶؛ محمدبن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، چاپ محمد برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران ۱۳۸۳ش؛ محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، ]اصفهان[ ۱۳۲۱ش؛ عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹؛ رسول جعفریان، احوال و آثار بهاءالدین محمد اصفهانی (مشهور به فاضل هندی)، قم ۱۳۷۴ش؛ همو، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، تهران ۱۳۸۸ش؛ علی جناب اصفهانی، الاصفهان، چاپ عباس نصر، اصفهان ۱۳۷۱ش؛ همو، رجال و مشاهیر اصفهان (الاصفهان)، چاپ رضوان پورعصار، اصفهان ۱۳۸۵ش؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ?] ۱۳۸۵[، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛ احمد حسینی اشکوری، تلامذة العلامة المجلسی و المجازون منه، چاپ محمود مرعشی، قم ۱۴۱۰؛ عبدالحسین بن محمدباقر خاتون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش؛ خوانساری؛ ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملّی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ش؛ محمدحسین ریاحی، ره آورد ایام : مجموعه مقالات اصفهان شناسی، اصفهان ۱۳۸۵ش؛ عبدالحسین سپنتا، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان ۱۳۴۶ش؛ حسن طارمی راد، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ش؛ مهدی قرقانی، زندگانی حکیم جهانگیرخان قشقایی، اصفهان ۱۳۷۱ش؛ عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل الآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷؛ عباس قمی، الفوائد الرضویة فی احوال علماءالمذهب الجعفریة، چاپ ناصر باقری بیدهندی، ج ۲، قم ۱۳۸۵ش؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، کتاب الاربعین، قم ۱۳۵۸ش؛ محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ حسن موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳؛ همو، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۱، قم ۱۴۱۴؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۷۴ش؛ حجت موحدابطحی، ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان ۱۴۱۸؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛ جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی: اسبابها التاریخیة ونتائجهاالثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹؛ مصلح الدین مهدوی، اصفهان دارالعلم شرق : مدارس دینی اصفهان، تحقیق، تصحیح، اضافات محمدرضا نیلفروشان، اصفهان ۱۳۸۶ش؛ همو، بیان سُبُل الهدایة فی ذکر اعقاب صاحب الهدایة، یا، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، قم ۱۳۶۷ش؛ میرزاسمیعا، تذکرة الملوک، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۸ش؛ محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛ موسی نجفی، حکم نافذ آقانجفی:عرفان،مرجعیت و سیاست و فتاوائی از تحریم سیاست غرب در ایران، ]قم [۱۳۷۱ش؛ محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد ۱۳۷۸ش؛ حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰؛ محمدیوسف واله اصفهانی، خلدبرین: ایران در روزگار صفویان، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش؛ محمدطاهربن حسین وحید قزوینی، عباسنامه، یا شرح زندگانی ۲۲ ساله شاه عباس ثانی (۱۰۵۲ـ ۱۰۷۳)، چاپ ابراهیم دهگان، اراک ۱۳۲۹ش؛Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l&#۳۹;Orient, new ed. by L. Langles, Paris ۱۸۱۱; Hossein Nasr, "Spirtiual movements, philosophy and theology in the Safavid period", in The Cambridge history of Iran, vol.۶, ed. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge ۱۹۸۶.

/محسن معینی/

 ۹)تهران. پس از آنکه آقامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۰ تهران را به پایتختی ایران برگزید و پس از توسعه شهر از زمان فتحعلی شاه (۱۲۱۲ـ۱۲۵۰) به این سو، مدارس و نیز مسجد ـ مدرسه های فراوانی در این شهر بنا شد (رجوع کنید به تهران*، بخش۳: شهر). در پیگیری سیاست توسعه تهران، در دوره محمدشاه و به ویژه با صدارت حاجی میرزا آقاسی*، فضلای حوزه های دیگر، برای رونق تهران به مهاجرت به این شهر تشویق شدند. بدین ترتیب با روی آوردن علما و طلاب علوم دینی به تهران ــکه در مجاورت شهر مذهبی ری، آرامگاه حضرت عبدالعظیم حسنی قرار داردــ حوزه علمی بزرگی در پایتخت جدید ایران پی افکنده شد که به سرعت پیشرفت کرد. تداوم مدرسه سازی در سرتاسر دوره قاجار در این شهر و نیز جمعیت روزافزون طلاب تهران گواه این پیشرفت است. بنابر یک گزارش آماری، در دوره ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳)، ۴۷ باب مسجد، که بسیاری از آنها مدرسه نیز داشته اند، ۳۵ باب مدرسه و ۴۶۳ ،۱طلبه به ثبت رسیده است (رجوع کنید به نجم الدوله، ص ۳۶۳). جمعیت طالبان علوم دینی در دوره های بعد نیز روی به افزایش داشت، چنان که مثلا در دوره مظفرالدین شاه (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) انجمن طلاب مشروطه خواه، که از تشکلهای حوزوی بود، بیش از هزار عضو داشت (رفیعی، ص ۲۸). در آن دوره، اهمیت حوزه تهران، بیش از حوزه قم بود و طلاب علوم دینی از بسیاری از شهرهای ایران برای تحصیل به تهران می آمدند (رجوع کنید به سمامی حائری، ۱۳۶۱ش، بخش ۱، ص ۲۵، ۵۱؛ همو، ۱۳۷۲ش، ص ۲۵، فلسفی، ص ۳۱). از اسم نسبت بسیاری از علمای مقیم تهران در عهد ناصری آشکارا پیداست که بیشترشان از شهرهای مختلف ایران به تهران آمده بودند (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۱۹۰ـ۳۰۵).حوزه تهران را باید حلقه واسط میان حوزه های بزرگ و اصلی آن عصر مانند نجف و کربلا و اصفهان و نیز حوزه های فرعی شهرستانهای ایران دانست. مطالعه زندگی علمای تهران نشان می دهد که بسیاری از طالبان علوم حوزوی که بدین حوزه می آمدند، پس از گذراندن مقدمات یا سطح، برای تحصیلات عالی به عتبات عراق یا اصفهان می رفتند و در آنجاها به درجه اجتهاد می رسیدند. سپس از میان آنان، شماری در اصفهان یا عتبات ماندگار می شدند، عده ای به زادگاهشان برمی گشتند و گروهی دیگر به تهران می آمدند و در آنجا به تدریس در سطوح عالی اشتغال می ورزیدند و احیاناً در جایگاه مرجع و ریاست عامه مسلمانان ایفای وظیفه می کردند.

مدارس علمیه. تدریس علوم دینی، صرف نظر از مواردی که در منازل علما صورت می پذیرفت، عموماً در مدارسی بود که به همین منظور ساخته شده بودند. این مدارس به مدارس پیش از دوره قاجار، دوره قاجار تا آغاز سلطنت ناصرالدین شاه (۱۲۶۴)، دوره پنجاه ساله ناصری و مدارس پس از این دوره تقسیم می شود؛ معدود مدرسه هایی هم در دوره پهلوی، و نیز در پی پیروزی انقلاب اسلامی تأسیس شد.در میان مدرسه های پیش از عصر قاجاری دو مدرسه مشهورند: یکی مدرسه حکیم هاشم و دیگری مدرسه رضائیه، هر دو متعلق به قرن دوازدهم درخور ذکرند. مدرسه نخست را فردی به نام حکیم هاشم در اواخر دوره صفوی ساخت و در دوره قاجار، مادر ناصرالدین شاه، مهدعلیا (متوفی ۱۲۹۰) به تعمیر آن همت گماشت که از همین رو به مدرسه مادر شاه نیز شهرت یافت (بلاغی، ص ۴۰). شیخ محمدجعفر استرآبادی* معروف به شریعتمدار (متوفی ۱۲۶۳)، از بزرگان علمای امامی که به دعوت فتحعلی شاه از قزوین به تهران آمده بود، در این مدرسه اسکان یافت و به تدریس مشغول شد. از شاگردان معروف وی در این مدرسه می توان به نصراللّه استرآبادی، میرزا محمد اندرمانی و جعفربن محمدطاهر نوری اشاره کرد (آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم ۱، ص ۲۵۳ـ۲۵۴).دومین مدرسه، مدرسه رضائیه به ملاآقارضا فیروزآبادی (متوفی ۱۱۱۷) منسوب است (کریمان، ص ۳۰۶) و ابوالحسن طهرانی (متوفی ۱۲۷۲)، از فقهای بنام سده سیزدهم ،پیش از سفر علمی به اصفهان و عراق در همین مدرسه نزد مدرّسی به نامِ سیدآغا مقدمات علوم را خوانده بود (آقابزرگ طهرانی، طبقات : الکرام، قسم ۱، ص ۳۲).در میان مدارس اوایل دوره قاجار و پیش از عصر ناصری، درباره چند مدرسه، از جمله مدرسه مروی*، صدر و دارالشفا اطلاعات بیشتری در دست است. بانی مدرسه صدر که در جلوخان مسجد سلطانی (نام کنونی آن: مسجد امام) قرار داشت، میرزا شفیع، صدراعظمِ فتحعلی شاه در بین سالهای ۱۲۱۵ تا ۱۲۳۴، بود و این مدرسه به همین سبب به مدرسه میرزا شفیع نیز شهرت یافت (بامداد، ج ۶، ص ۱۷۰ و پانویس ۴). میرزا محمدرضا قمشه ای* (متوفی ۱۳۴۸ش) حکیم برجسته و شاگردانش میرشهاب الدین نیریزی شیرازی (متوفی ح ۱۳۲۰) و میرزا محمود کهکی قمی (متوفی ۱۳۴۶)، متخلص به رضوان، در مدرسه صدر تدریس می کردند (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص ۸۴۵؛ صدوقی سها، ص ۶۰، ۶۲). سیداشرف الدین گیلانی، مشهور به نسیم شمال* شاعر مشهور و سراینده اشعار نشریه نسیم شمال، در همین مدرسه حجره داشت (رجوع کنید به یغما، سال ۲۱، ش ۱۲، اسفند ۱۳۴۷، ص ۷۰۸). شیخ عبدالحسین رشتی* (متوفی ۱۳۷۳)، فیلسوف و فقیه برجسته، در سالهای قبل از عزیمت به نجف در ۱۳۲۳ در این مدرسه ادبیات درس می داد (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۳، ص ۱۰۶۴ـ۱۰۶۵).مدرسه دارالشفا نیز از دیگر مدارس شناخته شده این دوره است. اطلاق دارالشفا به این مدرسه از آن رو بود که فتحعلی شاه ساختمان آن را ابتدا برای بیمارستان در نظر گرفته بود (سلطان زاده، ص ۳۰۹). به نوشته آقابزرگ طهرانی (طبقات : الکرام، قسم ۲، ص ۵۸۲)، شیخ رمضان اَلَموتی در ۱۲۳۶ در این مدرسه سکونت داشت و ابوالحسن جلوه* (متوفی ۱۳۱۴) نیز سالها در این مدرسه ساکن بود (بامداد، ج ۱، ص ۴۰ـ۴۱). از محصلان مشهور مدرسه دارالشفا، میرزاطاهر منشی اصفهانی، متخلص به شعری و ملقب به دیباچه نگار (۱۲۲۴ـ۱۲۷۰) مؤلف کتاب ادبی گنج شایگان، بود (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱۸، ص ۲۳۸). شیخ محمدحسن طالقانی (۱۲۸۷ـ۱۳۷۱)، از علمای بزرگ تهران، نیز در این مدرسه فقه و اصول درس می داد (شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۴، ص ۵۰۶ـ۵۰۷).یکی دیگر از مدارس قدیم تهران، مدرسه برهان است. این مدرسه که ظاهراً در دوره فتحعلی شاه ساخته شده بود، همان مدرسه ای است که حاج میرزاآقاسی، پس از درگذشت محمدشاه (۱۲۶۴) و قبل از ورود ناصرالدین شاه به پایتخت، از بیم جان در آن بست نشست. در دوره پهلوی، به همت شیخ علی اکبر برهان (متوفی ۱۳۳۹ش)، پیشنماز مسجدلرزاده در خیابان خراسان، تعمیرات کلی در این مدرسه به عمل آمد (رجوع کنید به بامداد، ج ۲، ص ۲۰۸ و پانویس۱). شیخ محمود علائی (متوفی ۱۳۶۵ش)، از شاگردان آیت اللّه بروجردی نیز یک چند سرپرست این مدرسه بود و در آن تدریس می کرد (شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ص ۱۲۲).در دوره طولانی سلطنت ناصرالدین شاه، مدارس بسیاری در تهران ساخته شد. از جمله این بناها، یکی مسجد ـ مدرسه شیخ العراقین است که اکنون به نام مدرسه و مسجد ترکها یا آذربایجانیها نیز معروف و در بازار قدیم تهران واقع است. بانی این مدرسه شیخ العراقین حاج عبدالحسین بود که آن را از مال الوصایه امیرکبیر در ۱۲۷۰ بنا کرد. ۲۶ باب دکان وقف این مسجد ـ مدرسه بوده است (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۱۱۷؛ بلاغی، ص ۱۷۲ـ۱۷۳).دیگر مدرسه عهد ناصری، مدرسه آصفیه است که آن را حاج محمد قلی خان آصف الدوله، از مال الوصایه میرزا ابوالحسن خان، وزیر خارجه ناصرالدین شاه، در ۱۲۷۷ در بازار تهران ساخت (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۱۱۷). آیت اللّه سیدرضا فیروزآبادی (متوفی ۱۳۴۴ش)، عالم خیّر و بانی بیمارستان فیروزآبادی شهر ری در همین مدرسه تحصیل کرد و در آنجا اقامت داشت (یادنامه ی آیة اللّه سیدرضا فیروزآبادی، ص ۱۴). مدرسه دیگر این دوره، مدرسه خازن الملک است که آن را حاج رحیم خازن الملک در ۱۲۹۵ وقف کرد (بلاغی، ص ۱۷۵). سرپرستی این مدرسه در دست خاندان آشتیانی بود. ملامحمدتقی آملی (متوفی ۱۳۹۱) تحصیلات مقدماتی خود را در همین مدرسه گذراند (رجوع کنید به حسن زاده آملی، ص ۲۰۳).مدرسه معیّرالممالک/ دوستعلی خان، از دیگر مدارسی بود که در عهد ناصری ساخته شد. دوستعلی خان معیّرالممالک، صاحب مناصب مهم حکومتی در عصر قاجار، این مدرسه را در ۱۲۹۰، سال آخر عمرش، در نزدیکی امامزاده سید نصرالدین ساخت و اراضی و مغازه ها و حمامهای متعددی را وقف آن کرد (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۱۱۷ـ۱۱۸؛ بلاغی، ص ۱۸۴). شیخ محمدصادق طهرانی (متوفی ۱۳۱۴) فقیه برجسته و برادرش مولی محمد طهرانی، از مدرّسان بنام این مدرسه بودند و طلاب بسیاری از محضرشان استفاده می کردند (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص ۸۵۹). از دیگر استادان این مدرسه، سیدصالح خلخالی (متوفی ۱۳۰۶)، شاگرد برجسته حکیم جلوه، و شیخ علی مدرس تهرانی (متوفی ۱۳۷۴)، فقیه برجسته و از شاگردان میرزا محمدتقی شیرازی و آخوند خراسانی، بودند (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۲۵۰؛ شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ص ۱۱۵ـ۱۱۶). شیخ مهدی عبدالرب آبادی، مشهور به شمس العلما از مؤلفان نامه دانشوران ناصری، در همین مدرسه درس خوانده بود (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۲۲۸). مدرسه صنیعیه یا حاج ابوالحسن نیز از مدارس دوره ناصری است که به همت حاج ابوالحسن اصفهانی، ملقب به صنیع الملک و دارای منصب معمارباشی گری، ساخته شد و بنای آن در ۱۳۰۳ به پایان رسید (همان، ص ۱۱۷؛ بلاغی، ص ۱۸۰).مدرسه مهم دیگر، کاظمیه ساخته میرزا سیدکاظم، مستوفیِ اصطبل سلطنتی، بود که علی اکبر مجتهد تفرشی در آن تدریس می کرد (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۱۲۱).مدرسه دانگی نیز از مدارس پراعتبار عصر ناصری است. مؤسس این مدرسه سید جعفر لاریجانی بود (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۱۲۱؛ قس آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۷، ص ۱۰۹ که در آن نام مؤسس مدرسه سیدحسین لاریجانی ضبط شده است). از بزرگ ترین مدرّسان این مدرسه، میرزا حسن کرمانشاهی (متوفی ۱۳۳۶) بود که پس از استادش، ابوالحسن جلوه، کرسی تدریس حکمت را در اختیار داشت (صدوقی سها، ص ۶۱). شیخ داوود لاریجانی (متوفی بعد از ۱۳۱۵) از فقهای تهران و آقابزرگ طهرانی در همین مدرسه حجره داشتند و تحصیل می کردند (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص ۷۱۱؛ همو، «شرح زندگی من»، ص ۳۰۵).دیگر مدرسه شناخته دوره ناصری، مدرسه منیریه، متصل به بقعه سید نصرالدین در خیابان خیام تهران بود که به همین اعتبار نام سید نصرالدین نیز بدان داده اند. این مدرسه از بناهای امیرنظام، حاکم تهران بود که خواهرش منیرالسلطنه، همسر ناصرالدین شاه، به تکمیل آن همت گماشت و در ۱۳۱۱ با مراسمی خاص افتتاح شد (اعتمادالسلطنه، ۱۳۵۰ش، ص ۹۵۴). ملامحمد هیدجی (متوفی ۱۳۱۴)، حکیم برجسته حوزه تهران، و میرزاابراهیم بن ابی الفتح زنجانی (متوفی ۱۳۵۱)، فقیه، فیلسوف و ریاضی دان برجسته، از استادان مشهور این مدرسه بودند و آقابزرگ طهرانی، دانش حساب و هیئت را در این مدرسه خواند (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۷ـ۸؛ حبیب آبادی، ج ۶، ص ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶). به جز اینها مدارس و مسجد ـ مدرسه های دیگری نیز در دوره ناصری دایر بود، مانند سپهسالار*، عبداللّه خان، حاج ابوالفتح/ فتحیه، آقارضاخان، و نیاکی (کریمان، ص ۳۰۷ـ۳۰۸).ساخت مدارس علمیه پس از عصر ناصری از رونق افتاد. حسین کریمان (ص ۳۰۸) در کنار مدارس بسیاری که از دوره ناصری و قبل از آن نام برده، فقط به یک مدرسه پس از عصر ناصری به نام محمودیه اشاره کرده است که سیدمحمود جواهری آن را در ۱۳۲۵ در سرچشمه تهران ساخته بود (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۴، ص ۱۹). سرآمدِ استادان این مدرسه، شیخ عبدالنبی نوری* (متوفی ۱۳۴۴)، از مراجع تقلید تهران و استاد بسیار برجسته فقه و اصول، بود (رضوی، ص ۱۰۹). براساس وقفنامه مدرسه، افراد عاطل و دانش گریز حق سکونت در مدرسه را نداشتند و فقط طلاب درس خوان و نیک اندیش مجاز به سکونت در مدرسه بودند. نیز کسانی که فقط حکمت خوانده بودند حق اقامت در مدرسه را نداشتند مگر آنکه یک دوره فقه و اصول را نیز گذرانده باشند. همچنین طلاب می بایست به قرائت روزانه یک حزب از قرآن پایبند می ماندند. دوره تحصیل مدرسه، که بیشتر درسهای آن به فقه و اصول اختصاص داشت، دوازده سال به درازا می کشید و طلاب هر چند گاه می بایست در آزمون شرکت می کردند. نکته جالب توجه آنکه خود طلاب بر دست اندرکاران مالی مدرسه نظارت می کردند («وقف نامه مسجد و مدرسه محمودیه تهران»، ص ۱۰۱ـ۱۰۲، ۱۰۷). از مدرّسان قدیم تر این مدرسه میرزا محمدتقی گرکانی (متوفی ۱۳۳۶) بود که آقابزرگ طهرانی در درس مکاسب و قوانین وی شرکت کرده بود (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۲۴۰ـ۲۴۱).پس از سقوط رضا شاه که پیگیر سیاستهای ضد مذهب و روحانیت بود، در دهه ۱۳۲۰ش، شیخ علی اکبر برهان (متوفی ۱۳۳۹ش) اقدام به تأسیس مدرسه لرزاده کرد. میرزا علی آقا فلسفی، مجتهد نامبردار ساکن مشهد (متوفی ۱۳۸۴ش)، پس از بازگشت از نجف و پیش از انتقال به مشهد، یک چند در این مدرسه کفایه تدریس می کرد (موسوی تهرانی، ص ۲۵۲).مواد درسی. در حوزه تهران، تعلیم همه علوم متداول در سایر حوزه ها مانند ادبیات، فقه و اصول، فلسفه و تفسیر قرآن معمول بود و علمای برجسته ای در این زمینه ها به تدریس و پژوهش مشغول بوده اند.ادبیات. ملامحمد هزارجریبی، مشهور به سیبویه (متوفی ۱۲۹۸) استاد برجسته ادبیات عرب بود (امین، ج ۱۰، ص ۹۱). شیخ علی استرآبادی* (متوفی ۱۳۱۵)، فقیه و دانشمند برجسته، کتاب البُرْدالیمانی فی الفاظ المعانی را تألیف کرد (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۴، ص ۱۳۶۴). حاج میرزا ابوالفضل تهرانی* از شاگردان میرزای شیرازی، علاوه بر مقامات علمی، استاد مسلّم ادبیات عرب نیز بود و حاج ملاعلی کنی در ۱۳۰۰ که حاج میرزا ابوالفضل عازم سفر به عتبات و ادامه تحصیل در آنجا بود، وی را مجتهد در همه علوم و بی نیاز از مهاجرت به عراق خوانده بود. وی در ۱۳۱۰ به تهران بازگشت و به تدریس علوم دینی مشغول شد (عبرت نائینی، ص ۱۰۶ـ ۱۰۸). از وی دیوان شعری به عربی مانده که محدّث ارموی آن را تصحیح و در ۱۳۶۹ منتشر کرده است. محمدحسین گرکانی معروف به شمس العلما و ملقب به جناب (متوفی بعد از ۱۳۵۳)، از شاگردان حوزه درسی میرزا آشتیانی و ملاعلی کنی و حاج میرزا ابوالفضل تهرانی و صاحب اجازه از آنان (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص ۵۰۸)، در ادبیات عرب و نیز فارسی سرآمد بوده و چند اثر در این زمینه تألیف کرده است مانند ابدع البدایع در علم بدیع که بسیار بدیع و همراه با مثالهای شیرین تنظیم شده، و نورالحدقة و نورالحدیقة در علم عروض. از وی بیش از سه هزار بیت شعر فارسی و عربی باقی مانده است (عاقلی، ج ۲، ص ۱۲۱۰). از استادان متأخر ادبیات باید از غلام حسین خیری دامغانی، محمدعلی ادیب تهرانی، و باقربن محمدرفیع طهرانی معزّی نام برد. آقابزرگ طهرانی همراه حدود بیست طلبه دیگر مطوّل را در مدرسه مروی نزد شیخ باقر معزّی طهرانی خواند (آقابزرگ طهرانی، طبقات نقباء، قسم ۱، ص ۲۱۰ـ۲۱۱؛ محقق، ص ۳۷۴).حوزه تهران علاوه بر ادبیات عرب، در ادبیات فارسی نیز منشأ خدمات مهمی بود است؛ شیخ حسن تنکابنی از علمای قرن سیزدهم، در شعر و ادبیات فارسی مهارت داشت (حسینی اشکوری، ج ۱، ص ۲۲۷). میرزا مصطفی آشتیانی، معروف به افتخارالعلماء (متوفی ۱۳۲۷)، فرزند میرزاحسن آشتیانی، فردی ادیب بود و تخلص صهبا داشت و منظومه افتخارنامه حیدری را در شرح حوادث خلافت علی علیه السلام و بر وزن شاهنامه در ۰۰۰،۱۸ بیت سرود (حرزالدین، ج ۳، ص ۱۲ـ۱۳؛ آشتیانی، ص ۱۵؛ نیز رجوع کنید به حمله حیدری*). از دیگر دانش آموختگان مشهور در ادب فارسی در حوزه تهران، خوشدل تهرانی، شاعر دوره مشروطه و طلبه مدرسه مروی، سید عبدالرحیم خلخالی* (متوفی ۱۳۶۱) و سید نصراللّه تقوی* بودند.

فقه و اصول فقه. حوزه علمیه تهران در فقه و اصول عمدتاً تحت تأثیر حوزه نجف و تا حدی اصفهان بوده است و دانش آموختگان نزد علمای برجسته عتبات مانند شیخ مرتضی انصاری، آخوند خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی و میرزای شیرازی، پس از بازگشت به تهران، میراث علمی استادان خود را به طلاب منتقل می کردند و به تألیف و تحقیق در موضوعات فقهی و اصولی می پرداختند. محمدجعفر استرآبادی معروف به شریعتمدار، از مراجع بزرگ شهر، کتاب موائدالعوائد را در قواعد اصولی در چهل هزار سطر و موالید الاحکام را در احکام فقهی بر پایه مذهب شیعه و چهار مذهب فقهی معروف اهل سنّت نوشت (آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکرام، قسم ۱، ص ۲۵۵). فرزندش شیخ علی استرآبادی، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و صاحب جواهر، نیز از فحول فقهای تهران بود که آقابزرگ افزون بر هفتاد اثر او را برشمرده است (همان: نقباء، قسم ۴، ص ۱۳۶۱ـ۱۳۶۴). فرزند علی بن محمدجعفر شریعتمدار، عبدالنبی استرآبادی (متوفی ۱۳۴۰) نیز از فقیهان و مراجع تهران بود (همان، قسم ۳، ص ۱۲۴۳).محمدحسن آشتیانی* (متوفی ۱۳۱۹) و فرزندان وی نیز از استادان فقه و اصول حوزه تهران بودند. وی از شاگردان خاص شیخ انصاری و نخستین عالمی بود که به طور گسترده اندیشه های اصولی شیخ مرتضی انصاری را در ایران نشر داد (امین، ج ۵، ص ۳۷) و احتمالا از همین رو وی ناشر اصول فقه به سبک نوین در تهران شمرده شده است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۲۰۴). حلقه درس وی یکی از گسترده ترین و پربارترین حلقه های درسی حوزه تهران بود و صدها فقیه و مجتهد در درس او شرکت می کردند (رجوع کنید به تبریزی خیابانی، ص ۳۷۹؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص ۶۵۵ـ ۶۵۷). حاج میرزا ابوالقاسم کلانتر تهرانی نیز یکی دیگر از شاگردان برجسته شیخ انصاری و نویسنده تقریرات درس اصول او بود که در تهران کرسی تدریس مهمی داشت (رجوع کنید به تهرانی*، ابوالقاسم). فرزندش، حاج میرزاابوالفضل تهرانی* نیز در سیاق همین فقیهان بزرگ درخور ذکر است.از فقهای بزرگ دیگر این دوره باید از آخوند ملاکاظم (متوفی ۱۲۷۲؛ اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۲۴۰)، حاج ملاعلی کنی* و ملانظرعلی طالقانی* (متوفی ۱۳۰۶) نام برد. از دیگر مدرّسان برجسته فقه و اصول، سیدعبدالکریم لاهیجی (متوفی ۱۳۲۳) شاگرد برجسته مرتضی انصاری بود که پس از بازگشت از نجف با تأکید شیخ انصاری و پی گیریهای حاج ملاعلی کنی، به تدریس در مدرسه مروی مشغول شد.سیدابراهیم بن سیدعلی اصغر حسینی تهرانی، شاگرد میرزای شیرازی، و فرزندش سیدمحمدصادق تهرانی نیز از مدرّسان برجسته فقه بودند (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۱۸ـ۱۹).شیخ فضل اللّه نوری* (متوفی ۱۳۲۷)، از شاگردان میرزای شیرازی در سامرا، مدرّس برجسته و فقیه صاحب نظر حوزه تهران بود. مجلس درس او سخت مورد استقبال و مایه مباهات شاگردان او بود و مجتهدان بسیاری پای درس او می نشستند (انصاری، ص ۳۵ـ۳۶).از مراجع و فقهای معاصرِ شیخ فضل اللّه نوری، سیدجمال الدین افجه ای (متوفی ح ۱۳۳۰) بود که سپیده دمان در خانه خود تدریس می کرد و پدر آقابزرگ طهرانی نیز تبرکاً در این جلسات حضور می یافت (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۳۱۵ـ۳۱۶). شیخ عبدالنبی نوری نیز مدرّس برجسته فقه و اصول بود و برخی او را در دانشهای عقلی و نقلی اعلم علما در شهر تهران شمرده اند (رجوع کنید به حسن زاده آملی، ص ۱۹۶). از شاگردان مشهور او آخوند ملاعلی همدانی (متوفی ۱۳۵۷ش؛ رجوع کنید به معصومی همدانی*، ملاعلی) بود، که پس از تأسیس حوزه علمیه قم به این شهر رفت و از مدرسان ممتاز این حوزه شد و پس از چند سال به همدان بازگشت و قریب پنجاه سال در این شهر به تدریس و خدمات دینی پرداخت و سالهای طولانی زعیم دینی این شهر بود.شیخ محمدرضا تنکابنی (متوفی ۱۳۴۵ش) از شاگردان سیدمحمدکاظم یزدی و آخوند خراسانی، پس از بازگشت از نجف به تدریس فقه و اصول در سطح و خارج پرداخت. در حوزه تهران چنین شهره بود که او آرا و سخنان تازه اصولی آخوند خراسانی را به ایران آورده است (فلسفی، ص ۳۱، ۵۴؛ فقیه پارسا، دفتر۱، ص ۱۳). وی یکی از چهار روحانی بزرگی بود که در دوره اعمال فشار بر عالمان دینی و ممنوعیت پوشش روحانی، در تهران مجاز به استفاده علنی از لباس ویژه روحانیان بود. در میان فرزندان روحانی او، محمدتقی فلسفی، واعظ مشهور، شهرت بیشتری دارد (فقیه پارسا، دفتر۱، ص ۱۴).از استادان مشهور و پرفضل فقه و اصول در حوزه تهران در عصر پهلوی، سیدصدرالدین بن حسین جزایری شوشتری (متوفی ۱۳۸۶) از نوادگان سیدنعمت اللّه جزایری* بود. وی پس از تحصیلات عالیه در مشهد و نجف و کربلا به تهران آمد و در مسجد بازار عباس آباد به اقامه نماز جماعت و تدریس پرداخت (شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، ص ۲۳۷ـ۲۳۹).شیخ محمدتقی آملی (متوفی ۱۳۹۱/۱۳۵۰ش)، شاگرد شیخ عبدالنبی نوری و میرزاحسن کرمانشاهی در تهران و سپس شاگرد آقاضیاء عراقی و میرزای نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی در نجف و نیز بهره مند از ارشادات سیدعلی قاضی طباطبائی، از وجوه علمای جامع تهران در این دوره بود. وی سطح و خارج فقه و اصول و نیز فلسفه تدریس می کرد. کتاب مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی از تألیفات فقهی مشهور اوست (آملی، ص۲۷ـ۳۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۲، ص۶۳۷ـ ۶۳۸).از فقهای بزرگ و صاحب رساله تهران در دوره پهلوی دوم، سیداحمد خوانساری* (متوفی ۱۳۶۳ش) برآمده از حوزه های اصفهان، نجف و قم و از برجسته ترین شاگردان حائری در اراک و قم بود. وی در دوره مرجعیت عامه آیت اللّه بروجردی و با صوابدید ایشان در ۱۳۳۰ش، از قم به تهران آمد. حلقه درس فقه و اصول او در مسجد سیدعزیزاللّه بازار، که پیشنماز آن نیز خود او بود، تشکیل می شد و فضلای بسیاری در درس او شرکت می کردند. کتاب جامع المدارک فی شرح مختصرالنافع از تألیفات پرارزش اوست (ریحان یزدی، ص۴۹۰؛ انصاری قمی، ص۷۸ـ۸۱).

تفسیر. فعالیتهای حوزه تهران در زمینه تفسیر قرآن، چندگونه نمودار شده است: تألیف کتابهای تفسیر، تدریس علم تفسیر و علوم قرآنی برای طلاب، و تشکیل جلسات عمومی تفسیر قرآن که مردم عادی هم امکان استفاده از این جلسات را داشته اند. سابقه توجه به تفسیر قرآن در حوزه تهران به نخستین دهه های تشکیل این حوزه می رسد. مولی محمدرضا همدانی (متوفی ۱۲۴۷) تفسیری به نام الدّر النظیم فی تفسیرالقرآن الکریم داشته است (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۸، ص ۸۳). محمدجعفر استرآبادی شریعتمدار از مدرّسان و مفسران پرکار حوزه تهران بود. برخی از آثار قرآنی او عبارت اند از: دلائل المرام فی تفسیر آیات الاحکام (همان، ج ۸، ص ۲۵۲). حاشیه بر تفسیر بیضاوی (همان، ج ۶، ص ۴۱)، مظاهرالاسرار، و مشکلات القرآن (همو، طبقات : الکرام، قسم۱، ص۲۵۶). فرزندش شیخ علی شریعتمدار نیز چندین اثر تفسیری دارد (رجوع کنید به همان : نقباء، قسم ۴، ص ۱۳۶۳). میرزامحمدعلی دربندی، مشهور به کاظم بگ هم تفسیری موسوم به مفتاح کنوزالقرآن (سن پترزبورگ ۱۲۷۶) در کشف آیات قرآن داشته که آن را به نام ناصرالدین شاه نوشته است (همو، الذریعة، ج۲۱، ص۳۴۵). شیخ مولی آقاتهرانی (زنده در ۱۲۹۴) از مفسران حوزه تهران بود. کتاب مفصّل البیان فی علم القرآن از آثار اوست. این کتاب درواقع ترجمه و شرح مجمع البیان ابوعلی طبرسی است (همو، طبقات : الکرام، قسم۱، ص ۱۵۲؛ همو، الذریعة، ج ۲۱، ص۳۷۰).حاج ملاعلی کنی نیز کتاب ایضاح المتشابهات را در مشکلات تفسیر قرآن نوشت. در همین زمینه ملامحمدتقی کاشانی (متوفی ۱۳۲۱) نیز کتاب توضیح الآیات را تألیف کرد (همو، الذریعة، ج ۷، ص۲۲۰). در همین سالها، سیدمحمدعلی شاه عبدالعظیمی (متوفی ۱۳۳۴) کتاب منتخب التفاسیر را تألیف کرد (رجوع کنید به همان، ج ۲۲، ص ۳۸۶). شیخ محمود تهرانی نیز کتاب خلاصة التفاسیر (تهران ۱۳۵۲) را نوشت. وی در صفحه مقابلِ هر صفحه از آیات قرآن، تفسیر آن را درج کرد (همان، ج ۷، ص۲۲۰) که کاری نو به شمار می رفت. سیدعلی لاریجانی حائری (متوفی ۱۳۵۳) از شاگردان میرزای شیرازی، در ۱۳۱۲، تفسیری به فارسی به نام مُقْتَنَیات الدُرَر و مُلْتَقَطات الثَّمَر نوشت که در دوازده مجلد در سالهای ۱۳۷۷ـ۱۳۸۱ به چاپ رسید (همان، ج ۲۲، ص ۳۵؛ همو، طبقات: نقباء، قسم ۴، ص ۱۴۲۲) در همین سالها، جعفر لنکرانی (متوفی ۱۳۲۲)، شاگرد میرزای نائینی، و میرزا احمد یمینی (متولد ۱۳۲۰) نیز جلسات درس تفسیر داشتند (شریف رازی، آثار الحجة، ج ۲، ص ۲۴۲ـ۲۴۳، ۲۴۵ـ ۲۴۶). آیت اللّه محمدعلی شاه آبادی (متوفی ۱۳۶۹) نیز از علمای قرآن پژوه تهران بود و کتاب القرآن و العترة از آثار قرآنی اوست (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱۷، ص ۵۹). میرزامحمدمهدی الهی قمشه ای (متوفی ۱۳۹۳)، افزون بر تدریس حکمت و فلسفه، درس تفسیر قرآن نیز داشت (حسن زاده آملی، ص ۲۳۲). وی حواشی سودمندی بر تفسیر ابوالفتوح رازی نوشته است (آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۷، ص ۹۵ـ ۹۶). میرزا ابوالحسن شعرانی (متوفی ۱۳۹۳/ ۱۳۵۲ش) نیز علاوه بر تدریس فقه و کلام و علوم دیگر، قرآن پژوه برجسته حوزه تهران بود. وی علاوه بر جلسات تفسیر، که متن آن مجمع البیان بود، در حوزه های گوناگون علوم قرآنی چون شرح مفاهیم و احیای آثار قرآنی کوششهای فراوانی کرده است. مهم ترین کار او در این زمینه تصحیح کتاب تفسیر ابوالفتوح رازی و نوشتن تعلیقات بر آن و تألیف نثر طوبی در شرح واژه های قرآنی بوده است (رجوع کنید به شعرانی*، ابوالحسن). سیدمحمدکاظم عصارِ تهرانی* (متوفی ۱۳۹۴/ ۱۳۵۳ش) دیگر استاد حکمت حوزه تهران نیز مطالعات قرآنی فراوانی داشته و تفسیر سوره حمد وی به عنوان «تفسیر قرآن کریم» که در فاصله ۱۳۱۵ـ۱۳۱۷ش صورت گرفته در مجموعه آثار عصار به همت سیدجلال الدین آشتیانی به چاپ رسیده است (رجوع کنید به ص ۳۰۵ـ ۵۵۹). دیگر مفسر برجسته حوزه تهران، سیدکاظم گلپایگانی از شاگردان مبرّزِ حائری بود (رجوع کنید به غفاری، ص ۴).از جلسات تفسیر قرآن که در دهه های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش) در دانشگاهها و مساجد برای استفاده عام تر برگزار می شد، جلسات تفسیر مرتضی مطهری* (شهادت ۱۳۵۸ش) و سیدمحمود طالقانی* (متوفی ۱۳۵۸ش) بود. در همین سالها میرزامحمد ثقفی (متوفی ۱۴۰۵؛ درباره او رجوع کنید به تهرانی*، ابوالفضل)، از شاگردان عبدالکریم حائری یزدی و سیدابوالحسن اصفهانی، تفسیری فارسی به نام روان جاوید نوشت که اولین بار با تقریظ ابوالحسن رفیعی قزوینی منتشر شد.

دانشهای دیگر. در حوزه تهران، مانند بسیاری از حوزه های علمی شیعی، در کنار علوم مختلف دینی، دانشهای کاربردی مانند طب و ریاضیات و جبر و مقابله و هیئت نیز تدریس می شده است. یکی از مدرّسان برجسته ریاضی ملاعلی محمد اصفهانی، معروف به غیاث الدین جمشید ثانی (متوفی ۱۲۹۳) عالم و ریاضی دان برجسته حوزه اصفهان، بود که در ۱۲۷۴ به دعوت علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم، برای تدریس ریاضی در دارالفنون به تهران آمد. او در موضوعات خواص اعداد، لگاریتم و کیمیا کتابهایی نوشت. تکملة العیون او در جبر و مقابله مشهور است (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ش، ص ۲۶۸؛ حبیب آبادی، ج ۲، ص ۵۵۳ـ۵۵۴). میرزالطفعلی صدرالافاضل (متوفی ۱۳۱۰)، دانش آموخته مدرسه سپهسالار و شاگرد ابوالحسن جلوه و شیخ علی نوری، در هندسه و اسطرلاب و نجوم مهارت داشت (قزوینی، ج ۸، ص ۱۹۹). ابوالقاسمِ نائینی*معروف به سلطان الحکماء (۱۲۴۵ـ۱۳۲۲) در مدرسه دارالفنون طب تدریس می کرد. نائینی پزشک ویژه ناصرالدین شاه نیز بود و کتابی نیز به نام ناصرالملوک در طب نوشت (حبیب آبادی، ج ۴، ص ۱۲۴۸ـ۱۲۴۹). میرزامحمدجواد نهاوندی (متوفی ۱۳۳۲ یا ۱۳۳۴)، مشهور به جهان بخش، از علمای هَیَوی و ریاضی دان به شمار می رفت. وی در فقه و اصول شاگرد میرزامحمدحسن آشتیانی، و در ریاضیات شاگرد میرزاعبدالرحیم نهاوندی بود. وی که چند سالی مسئولیت تنظیم و تهیه تقویم را برعهده داشت، صاحب تألیفاتی نیز در اعداد، نجوم و زیج بوده است (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۳۱۸). میرزا ابراهیم زنجانی (متوفی ۱۳۵۱)، فقیه، حکیم و ریاضی دان، شاگرد میرزامحمدحسن آشتیانی در علوم نقلی و شاگرد میرزا ابوالحسن جلوه در علوم عقلی و استاد ریاضیات بود و در مدارس امامزاده زید و منیریه تدریس می کرد. وی علاوه بر تألیف چند کتاب در ریاضیات و فقه، کتابی نیز در ردّ فرقه بابیه نوشت و سالهای پایانی را در زنجان سپری کرد (همان، قسم ۱، ص ۷ـ ۸). میرزامحمدطاهر تنکابنی* (متوفی ۱۳۶۰/ ۱۳۲۰ش) علاوه بر علوم عقلی و نقلی در علوم ریاضی و طب تبحر داشت و چندین دوره کتاب قانون را تدریس کرد و حواشی مفیدی بر آن نوشت که در کتابخانه مجلس موجود است (حبیب آبادی، ج ۷، ص ۲۳۰۱). سیدحسن طبیب چپرسری (متوفی ۱۳۶۰) دانش آموخته محضر جلوه و سیدمحمدتقی تنکابنی در طب چیره دست بود و به زبانهای عربی و فرانسه تسلط داشت، کتاب الامراض، و علم شیمی یا صنایع شیمی، از تألیفات اوست (سمامی حائری، ۱۳۶۱ش، بخش ۱، ص ۵۱ـ ۵۳). میرزاحبیب اللّه عراقی تهرانی، مشهور به ذوالفنون تهرانی (متوفی ۱۳۶۷) از شاگردان میرزا حبیب اللّه رشتی و فاضل شربیانی و میرزاخلیل تهرانی، استاد ریاضیات بود و در جبر و هندسه و هیئت و اسطرلاب تبحر بسیار داشت و محمدحسین کیشوان، شیخ محمد سماوی، شیخ اسماعیل تهرانی و شیخ ابوالحسن شعرانی از شاگردان او به شمار می روند (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۱، ص ۳۵۵ـ۳۵۶). شیخ محمدتقی آملی، کتابهای خلاصة الحساب شیخ بهائی، فارسی هیأت قوشچی، شرح چغمینی و شرح بیست باب مظفر و تحریر اقلیدس را در گروه کتابهای درسی دوران تحصیلِ خود برشمرده است (رجوع کنید به آملی، ص ۲۰)، میرزامهدی آشتیانی* (متوفی ۱۳۷۲) و میرزااحمد آشتیانی* (متوفی ۱۳۹۵) نیز در علم ریاضیات استاد بودند. ابوالحسن شعرانی نیز استاد طب قدیم و ریاضیات بود و به سفارش سیدحسن مدرس در مدرسه سپهسالار تدریس ریاضیات می کرد و کتاب قانون بوعلی و شرح اسباب در طب قدیم از کتب تدریسی او بود. حسن حسن زاده آملی طب و نجوم قدیم را از وی آموخته است (رجوع کنید به حسن زاده آملی، ص ۱۳۴، ۲۸۸).

حوزه تهران و تحولات جدید. به طور کلی از دوره قاجار بدین سو، تهران مرکز مواجهات ایرانیان با مظاهر تمدن و فرهنگ مغرب زمین و اندیشه ها و آرا و مذاهب گوناگون و محل جنبشها و حرکتهای اجتماعی و سیاسی متعددی بوده است. باتوجه به چنین شرایطی، هرگونه تلاش برای تبیین فعالیتها و گرایشهای حوزه علمیه تهران، بدون بررسی چگونگی مواجهه این حوزه با تحولات جدید و نیز تأثیر این تحولات بر چند و چون فعالیتهای حوزه تهران، ناقص و نامفهوم خواهد بود. تحت تأثیر چنین شرایطی بود که حوزه تهران، علاوه بر فعالیت گسترده در عرصه تبلیغات عمومی، چه به گونه شفاهی و چه به صورت عرضه آثار مکتوب، در ایجاد مدارس جدید و کمک به رونق و پیشرفت آنها مشارکت ورزید و فراتر از این دست فعالیتهای فرهنگی، پیشاپیش حرکتها و جنبشها و فعالیتهای سیاسی، از واقعه تنباکو و مشروطه گرفته تا انقلاب اسلامی، به گستردگی حضور یافت.

عرصه تبلیغات شفاهی. حوزه تهران با وقوف بر شرایط اجتماعی و فرهنگی و بافت ویژه جمعیتی تهران، بر ضرورت استفاده گسترده تر و سنجیده تر از منابر و خطابه ها بیش از پیش پی برد و با تربیت خطیبان و واعظان برجسته، عرصه تبلیغات شفاهی را در تهران و حتی در شهرهای دیگر، به ویژه در ماههای محرّم و رمضان در اختیار گرفت.از میان صدها سخنور نامی تهران، برخی مشهورتر شده اند. ملافیض اللّه دربندی پیشنماز مسجد سقّاباشی سخنوری بی پروا بود و به علت خرده گیری بر سیاستهای ناصرالدین شاه از تهران تبعید شد (امین الدوله، ص۱۵۰). ملاآقا دربندی مشهور به فاضلِ دربندی* (متوفی۱۲۸۵یا۱۲۸۶)، فقیه و رجالی برجسته و صاحب تألیفاتی چون خزائن الاحکام و اسرارالشهادة منبرهای پررونقی داشت و در امر به معروف نهی از منکر صریح و کوشا بود (آقابزرگ طهرانی، طبقات:الکرام، قسم۱، ص۱۵۲ـ۱۵۳). از دیگر واعظان مشهور این دوره باید به ملاباقر واعظ تهرانی (متوفی ۱۳۱۳) صاحب الخصایص الفاطمیة (رجوع کنید به تبریزی خیابانی، ص۳۵۹ـ ۳۶۷) و ملااسماعیل واعظ سبزواری (متوفی ۱۳۱۲؛ بامداد، ج۱، ص۱۴۳ـ۱۴۴)، شیخ عباس نهاوندی (متوفی۱۳۱۱) شاگرد شیخ مرتضی انصاری و پیشنماز مسجد دانگی و میرزا محمدرضا همدانی تهرانی (متوفی ۱۳۱۸) اشاره کرد. محمدرضا تهرانی، مؤلف چنداثر در رد مسالک انحرافی،مثل شیخیه، واعظی بسیار خوش سخن بود و در پای منبر او مردمِ بسیار و حتی مجتهدان حاضر می شدند (آقابزرگ طهرانی، طبقات:نقباء، قسم۲، ص ۷۶۴ـ۷۶۵). پای منبر سیدریحان اللّه بروجردی، مشهور به کشفی* (متوفی ۱۳۲۸) فقیه، مفسر و مؤلف برجسته نیز انبوه عوام و خواص حضور می یافتند (همان، قسم۲، ص۷۹۱). در میان دیگر وعاظ و خطیبان نامدار حوزه تهران این نامها مشهورترند : محمدعلی معروف به فاضل هزارجریبی (متوفی ۱۳۳۴؛ همان، قسم ۴، ص ۱۳۲۱)، عیسی چاله میدانی (متوفی ۱۳۳۹) عالم برجسته تهران (همان، قسم ۴، ص ۱۶۳۸)، شیخ محمد واعظ تهرانی ملقب به سلطان المتکلمین مؤلف کتاب بشارات الامة و زبدة المآثر (متوفی ۱۳۵۳؛ تبریزی خیابانی، ص ۳۶۷ـ۳۶۸)، سلطان الواعظین شیرازی (متوفی ۱۳۹۱)، شیخ محمدحسین زاهد فصیح الزمان شیرازی، میرزاعبداللّه صبوحی (متوفی ۱۳۷۰؛ فلسفی، ص ۶۲)، سیدصادق تهرانی (متوفی ۱۳۷۰؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص ۸۵۸ـ۸۵۹)، شیخ عباس تهرانی (متوفی ۱۳۴۴ش)، میرزاعلی هسته ای (متوفی ۱۳۴۷ش) مجتهد برآمده از حوزه اصفهان، شیخ حسین خندق آبادی (متوفی ۱۳۴۵ش)، محمدابراهیم آیتی (متوفی ۱۳۴۰ش)، شهید مرتضی مطهری، حسین علی راشد تربتی (متوفی ۱۳۵۸ش)، صدر بلاغی (متوفی۱۳۷۳ش)، و محمدتقی فلسفی (متوفی ۱۳۷۷ش) که خطیبی بسیار توانا بوده و شهرتش از تهران و حتی ایران هم فراتر رفته است.علمای حوزه تهران، علاوه بر استفاده گسترده از مجالس وعظ، برای رویارویی با تبلیغات ضد دینی یا شبهه افکنیهای مخالفان، به ویژه فعالیتهای مذهبی سیاحان خارجی و مبلّغان مسیحی که در تهران به تنوع امکان بروز می یافت، مجالس مناظره و نقد و نظر نیز برپا می کردند، یا تألیفاتی در نقد آرای آنان پدید می آوردند. یکی از اولین عالمان مناظره کننده با مخالفان، شیخ محمدرضابن محمدامین همدانی (متوفی ۱۲۴۷) بود که بارها با پیروان مذاهب دیگر به بحث و مناظره پرداخت. وی همچنین کتاب مفتاح النبوة، و ارشادالمضلین را در پاسخ میزان الحق هنری مارتین مسیحی تألیف کرد (همو، الذریعة، ج ۲۱، ص ۳۵۲؛ همو، طبقات: الکرام، قسم ۲، ص ۵۴۹؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۳، ص ۵۸۴). سیدعلی بن حسین حسینی طهرانی (متوفی ح ۱۳۰۶) که از هم بحثان میرزای شیرازی و شاگرد شیخ مرتضی انصاری در نجف بود، پس از بازگشت به تهران با تکیه بر تسلطی که بر زبان عبری داشت، کتاب اقامة الشهود فی رَدالیهود نوشته میرزامحمدرضا جدیدالاسلام یزدی (تألیف دوره فتحعلی شاه) را از عبری به فارسی درآورد و خود نیز مطالبی بر آن افزود و آن را اقامة الشهود فی ردّالیهود فی منقول الرضا (معروف به منقول رضائی) نام نهاد (رجوع کنید به جدیدالاسلام یزدی، ص۳ـ۴، ۱۱؛ قس آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۴، ص ۱۴۱۲ـ۱۴۱۳؛ همو، الذریعة، ج ۲، ص ۲۶۳ـ ۲۶۴ که نام کتاب تألیفی و ترجمه ای را جابه جا نوشته است). میرزاابوالفضل نوری، معروف به فخرالاسلام نیز پس از ترک مسیحیت و تشرف به اسلام، در ۱۳۱۹ در جلسات هفتگی در منزل سیدمحمدصادق طباطبائی با حضور برخی از عالمان مسلمان دیگر شرکت می کرد که در آنها به شبهه های دینی پاسخ گفته می شد. فخرالاسلام چند کتاب در نقد مسیحیت نوشته است (ناظم الاسلام کرمانی، بخش ۱، ص ۱۶۱).

تبلیغات کتبی. علمای حوزه تهران علاوه بر فعالیت گسترده در عرصه تبلیغات عمومی به صورت شفاهی، از تولید و عرضه آثار مکتوب نیز غافل نبوده اند. این آثار که مخاطبان آن عموم کتابخوانان بوده اند، برخلاف آثار تخصصی که به زبان عربی بوده، به فارسی نوشته شده و مشتمل بر مباحثی در اصول و فروع دین و زندگی امامان است. از این دست از علمای نویسنده می توان به شیخ هادی نجم آبادی* نویسنده تحریرالعقلاء اشاره کرد. وی در کتاب خود کوشیده ضمن خرافه زدایی از دین و دعوت به انصاف و تعقل، حقیقت دعوت انبیا و قرآن را تبیین نماید و نادرستی فرقه سازیهای جدید را توضیح دهد. حاج مهدی سراج انصاری* (متوفی ۱۳۴۰ش) فرزند میرزاعبدالرحیم کلیبری* انصاری، نیز از نویسندگانی بود که از دهه ۱۳۲۰ش به این سو در راه مبارزه با تحریفها و انحرافها، به ویژه در مواجهه با آثار سیداحمد کسروی، تلاشهای زیادی به عمل آورد؛ از جمله آثار او اینهاست: نبرد با بی دینی، دین چیست و برای چیست؟، در پیرامون ماتریالیسم، خرد چیست و خردمند کیست؟ (برای معرفی تألیفات او رجوع کنید به جعفریان، ص ۱۱۳ـ۱۲۳). ابوالفضل خراسانی (متوفی ۱۳۹۱/ ۱۳۵۰ش) از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری نیز علاوه بر ایراد سخنرانیهای مؤثر، در ۱۳۲۵ش/ ۱۳۶۵ق رساله مفصّلی در ضرورت حجاب شرعی با بیانی جذاب با نام احسن الحکایات فی حجاب السافرات نوشته است (خراسانی، مقدمه جعفریان، ص ۷۵۷ـ۷۵۸). میرزا احمد آشتیانی، فرزند محمدحسن آشتیانی، مؤلف بیش از شصت اثر در حوزه های گوناگون دینی، آثاری نیز به زبان فارسی نوشته که تحت عنوان چهارده رساله فارسی توسط رضا استادی به چاپ رسیده است (رجوع کنید به آشتیانی*، میرزااحمد).شیخ ذبیح اللّه محلاتی نیز درباره زندگی امامان و بزرگان شیعه آثاری پدید آورد. مشهورترین اثر او کتاب ریاحین الشریعة در شرح احوال زنان دانشمند شیعه است. حسن فرید گلپایگانی (متوفی ۱۳۶۶ش) نیز که در ۱۳۲۳ش/۱۳۶۴ق از قم به تهران آمد، چند اثر پدید آورد از جمله قانون اساسی اسلام، تفسیر سوره حشر، و رساله ای در ولایت. حسین عمادزاده اصفهانی (متوفی ۱۳۶۹ش) نیز آثار گوناگونی به ویژه در باب زندگانی ائمه شیعه تألیف کرد. محمدباقر کمره ای (متوفی ۱۳۷۴ش) نیز علاوه بر تألیف کتابهایی به عربی، آثاری نیز به فارسی ساده نوشته و آثار کلاسیک شیعه به ویژه برخی از تألیفات شیخ صدوق را به فارسی ترجمه کرده است.

حوزه و جراید. تبلیغات کتبی حوزه تهران به تألیف و عرضه کتابهای دینی به زبان فارسی، محدود نبوده، بلکه ایجاد و راه اندازی جراید مذهبی یا درج مقالات مذهبی در نشریات (برای نمونه رجوع کنید به جمال واعظ، ص ۱۲) از ظرفیتهای مورد استفاده علمای حوزه تهران بوده است. راه اندازی این نشریات به ویژه در صدر نهضت مشروطه بسیار گسترش داشت، از جمله مجله دعوة الحق به صاحب امتیازی شیخ محمدعلی بهجت دزفولی از شاگردان آخوند خراسانی که انتشار آن از ۱۳۲۱ آغاز شد. دعوة الاسلام نیز به صاحب امتیازی سیدمحمدعلی تهرانی چاله میدانی از خطبای تهران که در ۱۳۲۵ آغاز به نشر کرد. در همین سال شیخ فضل اللّه نوری برای تبیین اندیشه های خود در مخالفت با مشروطه اقدام به انتشار روزنامه کرد (رابینو، ص ۱۵۶). راه اندازی روزنامه مجلس نیز به دستور مظفرالدین شاه برعهده یکی از علمای حوزه تهران، میرزامحسن مجتهد، امام جمعه تهران، قرار گرفت. مدیریت این روزنامه را که اولین شماره اش در ۸ شوال ۱۳۲۴ انتشار یافت، یکی دیگر از علمای حوزه، سیدمحمدصادق حسینی طباطبائی برعهده داشت (رجوع کنید به جراید*، بخش :۲ ایران، بخش الف، قسمت ۲). حتی با روزنامه حبل المتین* نیز علمایی چون شیخ یحیی کاشانی، درس آموخته حوزه نجف و تهران و مدیر روزنامه مجلس، همکاری می کردند (ناظم الاسلام کرمانی، بخش ۱، ج ۲، ص ۴۶۹ـ۴۷۳). ابوالحسن طالقانی (متوفی ۱۳۵۰)، پدر سیدمحمود طالقانی، نیز جریده البلاغ را بنیان نهاد که اقدام او تشویق و حمایت سیدابوالحسن اصفهانی را در پی داشت (رجوع کنید به حوزه، سال ۸، ش ۴، مهر و آبان ۱۳۷۰، ص ۷۳ـ۷۶). با پدید آمدن آزادیهای سیاسی و اجتماعیِ مشابه عصر مشروطه، پس از شهریور ۱۳۲۰، بار دیگر زمینه رونق مطبوعات فراهم شد و علمای حوزه تهران نیز بار دیگر به راه اندازی نشریات اسلامی روی آوردند. از جمله نشریات این دوره می توان به نشریه های مجد، و نور دانش از منشورات انجمن تبلیغات اسلامی* (تأسیس ۱۳۲۱ش) اشاره کرد. در همین دوره شیخ مهدی سراج انصاری از علمای حوزه، از نویسندگان دائمی هفته نامه آیین اسلام به مدیریت نصرت اللّه نوریانی، و دنیای اسلام به مدیریت سیدمحمدعلی تقوی بوده است (جعفریان، ص ۲۷ـ۳۹).

حوزه تهران و مؤسسات جدید آموزشی. حوزه علمیه تهران با بهره مندی از تجارب گران بهای آموزشی و برخورداری از مدرّسان زبردست در علوم ادبی و حکمت و نیز طب و ریاضی، در نقش مستحکم ترین پشتوانه علمی مراکز جدید آموزشی ظاهر شد. پیوند این حوزه با این گونه مراکز، از دارالفنون گرفته تا دانشگاه تهران و برخی دبیرستانها و دبستانها، چنان بوده که می توان این مراکز را به گونه ای مولود حوزه تهران تلقی کرد. با راه اندازی مؤسسه دارالفنون* در تهران، که هدف اعلام شده آن پیشرفت صنعت و فرهنگ بود، بسیاری از استادان و مدرّسان حوزه به تدریس در این مؤسسه روی آوردند. علمای حوزه علاوه بر تدریس در این مؤسسات جدید آموزشی، خود نیز در راه اندازی این گونه مدارس سهیم شدند یا دست کم توسعه و تقویت آنها را تشویق می کردند. چنان که شیخ فضل اللّه نوری، مردم دین دار را به راه اندازی مدرسه های جدید ترغیب می کرد و خود نیز در کمک به این راه پیش قدم شده بود (رجوع کنید به معارف، ش ۱۰، ۱۵ ذیحجه ۱۳۱۶، ص ۳). برخی از مهم ترین مدارسی که به مباشرت علمای حوزه، در تهران ایجاد شده است عبارت اند از: مدرسه قدسیه که میرزاابراهیم لاریجانی معروف به سیّدالعلماء (متوفی ۱۳۳۳) از شاگردان میرزامحمدحسن آشتیانی و ابوالحسن جلوه به ایجاد آن همت گماشت (رجوع کنید به مستوفی، ج ۲، ص ۲۱)؛ مدرسه اسلام که بانی آن سیدمحمد طباطبائی و مدیرش پسر او، محمدصادق طباطبائی، بوده است (رجوع کنید به همانجا؛ ناظم الاسلام کرمانی، بخش ۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱)؛ مدرسه ضیاءالدین درّی از فلاسفه حوزه اصفهان (قرقانی، ص ۱۲۰ـ۱۲۱)؛ دبستان نو، ویژه دختران، دبستان نو، ویژه پسران و کودکستان و چند مؤسسه مشابه دیگر که بانی آنها شیخ جواد فومنی حائری (۱۳۳۰ق ـ ۱۳۸۴/ ۱۳۴۳ش) بوده است (رجوع کنید به آیت اللّه شیخ محمدجواد فومنی حائری، ص هجده ـ بیست ودو)؛ مدرسه علوی که به اهتمام تنی چند از روحانیان و دانشگاهیان و در رأس آنان شیخ علی اصغر کرباسچیان معروف به علامه در ۱۳۳۵ش بنیاد نهاده شد. کرباسچیان خود از درس آموختگان حوزه تهران و قم بود و تألیف رساله فارسی توضیح المسائل آیت اللّه بروجردی از ابتکارات اوست (درباره او رجوع کنید به روایت استاد، تهران ۱۳۸۶ش)؛ و سرانجام، مدرسه های متعددی که شیخ عباسعلی اسلامی پس از شهریور ۱۳۲۰ در تهران دایر کرد (رجوع کنید به جامعه تعلیمات اسلامی*).در کنار مطالعه نقش فرهنگی حوزه تهران، باید به نقش آفرینیهای سیاسی این حوزه نیز توجه نمود. درواقع بدون نادیده گرفتن روحانیان مخالف با فعالیتهای سیاسی، با اطمینان می توان چنین اظهار کرد که حوزه تهران در مبارزات اسلامی و ملی ایرانیان همواره نقش مهم و تعیین کننده ای ایفا کرده است. در همه وقایع و جنبشهای سیاسی یکی دو سده اخیر، از امتیاز انحصار تنباکو و اعتراض صریح حاج ملاعلی کنی، رئیس حوزه تهران به اعطای امتیاز رویتر و نهضت تحریم تنباکو گرفته تا نهضت مشروطه و سپس مشروعه خواهی جمعی از علما به رهبری شیخ فضل اللّه نوری، ایجاد تشکل طلاب مشروطه خواه در راه پیشبرد جنبش مشروطه و حضور در انتخابات مجلس شورای ملی و ایفای نقش در تصویب قوانین، مبارزه با اقدامات دین ستیزانه رضاشاه، نهضت ملی شدن نفت، قیام پانزده خرداد و انقلاب اسلامی و روی دادهای پس از آن، نقش حوزه تهران کاملا چشمگیر و پیشتازانه بوده است (رجوع کنید به پانزده خرداد*، قیام*، تحریم تنباکو*؛ جامعه روحانیت مبارز*؛ کشف حجاب*؛ مجلس*؛ ملی شدن صنعت نفت*).

وضع حوزه تهران در دهه های متأخر. شماری از مدارس دینی که در پی سیاستهای ضد مذهب رضاشاه از رونق افتاده بود، از دوره مرجعیت آیت اللّه بروجردی و با حمایت و اهتمام وی به ترویج و تقویت حوزه ها، بار دیگر احیا شدند. مدرّسان بسیاری در این سالها از حوزه قم جذب حوزه تهران شدند و در آنجا به تدریس علوم دینی پرداختند. از برجسته ترین عالمان فعال در حوزه تهران در دهه های پیش از انقلاب، که به تدریس سطوح عالی و خارج اشتغال داشتند، باید از میرزامحمدتقی آملی، میرزاابوالحسن شعرانی، ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزااحمد آشتیانی، میرزامحمد ثقفی تهرانی، آیت اللّه برهان، سیداحمد خوانساری، از مراجع تقلید، میرزاباقر آشتیانی، سیدمحمدعلی سبط، سیدحسن شریعتمدار جهرمی، سیدمحمدصادق لواسانی، شیخ اسماعیل جاپلقی، یحیی نوری و دهها عالم دیگر نام برد.از مدرسه های فعال دهه های اخیر تاکنون، علاوه بر مدرسه سپهسالار* و مروی*، باید از مدرسه قائم چیذر و مدرسه مجتهدی یاد کرد؛ بانی مدرسه چیذر که در میدان چیذر (شهید اندرزگو) در منطقه یک شهر تهران واقع شده علی اصغر هاشمیان بوده است. در ۱۳۴۵ش در این مدرسه حدود پنجاه طلبه مشغول تحصیل بوده اند. سیدعلی اندرزگو، از مبارزان مشهور زمان شاه، در همین مدرسه تحصیل کرده است.مدرسه مجتهدی، واقع در خیابان ۱۵ خرداد، در ۱۳۳۵ش پایه گذاری شد. این مدرسه در کنار مسجدی به نام ملامحمدجعفر از مساجد عهد قاجار ساخته شد، بدین ترتیب که در ۱۳۳۵ش، احمد مجتهدی (۱۳۰۲ش ـ ۱۳۸۶ش)، از دانش آموختگان حوزه قم، به درخواست جمعی از مردم به این مسجد رفت و پس از سامان دادن وضع مسجد، آنجا را به محل تدریس خود تبدیل کرد و به زودی با خرید ساختمانهای اطراف و توسعه آن، مدرسه موسوم به مجتهدی را به راه انداخت. به نوشته برخوردار فرید (ص ۵۹) هم اکنون قریب هزار طلبه در دو نوبت صبح و عصر در این مدرسه مشغول تحصیل اند.به جز مدارس مشهور یاد شده، امروز دهها مدرسه علمیه دیگر در مناطق مختلف تهران دایر است و حتی مدرسه هایی نیز ویژه خواهران، مانند مدرسة الزهراء، و جامعه علمیه امیرالمؤمنین (تأسیس ۱۳۶۴ش) در شهر ری و تهران مشغول فعالیت اند. امروزه حوزه علمیه تهران زیرنظر شورای مدیریت حوزه علمیه قم اداره می شود و طلاب از طریق آزمون سرتاسری که در روزنامه ها اعلام می شود برگزیده می شوند و با طی یک دوره تقریباً ده ساله دروس مقدمات و سطح را به پایان رسانده، آماده ورود به دوره خارج می شوند.

منابع: احمد آشتیانی، چهارده رساله فارسی، به کوشش رضا استادی، قم ۱۴۰۳؛ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، «شرح زندگی من»، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال ۴، ش ۱ و ۲ (بهار و تابستان ۱۳۷۴)؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: الکرام البررة، قسم ۱ـ۲، مشهد ۱۴۰۴؛ همان: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴؛ محمدتقی آملی، «شرح احوال»، در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی آیت اللّه شیخ محمدتقی آملی تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰ش؛ آیت اللّه شیخ محمدجواد فومنی حائری ]به روایت اسناد ساواک[، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷ش؛ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش؛ همو، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش؛ امین؛ علی بن محمد امین الدوله، خاطرات سیاسی میرزاعلی خان امین الدوله، چاپ حافظ فرمانفرمائیان، ]تهران[ ۱۳۴۱ش؛ مهدی انصاری، شیخ فضل اللّه نوری و مشروطیت : رویارویی دو اندیشه، تهران ۱۳۷۸ش؛ ناصرالدین انصاری قمی، «آیت اللّه سیداحمد خوانساری»، مسجد، ش ۳۴ (مهر و آبان ۱۳۷۶)؛ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش؛ شاکر برخوردارفرید، آداب الطلاب، تهران ۱۳۸۷ش؛ عبدالحجت بلاغی، تاریخ تهران: قسمت مرکزی و مضافات، قم ۱۳۵۰ش؛ علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، چاپ سنگی تهران ۱۳۶۶؛ محمدرضا جدیدالاسلام یزدی، منقول الرضائی (اقامة الشهود فی رد الیهود)، ]ترجمه علی بن حسین حسینی طهرانی[، چاپ سنگی ]تهران? ۱۲۹۲[؛ رسول جعفریان، حاج مهدی سراج انصاری : ستاره ای درخشان در عرصه مطبوعات دینی، قم۱۳۸۲ش؛ جمال الدین بن عیسی جمال واعظ، «صورت مقاله جناب مستطاب آقاسید جمال الدین دامت برکاته»، صوراسرافیل، سال ۱، ش ۷ و ۸، ۲۱ جمادی الآخره ۱۳۲۵؛ محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الآثار، اصفهان، ج ۴، ۱۳۵۲ش، ج ۶، ۱۳۶۴ش، ج ۷، ۱۳۷۴ش؛ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵؛ حسن حسن زاده آملی، در آسمان معرفت : تذکره اوحدی از عالمان ربانی، قم ۱۳۷۵ش؛ احمد حسینی اشکوری، تراجم الرجال، قم ۱۴۲۲؛ ابوالفضل بن محمدحسین خراسانی، احسن الحکایات فی حجاب السافرات، در رسائل حجابیه: شصت سال تلاش علمی در برابر بدعت کشف حجاب، ]تدوین [رسول جعفریان، دفتر۲، قم: دلیل ما، ۱۳۸۰ش؛ یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران: از آغاز تا سال ۱۳۲۹ه ق/ ۱۲۸۹ه ش، با اضافات و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه ها، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده، تهران ۱۳۷۲ش؛ عباس رضوی، «میرزا: نماد حوزه شیعه»، حوزه، سال ۱۹، ش ۳ و ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۸۱)؛ منصوره رفیعی (جعفری فشارکی)، انجمن: ارگان انجمن ایالتی آذربایجان، تهران ۱۳۶۲ش؛ علیرضا ریحان یزدی، آینه دانشوران، با مقدمه و تعلیقات و اضافات ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۷۲ش؛ حسین سلطان زاده، تاریخ مدارس ایران: از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران ۱۳۶۴ش؛ محمد سمامی حائری، بزرگان تنکابن، قم ۱۳۷۲ش؛ همو، بزرگان رامسر، بخش ۱، قم ۱۳۶۱ش؛ محمد شریف رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرة المعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ]۱۳۳۳ش[؛ همو، اختران فروزان ری و طهران، یا، تذکرة المقابر فی احوال المفاخر، قم: مکتبة الزهراء، ]بی تا.[؛ همو، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش؛ منوچهر صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدرالمتألهین، تهران ۱۳۵۹ش؛ باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران ۱۳۸۰ش؛ محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش؛ محمدکاظم عصار، مجموعه آثار عصار، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۶ش؛ علی اکبر غفاری، «استاد علی اکبر غفاری احیاگر میراثی از تشیع» (مصاحبه)، کیهان فرهنگی، سال ۳، ش ۳ (خرداد ۱۳۶۵)؛ فقیه پارسا: یادنامه آیة اللّه العظمی میرزاعلی فلسفی قدس سره به مناسبت اولین سالگرد ارتحال، دفتر۱، تهیه: معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش؛ محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش؛ مهدی قرقانی، زندگانی حکیم جهانگیرخان قشقایی، اصفهان ۱۳۷۱ش؛ محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش؛ حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، تهران ۱۳۵۵ش؛ مهدی محقق، دومین بیست گفتار در مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام، به انضمام زندگی نامه و کتاب نامه، تهران ۱۳۶۹ش؛ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۷ش؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛ رسول موسوی تهرانی، «آن روزها»، در فقیه پارسا، همان منبع؛ محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ش؛ عبدالغفاربن علی محمد نجم الدوله، تشخیص نفوس دارالخلافه، چاپ ناصر پاکدامن، در فرهنگ ایران زمین، ج۲۰ (۱۳۵۳ش)؛ «وقف نامه مسجد و مدرسه محمودیه تهران»، چاپ علی رضا میرزامحمد، وقف : میراث جاویدان، سال ۸، ش ۱ (بهار ۱۳۷۹)؛ یادنامه ی آیة اللّه سیدرضا فیروزآبادی: ۱۲۵۳ش ـ مرداد ۱۳۳۴ش، به کوشش محمد ترکمان، تهران: کویر، ۱۳۷۶ش.

/سید عباس رضوی/

۱۰)حوزه علمیه مشهد.حوزه علمیه مشهد که اینک در شمار مهم ترین و معتبرترین حوزه های علمیه شیعی است، مراحل تاریخی مختلفی را پشت سر گذاشته است. در مقاله حاضر روند تاریخی تکوین و تکامل این حوزه در پنج مرحله بررسی می شود :الف) پیش از صفویه ب) دوران صفویه ج) از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه د) از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰ه ) از شهریور ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی و) دوران جمهوری اسلامی الف) پیش از صفویه. حوزه علمیه مشهد، از دوره صفویه و به ویژه با مهاجرت گسترده علمای جبل عامل به شهرهای ایران و از جمله مشهد، و برپایی مدارس متعدد در این شهر، صورت کامل و مستقلی پیدا کرد. با این حال، براساس اطلاعات جسته و گریخته در منابع، برخی از فعالیتهای علمی از قبیل نقل حدیث و تدریس برخی کتابها و مباحث علمی در این ناحیه، خاصه در حرم امام رضا علیه السلام در سده های پیش از این دوره نیز رواج داشته است و حتی برخی عالمان بزرگ در این شهر ساکن بوده اند. مثلا می دانیم که پنج مجلس از مجموع مجالس املای حدیث ابن بابویه (متوفی ۳۸۱)، فقیه و محدّث معروف امامی قرن چهارم، آن چنان که در کتاب امالی وی (برای نمونه رجوع کنید به ص ۱۰۳ـ۱۰۶، ۵۳۶ـ۵۴۰)، انعکاس یافته در مشهد و در حرم حضرت امام رضا علیه السلام برگزار شده است. محمدبن حسن طوسی* معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) هم که دوران جوانی خود را در طوس و مشهد گذرانده بود، به احتمال قوی در همین ناحیه و در محافل شیعی، فقه و حدیث شیعه را به اندازه ای تحصیل کرده بود که پس از مهاجرت به بغداد در سال ۴۰۸، تألیف کتاب مفصّل فقهی ـ حدیثی تهذیب الاحکام* را در شرح مقنعه شیخ مفید آغاز کرد (طوسی، مقدمه محمد واعظ زاده خراسانی، ص۲۶؛ عطاردی قوچانی، ج ۲، ص۱۲۹). فقیه و متکلم شیعی قرنهای پنجم و ششم، محمدبن جریربن رستم (متوفی ۵۲۵) نیز مدتها در مشهد اقامت داشته است (ابن اسفندیار، ج ۱، ص۱۳۰). فقیه شیعی نامدار، ابوجعفرمحمدبن حسین شوهانی هم که در این عصر در مشهد ساکن بوده از شاگردان ابوعلی طوسی محسوب می شده است (منتجب الدین رازی، ص۱۶۵؛ نیز رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ص۱۲). از جمله شاگردان ابوجعفر شوهانی، نصیرالدین ابوطالب عبداللّه بن حمزه بن عبداللّه طوسی شارحی مشهدی است (رجوع کنید به بیهقی نیشابوری کیدری، ج ۱، ص ۴۰۲، ج ۲، ص ۴۱۲). وی تألیفاتی در موضوعات فقهی و کلامی و فلسفی داشته است (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۲۱۵ـ۲۱۶)؛ شاگرد دیگر او فقیه مشهور ابن حمزه طوسی مشهدی است که به گفته خودش (ص ۱۲۷، ۳۶۹) در منزل شوهانی در مشهد از او سماع حدیث کرده است. ابوعلی فضل بن حسن طَبْرِسی*، فقیه، مفسر و مؤلف مجمع البیان نیز مدتی در مشهد ساکن بوده و مدفنش نیز همانجاست (بیهقی، ص ۲۴۲). ابوالبرکات محمدبن اسماعیل مشهدی (متوفی ۵۷۱) هم در قرن ششم در مشهد سکونت داشته است (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، ص ۱۶۳)، ابن عساکر (متوفی ۵۷۱) در سفر علمی بلند مدت خود به مناطق شرقی جهان اسلام، خاصه خراسان، در حرم امام رضا علیه السلام از ابوالبرکات سماع حدیث کرده است (رجوع کنید به ج۲، ص۸۹۳). سمعانی دوست و همراه ابن عساکر در برخی از این سفرها، نیز از همین شخص در حرم امام رضا احادیثی، از جمله صحیفه علی بن موسی الرضا را شنیده و او را مقدّم سادات علوی و از معمرین وصف کرده است (رجوع کنید به ج۲، ص۹۶ـ۹۷). این ابوالبرکات مشهدی که مناظره ای هم با ابوبکربن اسحاق کرّامی در باب امامت ابوبکر داشته است (رجوع کنید به تبصرة العوام، ص۷۰)، در قزوین نزد حسین بن مظفر حمدانی تحصیل علم کرده بود (منتجب الدین رازی، همانجا) و حسین بن مظفر حمدانی خود از شاگردان مبرِّز شیخ طوسی بود که به مدت سی سال در نجف همه تصنیفات طوسی را بر او قرائت کرده بود (همان، ص ۴۳). بنابراین به نظر می رسد که در قرن ششم، میراث علمی شیخ طوسی در زمینه های فقهی ـ اصولی، کلامی و حدیثی از طریق شاگردان وی و شاگردان آنان به دیگر شهرها، از جمله مشهد، منتقل شده بود.هرچند درباره فعالیتهای علمی در مشهد قرن هفتم که مقارن با یورش مغولان به مناطق شرقی جهان اسلام، خاصه خراسان بزرگ، و در پی آن مهاجرت پاره ای از اهل علم و فرهنگ به دیگر نقاط جهان اسلام بود، اطلاعات چندانی در دست نیست؛ با این همه بالیدن خواجه نصیرالدین طوسی* در مشهد و در خانواده ای اهل علم و نزد استادانی که گرایش شیعی امامی داشته اند، شاهد و قرینه مهمی است بر اینکه حیات حوزه فقهی و کلامی شیعیِ پاگرفته در مشهد در قرن ششم، دست کم تا حمله مغول و حتی پس از آن، در این شهر بیش و کم استمرار داشته است.کهن ترین اطلاع درباره وجود نهاد مدرسه در مشهد مربوط به اوایل قرن هشتم است، زمانی که ابن بطوطه در دیدار خویش از مشهد در ۷۳۴، ضمن توصیف ساختمان بقعه امام رضا، از وجود مدرسه ای در مجاورت آن خبر داده است (رجوع کنید به ج ۱، ص۳۹۴). گزارش ابن بطوطه متعلق به دوره حاکمیت ایلخانان و پیش از ظهور سربداران* در خراسان است و به نظر می رسد فعالیتهای سیاسی و تبلیغی برخی از امیران سربداری هم که گرایش امامی داشتند و در اواخر دوران ایلخانان مغول در مقطعی مشهد را مرکز فعالیتهای خود قرار داده بودند، در آماده کردن زمینه برای ایجاد نوعی حوزه علمی شیعی در دوره های بعدی تأثیر مثبت داشته است (رجوع کنید به سیدی، ص ۵۱ـ۵۲).در قرن نهم و اوایل قرن دهم، در دوره جانشینان تیمور، آرامش و امنیت نسبی به خراسان بازگشت و مشهد مرکزیت یافت و مدارسی به همت برخی از سلاطین و امیران و دیگر بزرگان تیموری در این شهر بنا شد و فعالیتهای علمی بار دیگر رونق گرفت. در این دوره ضمن گسترش و بازسازی شهر و توسعه بناهای متعلق به حرم، مدارسی چون پریزاد* و دودر و شاهرخیه (بالاسر*) در مشهد ساخته شد. براساس منابعِ در دسترس، اطلاعی در زمینه حضور عالمان شیعی در این مدارس در این مقطع زمانی نداریم. با این حال براساس برخی گزارشها، در این دوره پاره ای از محافل علمی و جلسات درسی شیعه در منازل عالمان تشکیل می شده است. از جمله در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم خاندانی از سادات رضوی در مشهد ساکن بوده که نقابت سادات این شهر را هم برعهده داشته است. از این خاندان دست کم دو تن را می شناسیم که خود عالم بوده اند و منزل آنان محل نزول و تدریس دانشمندانی بوده است که به مشهد وارد می شدند؛ یکی از آنان سیدمحمدبن پادشاه رضوی مشهدی است که متکلم، عارف و فقیه مشهور این عصر، ابن ابی جمهورِ احسائی* که وارث فقه علمای نجف و مکتب حِکْمی ـ عرفانی سیدحیدر آملی بوده (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، طبقات: احیاء، ص۲۱۴) او را به علم و تقوا ستوده است (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۰۵، ص۴)؛ و دیگری، فرزند وی سیدمحسن بن محمد رضوی مشهدی است که ابن ابی جمهور مراتب علم و فقه و حکمت او را به انحای مختلف ستایش کرده و در ایام اقامتش در مشهد کتاب غوالی اللالی خود را با شرح و توضیح مشکلات آن بر او خوانده و در نیمه ذیقعده ۸۹۷ اجازه علمی مفصّلی برای وی صادر کرده است (رجوع کنید به همان، ج ۱۰۵، ص ۴ـ۷).ابن ابی جمهور که مکرر به مشهد سفر می کرده، مدتها در این شهر اقامت و افاده علمی داشته است؛ از جمله در یکی از اقامتهایش در این شهر مباحث کتاب کشف البراهین خود را، که کتابی کلامی و شرحی است بر رساله زادالمسافرین خود او، به صورت درس در منزل همین سیدمحسن بن محمد رضوی القا و املا کرده و در ۸۷۸ از املای آن فارغ شده است (رجوع کنید به ابن ابی جمهور، ص۴۸۲). هم در این سال است که ابن ابی جمهور با عالمی سنّی مذهب که از او با وصف «فاضل هروی» یاد کرده طی سه مجلس در باب حقانیت مذهب تشیع در منزل این سیدمحسن بن محمد و نیز در «مدرسه»ای که نامی از آن نیاورده مناظره کرده است (رجوع کنید به خوانساری، ج ۷، ص ۲۷ـ۲۸). ابن ابی جمهور در آغاز این مناظره اظهار می دارد که سیدمحسن بن محمد رضوی و کثیری از مردم مشهد در جلسات درسی فقه و کلام وی حضور می یافته اند (رجوع کنید به همان، ج ۷، ص ۲۷). به نظر می رسد ابن ابی جمهور تا پایان عمر در مشهد مانده و به فعالیت علمی خود ادامه داده و هم در این شهر وفات یافته باشد. حضور طولانی مدت دانشمندی چون ابن ابی جمهور در مشهد و تألیف چند کتاب در این شهر و برگزاری جلسات درس و مناظره، وجود محیط علمی فعال در این شهر را محتمل تر می سازد.از دیگر شواهد موجود در زمینه فعالیت علمی در مشهد در این دوره منشوری است که از سوی سلطان حسین بایقرا (متوفی ۹۱۱) صادر شده درباره یک تن از سادات دانشمند به نام افضل الدین سیدمحمد موسوی که در آن از او به عنوان «افضل اکابر المحدثین» و «مستجمع جمیع کمالات صوری و معنوی» یاد شده است، و ظاهرآ وی باید از عالمان شیعه این ناحیه باشد که به عنوان متصدی تعلیم و تدریس علم حدیث و صدور احکام شرعی در حرم حضرت رضا علیه السلام منسوب شده و نافذ بودن احکام صادره از سوی دیگر علما و قضات این ناحیه نیز به تأیید و امضای وی موکول شده است (رجوع کنید به نظامی باخرزی، ج ۱، ص ۱۳۱ـ۱۳۳).

ب) دوران صفویه. در دوران صفویه تشیع امامی که قرنها پیش از ظهور این دولت به تدریج در مناطق مختلف ایران بالیده بود به مرحله تثبیت نهایی رسید. مشهد هم در دوره صفویه، علاوه بر اهمیت سیاسی، از جهت علمی نیز اهمیت خاص یافت. رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران از یک سو و تلاش برای مقابله علمی با دو دشمن سرسخت صفویه، یعنی ازبکان در شرق و عثمانیان در غرب از سوی دیگر، موجب توجه جدّی دولت صفوی به مسئله تعلیم و تعلم و تبلیغات دینی در خراسان و به طور اخص در مشهد شد. آنچه در این میان به ترویج تشیع و توسعه و تقویت محافل علمیِ بازمانده از قبل کمک کرد و این محافل را رفته رفته به یک حوزه علمی پرمایه و نیرومند مبدل ساخت، همانا مهاجرت شمار درخور توجهی از عالمان شیعه جبل عامل لبنان به مشهد بود. یکی از مهم ترین این شخصیتها حسین بن عبدالصمد حارثی*، پدر شیخ بهائی، است که مدتی هم سمت شیخ الاسلامی مشهد را عهده دار بود و پاره ای از کتابهای خود را در مشهد نوشت (رجوع کنید به اسکندرمنشی، ج ۱، ص ۱۵۶)، و از او مهم تر و تأثیرگذارتر شیخ حرّ عاملی* بود که در دوران پختگی علمی خود به مشهد مهاجرت کرد و سالیان دراز به تدریس فقه و حدیث و تألیف عمده آثار خود در این شهر پرداخت. برادر او نیز پس از مرگ وی شیخ الاسلام مشهد شد و سالها در این شهر به تألیف و تدریس مشغول بود. حرّ عاملی شرح حال شماری از دیگر عالمان مهاجر از جبل عامل لبنان به مشهد را در امل الآمل خود آورده است (برای نمونه رجوع کنید به قسم ۱، ص۳۰، ۴۲، ۷۹، ۱۷۵).از جمله عالمان مشهور که در حوزه علمیه مشهد در دوره صفویه تحصیل یا تدریس کرده اند میرداماد است که پیش از سفر به قزوین، نخستین دوره تحصیلات خود را در علوم عقلی و نقلی و ریاضی در مشهد گذراند و در همین شهر به مرحله استادی در این فنون رسید (رجوع کنید به میرداماد*، محمدباقر). قاضی نوراللّه شوشتری* هم در آغاز دوران تحصیلات خود از ۹۷۹ تا ۹۹۲ در مشهد اقامت داشت و درس خواند. استاد اصلی او در بیشتر علوم نیز دانشمند پرمایه ای به نام میرعبدالواحدبن علی شوشتری بود (رجوع کنید به علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، ص ۲۵). نوراللّه شوشتری، ضمن تمجید از استاد خود، از مباحث کلامی مطرح در آن عهد میان استادش با برخی از طلاب و علما سخن به میان آورده است (رجوع کنید به همان، ص ۶۱ـ۶۲). یکی دیگر از شاگردان مولی عبدالواحد شخصی به نام سیدمحسن بن شریف حسینی است که در علوم عقلی و نقلی تألیفاتی داشته و در فتنه ازبکان در مشهد به قتل رسیده است (رجوع کنید به همان، ص ۳۷). شیخ لطف اللّهِ میسی* نیز در جوانی از جبل عامل لبنان به مشهد کوچ کرد و در این شهر نزد استادانی چون مولی عبداللّه بن محمود تستری (مقتول در ۹۹۷ در حمله ازبکان به مشهد) تحصیل کرد و پس از شهادت استادش به اصفهان رفت (اسکندرمنشی، ج ۱، ص ۱۵۷). حسین اردکانی یزدی متکلم بزرگ عصر شاه طهماسب و از مهم ترین شاگردان شیخ بهائی نیز در مشهد تدریس داشته و بر کتابهایی چون خلاصة الحساب شیخ بهائی و تجرید طوسی شرح نوشته است (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج ۳، ص ۱۹۱ـ۱۹۶). یکی از مشاهیر اواخر عصر صفوی آقاابراهیم مشهدی (متوفی ۱۱۴۸) است که در حکمت و کلام و فقه شهرت داشته و کتابهای زیادی در این زمینه ها نوشته است (قزوینی، ص ۵۵). شرح حال عمده علمای مشهد در این عصر در کتابهایی چون امل الآمل و ریاض العلماء آمده است. صفویان برای تقویت مذهب شیعه و تربیت عالمان و مبلّغان شیعی، علاوه بر تعمیر مدارس پیشین به ساخت مدارس جدید در مشهد همت گماردند. روند تأسیس این مدارس به صورت جدّی و پیوسته از نیمه دوم قرن یازدهم، یعنی از زمان سلطنت شاه عباس دوم، آغاز شد و تا پایان حکومت صفویه کمابیش استمرار یافت.از جمله در دوران سلطنت او در ۱۰۵۷ مدرسه خیرات خان (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص ۵۴۸) و در ۱۰۵۹ مدرسه میرزاجعفر (همان، ج ۲، ص ۵۳۵ـ۵۳۸) و سپس مدرسه فاضل خان یا فاضلیه در ۱۰۷۵ ساخته شد (همان، ج ۲، ص ۵۳۸ـ۵۳۹). مدرسه عباسقلی خان هم درست در سال مرگ وی یعنی ۱۰۷۷ تأسیس شد (همان، ج ۲، ص ۵۴۷ـ۵۴۸). در زمان سلطنت جانشین وی یعنی شاه سلیمان هم در ۱۰۸۳ مدرسه ملامحمدباقر مشهور به سمیعیه به همت مولی محمد سمیع و تجویز و تشویق ملامحمدباقر خراسانی سبزواری، نویسنده کفایة الاحکام، احداث شد (همان، ج ۲، ص۵۴۰)، در ۱۰۸۶ مدرسه نواب یا صالحیه بنا شد (همان، ج ۲، ص۵۴۰ـ۵۴۱). در مجموع در دوره صفویه تا ۱۱۰۰، در مشهد ده مدرسه مهم احداث گردید (رجوع کنید به امیرشیبانی، ص ۲۷). بدین ترتیب، روند احداث مدارس در این عهد و اختصاص موقوفات ارزشمند فراوان به آنها از سوی دولتمردان صفوی، مشهد را در آن عهد یکی از فرهنگی ترین شهرهای ایران کرده بود (همانجا).از کمّ و کیف کتابهای درسی و نحوه تدریس و احیانآ امتحان محصلان در این عهد اطلاعات تفصیلی در دست نیست، اما از مطالعه برخی اجازات صادره از سوی برخی از علما معلومات ارزشمندی در این زمینه به دست می آید. مثلا در اجازه علمی حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴) برای سیدعلاءالملک پسر میرزاابوطالب علوی موسوی ساکن مشهد که در نیمه ربیع الآخر ۱۰۸۶ صادر شده از پاره ای از مهم ترین کتب حدیث شیعه از جمله کتب اربعه نام برده شده که نشان می دهد چنین کتابهایی در آن عهد مدار بحثها و پژوهشهای حدیثی بوده است. در این اجازه همچنین حرّ عاملی اجازه نقل پاره ای از کتابهای خود از جمله تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة و رسالة الرجعة (نام آن: الایقاظ من الهجعة) را داده است که نشان می دهد برخی از تصنیفات او از همان زمان تألیف مورد توجه و مدار مباحثات علمی بوده است (رجوع کنید به حرّعاملی، ۱۳۸۵ش، مقدمه فاضلی، ص ۱۱ـ۱۵). در اجازه علمی دیگری که حرّعاملی برای مولی محمدصادق مشهدی در ۱۹ شعبان ۱۰۹۲ صادر کرده (رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۱۵) وی اجازه خود را پس از مباحثه با شخص مُجاز و در واقع امتحان میزان استعداد وی در درک و فهم دقایق و ظرایف احادیث صادر کرده است و این می رساند که در این عصر دست کم در مراحل عالی تحصیلی و در برخی رشته ها چیزی شبیه امتحان امروزی، البته در مقیاسی خردتر و شخصی تر، وجود داشته است.درباره مقدار شهریه طلاب و حقوق مدرّسان حوزه علمیه مشهد در عصر صفوی، به جز پاره ای اسناد مالی بازمانده، اطلاعات درخور توجهی در دست نیست. مثلا براساس یک سند به تاریخ ربیع الاول ۱۰۲۴، میرزاجعفر رضوی که در ۱۰۰۷ و بعد از تصرف مشهد به دست شاه عباس به صورت رسمی به عنوان مدرّس آستان قدس رضوی تعیین شد (رجوع کنید به منجم یزدی، ص ۱۷۱)، از بابت یک سال تدریس ده تومان تبریزی رایج در خراسان دریافت کرد. از متن سند چنین برمی آید که مقدار وجه پرداختی به مدرّسان در این زمان احتمالا بستگی به تعداد طلاب و سطح علمی مدرّس داشته است (حسن آبادی، ص ۱۷۶، ۴۱۶). در فرمانی از شاه سلیمان در ۱۰۷۸، مقرر شده است که به میرزامحمد ابراهیم مدرّس آستان قدس سالانه نود تومان تبریزی حق التدریس داده شود (گزیده اسناد: فرمان ها و رقم های آستان قدس رضوی، ص ۲۵). نمونه دیگر در این باب سندی است مورخ جمادی الاولی ۱۰۸۴ که براساس آن یکی دیگر از مدرّسان آستان قدس رضوی حقوق سالیانه خود را به صورت جنسی، ۲۸ خروار و ۲۵ من غلّه به صورت مناصفه و به وزن تبریز، دریافت کرده است (حسن آبادی، ص ۱۷۶ـ۱۷۷).از جمله شواهدی که رونق و نشاط علمی حوزه مشهد را در این مقطع نشان می دهد فراوانی تألیف و تصنیف و نیز کثرت کتابت کتابهای درسی و غیردرسی در رشته های مختلف است. نگاهی گذرا فقط به الذریعه آقابزرگ طهرانی گواه این مدعاست (برای نمونه ای از کتابهایی که در این عصر در مشهد تألیف شده رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱، ص ۳۷۳، ۴۱۲، ج ۲، ص ۴۰۴، ج ۳، ص ۵۶، ۵۹، ج ۵، ص۱۱۰، برای نمونه ای از نسخه های کتابت شده در مشهد رجوع کنید به همان، ج ۳، ص ۱۲۱، ج ۴، ص ۴۵۲، ج ۶، ص ۴۸، ج ۷، ص۵۰ـ۵۱، ج۱۰، ص ۱۱۵، ج ۱۳، ص ۵۴، ۱۴۴). همچنین پاره ای از عالمان ساکن مشهد کتابهایی را به نام و برای برخی از سلاطین صفوی تألیف یا ترجمه کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به همان، ج ۳، ص ۴۳۵، ج ۱۱، ص ۳۱، ج ۲۶، ص ۱۹۷).یکی از مهم ترین مسائلی که دولت و جامعه و حوزه های علمیه عصر صفوی با آن درگیر بودند مسئله چگونگی تعامل فکری و عملی با جهان اهل سنّت بود. طبعآ این مسئله در خراسان و خصوصآ در مشهد، که از دو سو با مناطق وسیع سنّی نشین هم مرز بود و بارها از سوی آنان مورد تعرض و نهب و غارت قرار گرفته بود حادتر می نمود. کتاب الفوائد الطوسیه حرّعاملی را می توان تا اندازه ای منعکس کننده جریانها و مسائل فکری مطرح در حوزه علمیه مشهد و رواج بحثهای کلامی و اعتقادی میان شیعه و سنّی در این عصر قلمداد کرد. حرّ عاملی این کتاب را که مشتمل بر ۱۰۲ فائده است، چنان که در مقدمه کتاب (ص ۶) یادآور شده در طوس و در جواب برخی از اهل علم نوشته و در آن با اتکا به تخصص خود که علم حدیث و فقه است به حل و توضیح پاره ای از شبهات، معضِلات و مسائل فقهی، اصولی و کلامی که در احادیث انعکاس یافته و به احتمال قوی در محیط علمی و احیاناً اجتماعی مشهد محل بحث بوده پرداخته است.

ج) از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه. حوزه علمیه مشهد در این دوره استمرار یافت و صورت متکامل حوزه در دوره صفویه بود. در دوره افشاریه (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰) با وجود بی ثباتی سیاسی، حوزه علمیه مشهد به حیات خود ادامه داد و علمای بارزی در مشهد ظهور کردند. مدارس پیشین به حیات خود ادامه دادند و مدرسه جدیدی هم به نام مدرسه خواجه رضوان تأسیس گردید (مولوی، ص ۲۰۶). مولا محمدرفیع گیلانی، مشهور به رفیعا (متوفی ح ۱۱۵۵)، و مولاشفیع گیلانی (متوفی ۱۱۴۴)، از دانشمندان مهم و مشهور این دوره به شمار می روند. مولامحمد رفیع گیلانی در فقه و اصول و تفسیر و کلام و حکمت ید طولائی داشته و مرجع علمی و دینی مشهد محسوب می شد (رجوع کنید به قزوینی، ص ۱۵۹ـ۱۶۱). وی کتابهایی چون شرح مقاصد و شرح تهذیب تفتازانی و تفسیر بیضاوی و الهیات شفا را تدریس می کرد و تألیفاتی داشت، از جمله رساله ای در باب وجوب تعیینی نماز جمعه (رجوع کنید به همان، ص ۱۶۱). وی مشرب اصولی داشت و با اخباریان مخالف بود (جزایری، ص ۱۳۸). پسر وی آقامحمدشریف مشهدی نیز عالمی معتبر و رئیس علمای مشهد بود (قزوینی، ص ۱۷۸). میرمحمدتقی بن معزالدین محمد رضوی مشهور به شاهی (متوفی ۱۱۵۰) هم در این عهد از بزرگ ترین عارفان و متألهان محسوب می شد (همان، ص ۸۴ـ۸۶). یکی دیگر از علمای مهم این عصر در مشهد میرمحمدتقی مشهدی مشهور به پاچناری بوده که در مسئله وجوب تعیینی یا تخییری نماز جمعه میان او و مولامحمدرفیع گیلانی رسائلی ردوبدل شده است (همان، ص ۸۳). همچنین سیدمحمد سبزواری (متوفی ۱۱۹۸) در عصر افشاری مرجعیت داشت و به حکم میرزانصراللّه پسر نادرشاه به امامت جمعه مشهد منصوب شده بود (مدرس، ص ۴۶).در این دوره و دوره های زندیه و قاجاریه باید از چند خاندان علمی بزرگ نام برد که در مشهد پدید آمدند و طی چند نسل ریاست علمی و مرجعیت شرعی را برعهده داشتند و غالبآ از سادات رضوی بودند. از جمله خاندان معروف شهیدی که به مناسبت شهادت سرسلسله این خاندان، میرزامحمدمهدی خراسانی* (متوفی ۱۳۱۸) به این نام موسوم شده اند. از وصف بلیغ محمدحسن زنوزی، شاگرد دانشمند وی در ریاض الجنة (روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۱۹ـ۶۲۰) درباره مقام علمی و اخلاقی میرزامحمدمهدی، تسلط وی بر عمده علوم عصر خاصه علوم عقلی و ریاضیات آشکار می شود. وی از شاگردان وحید بهبهانی بوده است (رجوع کنید به مدرس، ص ۵۵). زنوزی در مشهد نزد وی کتب بسیاری از جمله اشارات ابن سینا و عیون الحساب محمدباقر یزدی (متوفی قبل از ۱۰۵۶) را به درس خوانده است (روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰، ۶۲۲). وی در فقه شرحی بر کفایة المقتصد ملامحمدباقر سبزواری نوشته است (همان، روضه ۴، قسم ۴، ص۶۲۰). وی سه پسر داشت که هر سه عالم بودند. پسر بزرگش میرزاهدایت اللّه (متوفی ۱۲۴۸) نزد پدر درس خوانده بود (رجوع کنید به مدرس، ص ۶۷) و مثل او از بسیاری از علوم آن عصر آگاهی داشت (زنوزی، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۱) و در واقع ریاست علمی خراسان آن عصر را در دست داشت (مدرس، همانجا). پسر کوچکش میرزا داوود (متوفی ۱۲۴۰) نیز عالم بزرگی بود و خاصه در ریاضیات تبحر ویژه داشت. وی سرآمد علمای عصر بود، چنان که طالبان این علم از دیگر شهرها برای استفاده از وی به مشهد می آمدند. همچنین وی در سفری که شیخ محمدتقی اصفهانی*، مؤلف هدایة المسترشدین، به مشهد کرد، به مدت چهارده ماه در نزد او فقه خواند (همان، ص ۶۸). دو پسر میرزاهدایت اللّه، یکی میرزاهاشم (متوفی ۱۲۶۹) بود که نزد پدر خود درس خواند و به تدریس و ترویج احکام در مشهد مشغول شد و دیگری میرزاعسکر (متوفی ۱۲۸۰) که بعد از پدر امام جمعه مشهد شد (همان، ص ۹۲، ۹۴).خاندان معروف علمی دیگر در مشهد خاندان قصیر است. سرسلسله این خاندان سیدمحمدبن میرزامعصوم رضوی معروف به سیّد قصیرِ رضوی* (متوفی ۱۲۵۵) است که از شاگردان سیدبحرالعلوم و وحید بهبهانی بود و سالها ضمن تدریس و تألیف در مشهد، تولیت افتا و احکام قضایی در کل خراسان را برعهده داشت (آزاد کشمیری، ص ۴۰۴ـ۴۰۵؛ مدرس، ص۸۰ـ۸۱). از جمله تألیفات وی در فقه کتاب مصابیح، شامل یک دوره کامل فقه، است (مدرس، ص ۸۲). برادر وی سیدحاج میرزا حسن (متوفی ۱۲۸۷) نزد او در مشهد و نزد شیخ محمدتقی اصفهانی در اصفهان درس خواند و پس از مرگ پدر در مشهد مرجعیت و ریاست عام یافت (همان، ص ۹۲ـ۹۳). فرزند سیدمحمد قصیر، میرزامهدی رضوی (متوفی ۱۲۶۷)، هم شاگرد پدر خود و هم شاگرد صاحب جواهر در نجف بود و از او اجازه اجتهاد گرفت و در مشهد به تدریس مشغول شد (همان، ص ۸۹ـ۹۰؛ برای برخی عالمان دیگر از این خاندان رجوع کنید به رضوی، ص ۳۳۹ـ۳۴۰، ۳۴۴ـ۳۴۷).خاندان رضوی یکی دیگر از خاندانهای معروف علمی در این دوره است. محمدباقر رضوی (متوفی ۱۳۴۲) نویسنده کتاب شجره طیّبه در انساب سادات رضوی خود عالم و مدرّس معتبری در حوزه علمیه مشهد در اواخر عصر قاجار بوده و شرح لمعه و قوانین و فصول را درس می داده و تألیفاتی هم در این زمینه داشته است (رضوی، مقدمه مدرس رضوی، ص ۳۸ـ۳۹). وی در کتاب خود عالمان این خاندان را معرفی کرده است. از آن جمله میرزاحبیب اللّه رضوی (زنده تا ۱۱۹۶) که از علمای عصر خود و ملجأ همگان بوده است (رضوی، ص ۳۰۵). دیگری عالم بزرگ میرزامحمد رضوی (متوفی ۱۲۶۶) است که در نجف نزد صاحب ریاض تلمذ کرد و از او اجازه اجتهاد گرفت (رجوع کنید به همان، ص ۳۰۵ـ۳۰۶) و در مشهد نیز از سیدمحمدقصیر مُجاز شد (رجوع کنید به همان، ص ۳۰۶ـ۳۰۷) و در این عصر ریاست عام و مرجعیت تام یافت (همان، ص ۳۰۹ـ۳۱۰). میرزامحمدعلی رضوی (متوفی ۱۳۱۱) نیز شاگرد شیخ انصاری بود و از او اجازه اجتهاد گرفت و سالها در مشهد به تدریس پرداخت و کتابهای فقهی زیادی تألیف کرد (رجوع کنید به همان، ص ۲۹۵ـ۲۹۷). به جز خاندانهای یاد شده عالمان بسیار دیگری در مشهد خا صه در عهد قاجار وجود داشتند که شرح حال آنان در کتابهایی چون تاریخ علماء خراسان از عبدالرحمان مدرس و فردوس التواریخ نوروزعلی بسطامی، که خود از عالمان مبرِّز اواخر قاجار در مشهد بودند، آمده است. حوزه علمیه مشهد در این دوره به تبع رشد و غلبه علمای اصولی در محافل علمی عراق و اصفهان و تحصیل پاره ای از طلاب و علمای مشهد در این محافل و انتقال میراث آنها به مشهد، گرایش اصولی بارزی پیدا کرد. به علاوه، این حوزه در همه جا به علوم ریاضی شهرت داشت (رجوع کنید به مدرس، ص ۱۰۸).در عصر قاجار در کنار مدارس موجود، دو مدرسه جدید در مشهد بنا شد: یکی مدرسه سلیمان خان و دیگری مدرسه نو (حاج صالح) بخارایی که هنگام تخریب اطراف حرم در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی خراب شد (مولوی، ص ۲۰۶ـ ۲۰۷). در زمان فتحعلی شاه از مجموع شانزده مدرسه مشهد، مدرسه های نواب، ملامحمدباقر (باقریه*)، فاضل خان*، میرزاجعفر، سعدالدین (پایین پا) و بالاسر فعال و منظم بوده است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج۲، ص۳۱۳ـ۳۱۶). ظاهراً در این دوره به طلاب و مدرّسان شهریه ثابتی داده نمی شد (رجوع کنید به همان، ج۲، ص ۳۱۹).درباره شیوه اداره مدارس حوزه علمیه مشهد در دوره های مختلف، اطلاعات زیادی در دست نیست. در این میان اطلاعات موجود درباره مدرسه فاضل خان یا فاضلیه، به ویژه در سالهای پایانی حکومت ناصرالدین شاه (متوفی ۱۳۱۳)، بیشتر است. از مجموع گزارشها و اسناد راجع به این مدرسه روشن می شود که دست کم در اوایل قرن چهاردهم، این مدرسه را یک مدیر، سه مدرّس، یک کتابدار، یک ناظم یا همان غایب نویس و یک مسئول امور مالی اداره می کردند، خادمی هم به امور نظافت مدرسه رسیدگی می کرده است (جهان پور، ص ۱۳۹). در این مدرسه هر روز گزارش حاضران و غایبان و اتفاقات روزانه به دقت نوشته و به رئیس مدرسه ارائه می گردید (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص ۱۴۷ـ۱۵۰). براساس اسناد، مدرسه در اعیاد دینی و ملی، وفیات معصومین علیهم السلام، روزهای پنجشنبه و جمعه، ایام عرفه و عید قربان (هشتم، نهم و دهم ذیحجه) و دهه اول محرّم تعطیل بود (رجوع کنید به همان، ص۱۴۰). شمار طلاب این مدرسه پیش از خراب شدن آن، به سال ۱۳۰۸ش، ۲۶۰ تن بود (همانجا). در این مدرسه طلاب شهریه ای به صورت نقدی دریافت نمی کردند بلکه از انبار مدرسه به صورت جنسی و مثالثه یعنی دو قسمت گندم و یک قسمت جو در چند نوبت به آنان پرداخت می شد (همانجا). حقوق مدرّسان این مدرسه نیز به دو صورت نقدی و جنسی پرداخت می شد که میزان آن به نسبت رتبه افراد، متفاوت بود (رجوع کنید به همان، ص ۱۴۳).دراین دوره اغلب طلاب مدارس مشهد از شهرها و روستاهای مختلف خراسان بودند. اهداف و انگیزه های آنان نیز تابع نیازهای منطقه ای بود که از آن می آمدند، مثل روضه خوانی و پیشنمازی و وعظ و امورحقوقی (پروین گنابادی، ص۱۵۶ـ۱۵۷). طلاب با استعدادتر برای ادامه تحصیل به نجف رهسپار می شدند و معدودی هم به آموختن فلسفه و حکمت یا ادبیات عالی عرب می پرداختند (همان، ص ۱۵۷). در نیمه دوم عصر قاجار و پیش از حضور حاج ملاهادی سبزواری*، در حوزه مشهد از علوم عقلی استقبال نمی شد و طلاب وقت خود را بیشتر صرف علوم دینی و علوم ادبی می کردند و از زمان حضور وی در مشهد بار دیگر بازار علوم عقلی گرم شد (رجوع کنید به ادامه مقاله).

د) از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰. حوزه علمیه مشهد در مقطع زمانی پس از انقلاب مشروطه یعنی ۱۲۸۵ش تا ۱۳۱۴ش که واقعه گوهرشاد* رخ داد، و خاصه پس از مهاجرت دو روحانی دانشمند به مشهد، حاج آقامحمد نجفی معروف به آقازاده خراسانی* (متوفی ۱۳۱۶ش)، فرزند آخوند خراسانی، و حاج آقا حسین قمی* (متوفی ۱۳۲۶ش) که هر دو درس خوانده نجف بودند، و نیز شیخ مرتضی آشتیانی*، به ویژه از حیث دروس خارج فقه و اصول بیش از پیش رونق گرفت. در این مقطع برخی از علمای درجه اول مشهد عبارت بودند از : میرزاسیدعلی یزدی حائری معروف به خانی که صاحب فتوا و مقدّم بر دیگران بود و درس خارج می گفت (تربتی، ص سی وهفت)؛ شیخ حسنعلی تهرانی که مقبول عام و خاص بود (همانجا)؛ میرزاحبیبِ خراسانی* که از حیث وجاهت عمومی و نفوذ کلمه در درجه اول قرار داشت (همانجا)؛ ملامحمدعلی معروف به حاجی فاضل (رجوع کنید به ادامه مقاله)؛ محمدتقی بجنوردی (همان، ص سی وهشت ـ سی ونه)؛ و سیدعلی سیستانی (متوفی ۱۳۴۰) که از شاگردان سیداسماعیل صدر و میرزامحمدحسن شیرازی بود و در مشهد به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۴، ص ۱۴۳۴؛ شریف رازی، ج ۵، ص ۲۱۶ـ۲۱۷).حضور آقازاده خراسانی که به دنبال درخواست مردم و علمای مشهد از آخوند خراسانی، به مشهد رهسپار شد، از جهت سیاسی و به دلیل انتسابش به آخوند خراسانی، مایه تقویت مشروطه خواهان در خراسان گردید (محمدعلی شوشتری، ص۲۴۰). او در ۱۳۲۵ یعنی یک سال پس از پیروزی مشروطه در شرایطی وارد مشهد شد که بین علما و اهل علم مشهد، همچون دیگر شهرها، بر سر تأیید یا رد مشروطیت شکاف افتاده بود. برخی چون سیدعلی سیستانی و محمدحسین نجفی از نظر فقهی منتقد مشروطه بودند و با جدّیت در مقابل مشروطه خواهان ایستادند، و کسانی دیگر از جمله شیخ ذبیح اللّه قوچانی، از شاگردان میرزای شیرازی و آخوند خراسانی و از مروجان اندیشه های آخوند خراسانی، به حمایت جدّی از مشروطه برخاستند (رجوع کنید به جلالی، ۱۳۸۵ش، ص ۱۳۷ـ۱۴۰). روحانیان طرفدار مشروطه به جز فعالیت در انجمنها، در انتخابات مجلس هم به کوشش پرداختند و این تلاشها به برگزیده شدن میرزاعلی آقا مجتهد تبریزی از علمای درجه اول مشهد به عنوان یکی از نمایندگان مشهد در مجلس شورای ملی انجامید (همان، ص ۱۴۳، ۱۴۵). عالمانی همچون میرزاحبیب خراسانی هم بودند که راه میانه را در پیش گرفته بودند (برای تفصیل رجوع کنید به همان، ص ۱۵۱ـ۱۵۴).از سوی دیگر، حضور آقازاده حوزه مشهد را از حیث علمی قوت بخشید و درس او بر دیگر درسها ترجیح یافت (محمدعلی شوشتری، ص۲۴۰ـ۲۴۱). درس خارج وی در این برهه یکی از مهم ترین و پرمایه ترین درسهای حوزه مشهد بود که مبنای آن کفایة الاصول پدرش بود. وی چند سالی در مسجد گوهرشاد تدریس می کرد و در اواخر عمر در اثر فشار حکومت رضاشاه در منزل درس می گفت (رجوع کنید به پروین گنابادی، ص ۱۵۶؛ مجتهدی، ص ۲۰۷). شمار شاگردان درس او سیصد تن گفته شده است (پروین گنابادی، ص ۱۶۲). آقازاده در مدت اقامت خود در مشهد، عملا ریاست حوزه علمیه این شهر را برعهده داشت (محمدعلی شوشتری، همانجا). اهمیت درس وی به اندازه ای بود که چه بسا طلابی هم از نجف برای استفاده به مشهد می آمدند (پروین گنابادی، همانجا).حاج آقاحسین قمی هم مرجعی بود که در رونق بخشیدن به دروس عالی فقه و اصول در این برهه از تاریخ مشهد سهم اساسی داشت. وی در تهران نزد استادانی چون میرزاابوالحسن جلوه، آقاعلی مدرس نوری، میرزاحسن کرمانشاهی، میرزامحمود قمی، محمدحسن آشتیانی و شیخ فضل اللّه نوری فلسفه و عرفان و ریاضیات و فقه و اصول خوانده و در نجف و سامرا مراحل عالی فقه و اصول را نزد آخوندخراسانی و میرزامحمدتقی شیرازی و سید محمدکاظم طباطبائی یزدی و دیگران گذرانده بود (آقابزرگ طهرانی، طبقات: نقباء، قسم ۲، ص ۶۵۳). قمی در پی دعوت و درخواست علما و طبقات مختلف مردم مشهد از میرزامحمدتقی شیرازی مبنی بر گسیل داشتن وی به این شهر، در ۱۳۳۱ به توصیه میرزای شیرازی عازم مشهد شد و در مدت بیش از دو دهه اقامت در این شهر به تدریس فقه و اصول مشغول گردید و در بین عوام و خواص مرجعیت عام یافت. وی که از نظر علمی در زمان خود عالم درجه اول خراسان محسوب می گردید، متجاوز از سیصد شاگرد زبده تربیت کرد که بیشتر آنان جزو استادان و مدرّسان حوزه مشهد و برخی از شهرهای دیگر شدند و شماری از آنان نیز خود به مرتبه مرجعیت رسیدند (رجوع کنید به همان، قسم ۲، ص ۶۵۴ـ۶۵۵؛ صالحی، «خاطرات سیدمیرزا حسن صالحی»، موجود در آرشیو تاریخ شفاهی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۱۷، ص ۲۴ـ۲۵). مدت حضور قمی در مشهد را می توان به دو مقطع تقسیم کرد، در مقطع اول وی به دور از قضایای سیاسی به صورت تمام وقت به تدریس و تربیت شاگرد می پرداخت، اما در مقطع دوم در کنار رسیدگی به امور علمی و دینی در موارد لزوم در امور سیاسی دخالت می کرد (صالحی، همان، ص ۲۵). بدین گونه در اثر مساعی قمی حوزه علمیه مشهد حوزه ای نیرومند و خود بسنده شد (همان، ص ۲۸، ۳۳) و به لحاظ تدریس همه رده های علوم دینی در آن، از مقدمات تا خارج، حتی با حوزه نجف رقابت می کرد (دوانی، ج ۱۱، بخش ۱، ص ۶۵).در زمان اجرای قانون متحدالشکل کردن لباس در سال ۱۳۰۸ش، مقرر شد روحانیان برای در برداشتن لباس مخصوص اهل علم از نظر صلاحیت علمی امتحان شوند و فقط تعدادی از روحانیان در مشهد از این امر مستثنا گردیدند (مروارید، ص ۱۷۶؛ برای گزارشی دیگر از این ماجرا رجوع کنید به صالحی، ۱۳۸۵ش، ص۵۳ـ۵۴).دو ویژگی عمده حوزه علمیه مشهد در این زمان، یکی توجه جدّی به ادبیات عرب و دیگری تدریس علوم عقلی خصوصاً فلسفه بود (رجوع کنید به واعظ زاده خراسانی، ص ۱۹۶)، استادانی چون عبدالجواد نیشابوری معروف به ادیب اول در ادبیات عربی و فارسی و حکیم آقابزرگ شهیدی و فرزندش میرزامهدی و حاجی فاضل خراسانی و شیخ اسداللّه یزدی در تدریس علوم عقلی و عرفان مشهور بودند (رجوع کنید به همانجا). در این دوره، حلقه درسی ادیب نیشابوری* (متوفی ۱۳۰۵ش) به دلیل دانش وسیع ادبی و تسلط و مهارت خاصی که وی در تدریس متون ادب عربی داشت از دیگر دروس ممتاز بود. ویژگی عمده شیوه تدریس ادیب در این بود که وی از آغاز تا پایان جلسه درس به روش خطابی سخن می گفت و در اثنای تدریسش اجازه سخن گفتن و اشکال کردن به هیچ کدام از شاگردان نمی داد و خود با مهارت کامل تمامی اشکالات احتمالی و ابهامات درس را به دقت بیان می کرد (پروین گنابادی، ص ۱۶۴ـ۱۶۵). در درس ادیب بیش از سیصد طالب علم شرکت می کردند (همان، ص ۱۶۵). طلاب علاقه مند پس از خواندن جامع المقدمات و شرح قَطْرالنَّدی از ابن هشام و شرح جامی بر کافیه ابن حاجب و الفیه ابن مالک و شرح سیوطی بر آن و شرح نظّام نیشابوری بر کتاب ابن حاجب و مغنی اللبیب ابن هشام و مطول تفتازانی، در مرحله عالی ادبیات به خواندن معلقات سبع و مقامات بدیع الزمان همدانی و مقامات حریری می پرداختند (همان، ص ۱۵۸ـ۱۵۹)، و بعد به خواندن دواوین شاعران عرب از قبیل بُحْتُری و متنّبی و فرزدق و حماسه ابوتمّام و آثار منثور عربی چون البیان و التبیین و دیگر کتابهای جاحظ و رسائل خوارزمی و اطواق الذهب زمخشری و المستطرف ابشیهی و یتیمة الدهر ثعالبی و الاغانی و امثال آنها مبادرت می ورزیدند. طالب علمانی که به این مرحله می رسیدند، به توصیه استادان مطالعه متون ادبی فارسی اعم از موزون و منثور و کتابهای لغت را شروع می کردند (همان، ص ۱۵۹).تدریس فلسفه و عرفان، بیش و کم در همه ادوار حیات حوزه علمیه مشهد رواج داشته است (رجوع کنید به بخشهای قبلی مقاله)، اما در این دوره و با حضور شاگردان حاج ملاهادی سبزواری همچون ملاغلامحسین شیخ الاسلام (متوفی ۱۳۱۹ش؛ بامداد، ج ۶، ص ۱۷۲ـ۱۷۳) در مشهد این امر رونق بی سابقه ای یافت. حکیم آقابزرگ شهیدی (متوفی ۱۳۵۵) که در تهران نزد میرزاابوالحسن جلوه و میرزا ابراهیم گیلانی اشکوری به تحصیل علوم عقلی و فلسفه پرداخته و فقه و اصول را در نجف نزد آخوند خراسانی خوانده بود (رجوع کنید به ریاضی، ۱۳۳۶ش، ص ۲۲۸ـ ۲۲۹)، از ۱۳۳۳ تا پایان عمر به مدت ۲۳ سال در حوزه مشهد به تدریس تمام کتب کلامی و فلسفی از قبیل شرح تجرید قوشجی و شرح اشارات خواجه نصیرالدین طوسی و شوارق الالهام و شواهد الربوبیة و المبدأ و المعاد و شرح الهدایة الاثیریة ملاصدرا و شرح منظومه اشتغال داشت (رجوع کنید به همان، ص۲۳۰) و شاگردان بسیاری پرورد، نظیر حسینعلی راشد و محمود شهابی و مهدی الهی قمشه ای و سیدحسن بجنوردی (برای فهرست کامل شاگردان وی رجوع کنید به مدرس گیلانی، ص ۲۱ و حاشیه صدوقی سها، ص ۲۴ـ۳۲). وی با آنکه آثار ملاصدرا را هم تدریس می کرد، در فلسفه بیشتر گرایش مشائی داشت (رجوع کنید به ریاضی، ۱۳۳۶ش، ص ۲۲۹). ملامحمدعلی فاضل مشهور به حاجی فاضل خراسانی (متوفی ۱۳۴۲) از مشاهیر فلاسفه معاصر است که فلسفه را نزد حاج ملاهادی سبزواری و ملاغلامحسین شیخ الاسلام و آقامیرزامحمد سروقدی آموخته و در نجف و سامرا نزد میرزاحبیب اللّه رشتی و میرزای بزرگ شیرازی، فقه و اصول تحصیل کرده بود و کسانی چون سیدحسن بجنوردی و صدرالدین بادکوبه ای و شیخ اسداللّه یزدی در مشهد نزد وی فلسفه خواندند (رجوع کنید به مدرس گیلانی، ص ۱۵۵؛ فاضل خراسانی، مقدمه آشتیانی، ص ۶). وی در علوم معقول و منقول از مدرّسان نامی زمان خود بود (فاضل خراسانی، همان مقدمه، ص ۵). در اواخر دوره رضاشاه با وجود کثرت روحانیان در مشهد، سیاست خلع لباس روحانیت به نحوی اجرا شد که بنابر مشهور به جز چند تن از روحانیان سرشناس و معتبر کس دیگری مجاز به برسر نهادن عمامه نبود (رجوع کنید به مدیرشانه چی، ص۱۰).براساس قرائن و مدارک ناقص موجود وضع مالی و معیشتی حوزه علمیه مشهد در دوره ریاست آقازاده خراسانی و حاج آقاحسین قمی چندان مناسب نبوده است (خامنه ای، ص۱۱۰). مثلا حقوق ماهیانه ادیب، استاد یگانه ادبیات عرب در حوزه مشهد، از محل موقوفات مدرسه نواب ۱۵۰ ریال (گلشن آزادی، ص ۶۱) و به قولی دیگر سالیانه بین سی تا پنجاه تومان بود و سالیانه ۳۶ تومان هم از بابت حق التدریس از آستان قدس دریافت می کرد (رجوع کنید به ادیب نیشابوری، مقدمه جلالی پندری، ص ۲۲).حوزه علمیه مشهد تحت زعامت علمای بزرگی چون حاج آقا حسین قمی و آقازاده خراسانی در دوره پهلوی اول در موارد متعدد به علمکردهای گوناگون سیاسی و اجتماعی حکومت که با شئونات دینی جامعه منافات داشت واکنش نشان داد. از جمله در ۱۳۰۶ش، طی تلگرامی به دولت وقت، که به امضای عمده علمای وقت مشهد رسید، به ابلاغیه دولت مبنی بر منع امر به معروف و نهی از منکر اعتراض کردند (رجوع کنید به مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص۲۴۰ـ۲۴۲). مورد دیگر اعتراض آنان به قضیه جمهوری خواهی رضاخان بود (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به همان، ص ۲۵۲ـ۲۵۳). اما مهم ترین اقدام علمای مشهد در این باب اعتراض به قضیه کشفِ حجاب* بود که در مقابله با آن بسیاری از علمای مشهد زندانی و تبعید شدند. از علمای درجه اول مشهد هم حاج آقامحمد آقازاده دستگیر شد و به تهران انتقال یافت و در این شهر محبوس ماند و در ۱۳۱۶ش درگذشت (محمدعلی شوشتری، ص ۲۳۹) و حاج آقاحسین قمی که برای پیشگیری از اجرای قانون منع حجاب راهی تهران شده بود تا با شاه دیدار کند و او را از این اقدام باز دارد، در محل اقامت خود در حضرت عبدالعظیم (شهر ری) تحت نظر و ممنوع الملاقات شد و در پی قیام گوهرشاد به کربلا تبعید شد («مرحوم آیة اللّه العظمی حاج آقاحسین قمی»، ص ۸۵ـ۸۸) و بدینگونه حوزه مشهد از هم پاشید و تقریبآ به حال تعطیل درآمد (رجوع کنید به ادامه مقاله).

ه ) از شهریور ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی. حوزه علمیه مشهد پس از شهریور ۱۳۲۰ وارد دوره ویژه ای از حیات خود شد. احیای دوباره حوزه علمیه مشهد پس از سقوط رضاشاه به طور خاص مرهون کوششهای سه شخصیت علمی برجسته یعنی میرزااحمد کفایی و شیخ مرتضی آشتیانی و میرزامهدی اصفهانی بود (رجوع کنید به خامنه ای، ص ۲۸). کفایی فرزند آخوند محمدکاظم خراسانی بود که نزد وی و دیگر استادان حوزه نجف درس خوانده و سپس به مشهد، که برادر بزرگ ترش میرزامحمد آقازاده زعامت حوزه علمیه و ریاست دینی آن را سالها برعهده داشت، مهاجرت و خود سالها در آنجا تدریس کرده بود. وی در شرایطی که از یک سو حوزه علمیه مشهد در اثر رخدادهای پس از واقعه گوهرشاد و ممنوعیت پوشیدن لباس روحانیت، تقریباً خالی از استادان و طلاب شده و به حالت تعطیل درآمده بود (رجوع کنید به مروارید، ص ۱۷۶)، و از سوی دیگر تبلیغات ضدمذهبی توده ایها در فضای آزاد اوایل سلطنت پهلوی دوم فضای دینی و سیاسی مشهد را تحت تأثیر قرار داده بود، با تکیه بر جایگاه و پشتوانه دینی، علمی و خانوادگی خود و با جلب اطمینان حکومت، مدارس و موقوفات آنها را از دولت پس گرفت و تمام موقوفات این مدارس را اجاره بندی کرد و برای مدارس متصدی تعیین نمود و از طریق اجاره این موقوفات برای مخارج مدارس و طلاب و استادان عایداتی فراهم ساخت. درنتیجه بسیاری از استادان و طلاب به حوزه بازگشتند. وی همچنین برای احیای حوزه مشهد، برخی از علمای دیگر شهرها نظیر آقابزرگ اشرفی شاهرودی، از شاگردان برجسته میرزا محمدحسین نائینی*، را به مشهد دعوت کرد (کفایی، ص ۹۶ـ۹۷).میرزامهدی اصفهانی* (متوفی ۱۳۲۵ش) هم که از دانش آموختگان نجف و مسلط بر مبانی فقهی و اصولی مکتبهای نجف و سامرا و از شاگردان نامبردار نائینی بود و از حدود ۱۳۰۰ش در مشهد سکونت و تدریس داشت و در این شرایط با تشویق پاره ای از طلاب با تصرف حجرات مدرسه نواب که تحت تصرف دولت بود (مدیرشانه چی، ص ۱۵) بار دیگر درس خارج فقه و اصول خود را، که در اواخر دوره رضاشاه در منزل برگزار می کرد، به طور علنی در مدرسه نواب آغاز کرد (همان، ص ۱۱، ۱۶). وی نخستین عالمی بود که مبانی اصولی استاد خود نائینی را در مشهد مطرح کرد (همان، ص ۱۲). به جز ارائه موفقیت آمیز درس خارج، آنچه که اصفهانی را از دیگران ممتاز می ساخت، ارائه معارف و عقاید شیعی به شیوه ای خاص بود، شیوه ای که بعدها به «مکتب معارفی خراسان» شهرت یافت و مدعای اصلی آن عدم آمیختگی عقاید دینی با هرگونه فراورده فکر بشری و مشخصاً فلسفه و عرفان است. اصفهانی در ارائه آرا و عقاید خود چنان موفق بود که بسیاری از طلاب و استادان مبرِّز حوزه مشهد که برخی از آنان هم اهل فلسفه بودند به مکتب وی گرویدند. آنچه اصفهانی پی ریزی کرد به وسیله شاگردانش خاصه شیخ مجتبی قزوینی (متوفی ۱۳۴۶ش) تحکیم و تفصیل داده شد و پس از او چنان گسترش یافت که به عنوان ویژگی اصلی حوزه علمیه مشهد در چند دهه اخیر شناخته شد (رجوع کنید به حکیمی، ص ۲۱۲ـ۲۳۵).آشتیانی هم که از مجتهدان برجسته ای بود که در نزد پدر خود محمدحسن آشتیانی در تهران و آخوند خراسانی در نجف، تحصیلات عالی را به انجام رسانده و در دوره رضاشاه به مشهد آمده بود و سالها در این شهر تدریس کرده و پس از ماجرای گوهرشاد به تهران تبعید شده بود، در این دوره به مشهد بازگشت و ارائه درس خارج را آغاز کرد (شریف رازی، ج ۷، ص ۹۵). در کنار این دو تن، استادان دیگری چون کفایی و شیخ هاشم قزوینی و شیخ مجتبی قزوینی، به طور محدودتری درس خارج می گفتند (رجوع کنید به مدیرشانه چی، ص ۱۳). دروس ادبیات و سطوح مقدماتی و عالی هم به قوت خود باقی بود و استادان برجسته ای چون میرزااحمد مدرس یزدی و شیخ کاظم دامغانی و میرزامحمدتقی ادیب نیشابوری در این مقاطع تدریس می کردند (همان، ص ۱۱ـ۱۲). از دیگر علمای این دوره سیدیونس اردبیلی* (متوفی ۱۳۳۷ش) است که پیش از واقعه گوهرشاد در مشهد به تدریس و فعالیت علمی و دینی اشتغال داشت، سپس از مشهد تبعید شد و پس از سقوط پهلوی اول به این شهر بازگشت و فعالیت علمی خود را از سرگرفت (شریف رازی، ج ۳، ص ۶۱ـ۶۳)؛ همچنین شیخ غلامحسین مجتهد تبریزی (متوفی ۱۳۵۹ش) از دوره پهلوی اول در مشهد به تدریس و اقامه جماعت اشتغال داشت و اقدامات سیاسی و فعالیتهای اجتماعی او مشهور است (همان، ج ۷، ص ۱۲۰ـ ۱۲۲؛ مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ج ۱، ص ۹۲ـ۹۴).از جمله عواملی که در آغاز راه اندازی دوباره حوزه علمیه مشهد پس از شهریور ۱۳۲۰، مایه تقویت آن گردید و نفوذ و اقتدار دینی حوزه های علمیه را نیز به طور کلی و حوزه علمیه مشهد را به طور خاص در آنچه با سیاست و اجتماع مرتبط است نشان داد، بازگشت مقتدرانه حاج آقاحسین قمی در ۱۳۲۲ش از عراق به ایران بود که در همه شهرهای واقع در مسیر او تا مشهد با استقبال گسترده علما و مردم مواجه شد. وی در واقع در این سفر چندین هدف داشت که یکی از مهم ترین آنها رفع مشکل حجاب برای بانوان بود (مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۲۶۴). از این رو وی در ۱۴ مرداد ۱۳۲۲ طی مکتوبی از نخست وزیر وقت تحقق اموری را خواستار شد که مهم ترین آنها از این قرار است: دولت طی اعلامیه ای رسمی قانون منع حجاب را در سراسر کشور لغو کند، همه موقوفاتی که دولت تصرف کرده، خصوصآ موقوفات مدارس دینی به حالت قبلی آن برگردد، مدارس مختلط که در دوره پهلوی اول ایجاد شده بود منحل گردد، تعلیم قرآن و شرعیات جزو برنامه درسی مدارس جدید باشد، و مشکلات مربوط به ارزاق عمومی به طور اطمینان بخشی اصلاح شود (رجوع کنید به همان، ص ۲۶۹ـ۲۷۰). با پیگیری مکرر این درخواستها دولت به اجرای این موارد گردن نهاد و قمی پس از درنگ کوتاه در مشهد، به کربلا بازگشت (رجوع کنید به همان، ص ۲۷۱ـ ۲۷۲؛ «مرحوم آیة اللّه العظمی حاج آقاحسین قمی»، ص۸۹).از جمله عواملی که در حدود نیمه اول دهه ۱۳۲۰ش تقویت حوزه علمیه مشهد را موجب شد حضور کوتاه مدت آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی* در مشهد بود. وی پس از مهاجرت به قم در ۱۳۲۳ش و استقرار در این شهر در مقام مرجع تقلید، در تیر ۱۳۲۴ عازم مشهد شد و سه ماه رجب و شعبان و رمضان را در این شهر سپری کرد. حضور وی در مشهد، دیدارهایش با علما و طلاب و هیئتهای مذهبی و نیز رسیدگیش به امور مدارس علمیه، حوزه علمیه مشهد را جان تازه ای بخشید (رجوع کنید به مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص ۴۱۳؛ بدلا، ص۹۴ـ۹۵).در این برهه شهریه درخوری به طلاب حوزه علمیه مشهد پرداخت نمی شد. مقدار این شهریه گوناگون ذکر شده است. مثلا گفته شده که شیخ علی اکبر نهاوندی برای مدت کوتاهی ماهیانه پنج تومان به طلاب پرداخت می کرده است (واعظ زاده خراسانی، ص ۱۹۸ـ۱۹۹)، یا اینکه در مدرسه سلیمان خان به هریک از طلاب ماهیانه ۲۵ ریال از درآمد موقوفه پرداخت می شده است (همان، ص ۱۹۹). در همین سالها سیدابوالحسن اصفهانی که مرجعیت شیعه را برعهده داشت مقرر کرد تا مقلدانش در خراسان وجوهاتشان را به نجف نفرستند و در همان مشهد پرداخت کنند، از این رهگذر مبالغی پول نزد نهاوندی و کفایی گرد آمد و میان طلاب مدارس به طور مساوی ماهیانه بین پنج قران تا سه تومان توزیع گردید (علم الهدی، «خاطرات سیدعبدالجواد علم الهدی»، موجود در آرشیو تاریخ شفاهی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش۲/۲۶۶، ص۴۹ـ۵۰). در سالهای ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۵ش، میرزامحمدتقی ادیب نیشابوری برای درس سیوطی ماهیانه دو تومان و برای درس مطول سه تومان از شاگردان خود دریافت می کرد (رجوع کنید به صالحی، ۱۳۸۵ش، ص ۶۲).در اثر مساعی میرزااحمد کفایی و تلاش دیگر مقامات علمی و استادان، شمار مجموع طالب علمان این حوزه در سال ۱۳۲۷ش به هفتصد تن رسید (رجوع کنید به جعفریان، ص ۲۹، پانویس). با بهبود یافتن اوضاع، شمار طلاب علوم دینی در سالهای بعد، هرچند به کندی، رو به ازدیاد نهاد. در اوایل دهه ۱۳۳۰ش درآمد حاصل از موقوفات که صرف هزینه های جاری مدارس و طلاب و مدرّسان می شد به این قرار بود: مدرسه نواب ۰۰۰، ۵۵۰ ریال، مدرسه میرزاجعفر ۶۰،۰۰۰ ریال، مدرسه خیرات خان ۹۶،۰۰۰ ریال، مدرسه عباسقلی خان ۰۰۰، ۱۱۷ ریال، مدرسه باقریه ۰۰۰، ۲۰۴ ریال، مدرسه بالاسر ۰۰۰، ۱۳ ریال، مدرسه دودر ۰۰۰ ،۴۸ ریال، مدرسه پریزاد ۰۰۰ ،۱۷ریال، مدرسه بهزادیه:۰۰۰، ۵ ریال، مدرسه سلیمان خان ۰۰۰، ۱۹۵ ریال، مدرسه ابدال خان ۰۰۰، ۱۴۲ریال، و مدرسه رضوان ۵۰۰، ۱۸ ریال (ریاضی، ۱۳۳۴ش، ص ۶۲ـ۶۴).حوزه علمیه مشهد پس از گذراندن مرحله تجدید حیات و سپس تثبیت در دهه ۱۳۲۰ش، در دهه ۱۳۳۰ش تحول و جهش درخور توجهی را آغاز کرد. سبب اصلی و عمده این تحول و جهش که جایگاه علمی و دینی این حوزه را بیش از پیش استوار کرد و ارتقا بخشید، مهاجرت آیت اللّه سیدمحمدهادی میلانی* (متوفی ۱۳۵۴ش) به مشهد و استقرار وی بیش از دو دهه در این شهر بود. در ۱۳۳۲ش علمای برجسته مشهد در جهت تقویت حوزه و جلوگیری از مهاجرت طلابِ با استعداد و مدرّسان مشهد به شهرهایی چون قم و نجف، با امضای طوماری از سیدمحمدهادی میلانی، از نامورترین استادان حوزه نجف که در آن زمان در کربلا به سر می برد، درخواست مهاجرت به مشهد و اقامت و تدریس در این شهر کردند (رجوع کنید به صالحی، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۰). میلانی در ۱۳۳۳ش به مشهد وارد شد و به دعوت و اصرار علمای بزرگ این شهر در مشهد ماند و در مدت ۲۲ سال در عمل ریاست حوزه علمیه مشهد را برعهده گرفت و علاوه بر قرار گرفتن در جایگاه مرجعیت، به ویژه پس از درگذشت آیت اللّه بروجردی، با تأسیس مدارسی به سبک جدید و ساماندهی برنامه های آموزشی و پژوهشی حوزه گامهای مؤثری در ارتقای کیفی حوزه برداشت (رجوع کنید به شریف رازی، ج ۷، ص ۱۰۳ـ۱۰۴). محور درس خارج اصول میلانی مبانی متخذ از استادان اصلیش شیخ محمدحسین اصفهانی و میرزای نائینی بود (شمس، ص ۷۱ـ۷۲). در درس او نزدیک به چهارصد طالب علم قریب الاجتهاد شرکت می کردند (شریف رازی، ج ۷، ص ۱۰۳).میلانی در جهت ساماندهی حوزه دست به تأسیس چهار مدرسه زد: مدرسه ای برای دروس مقدماتی و متوسطه، که خاص آموزش خط و انشا و املا و اندکی ریاضیات و صرف و نحو و منطق بود و آموزش در آن شش سال طول می کشید. در ادامه آن شاگردان به مدرسه متون عالی می رفتند. در این مدرسه طلاب تحت تعلیم و نظارت استادان به آموختن متون عالی فقه و اصول و کلام می پرداختند و در کنار این دروس، دروس جنبی تفسیر و حدیث و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و تاریخ ادیان گنجانده شده بود. این دوره هم پنج سال طول می کشید (حسینی میلانی، ج ۱، ص ۱۵۵؛ پسندیده، ج ۱، ص ۲۹۸ـ۲۹۹). طلاب، این مرحله را در چهارده دوره آموزشی می گذراندند و پاره ای از دروس اصلی خود یعنی زبان عربی و فقه و اصول را نیز براساس کتابهای تازه تألیفی که خواندن آنها قبلا در حوزه مشهد مرسوم نبود، مثل کتابهای عربی آسان و اصول الفقه مظفر، به درس می خواندند (رجوع کنید به پسندیده، ج ۱، ص ۲۹۶، ۲۹۸). اولین مدرسه که خاص این مرحله بود تحت عنوان مدرسه آیت اللّه میلانی در ۱۳۴۵ش تأسیس شد (همان، ج ۱، ص ۲۹۶). طلاب پس از گذراندن دوره های آموزشی این مدرسه برای مراحل بالاتر تحصیل مخیر بودند که به طور تخصصی به فقه و اصول بپردازند یا به تحصیل در دیگر علوم اسلامی و نیز زبان خارجی، که تخصص در آنها برای یک مبلّغ اسلامی ضرورت دارد، مشغول شوند (حسینی میلانی، ج ۱، ص ۱۵۵ـ۱۵۶). برای این مرحله دو مدرسه در نظر گرفته شده بود. یکی مدرسه امام صادق علیه السلام که در ۱۳۴۹ش تأسیس شد و به صورت تخصصی به فقه و اصول می پرداخت و طلاب آن لازم بود در پایان هر سال درسی رساله ای در موضوعاتی که خوانده بودند ارائه کنند؛ دوره این مدرسه چهار سال بود (همان، ج ۱، ص ۱۵۶؛ پسندیده، ج ۱، ص ۳۰۵). دیگری مدرسه عالی حسینی بود که آن هم در ۱۳۴۹ش تأسیس شد و طلاب آن به صورت تخصصی به تحصیل در علومی از قبیل حدیث و تفسیر و کلام و فلسفه و تاریخ و تاریخ ادیان می پرداختند و در کنار این دروس ضمن یادگیری یک زبان خارجی در زمینه سخنرانی و مناظره هم تخصص می یافتند، طول این دوره هم چهار سال بود (حسینی میلانی، همانجا؛ پسندیده، ج ۱، ص ۳۰۷ـ۳۰۹). این مدرسه تحت اشراف گروهی متشکل از برخی مدرّسان برجسته حوزه و بعضی از استادان دانشگاه اداره می شد (رجوع کنید به حسینی میلانی، همانجا؛ میلانی، پیشگفتار علی اکبر الهی خراسانی، ص ۱۰). در برنامه درسی این مدارس موادی گنجانده شده بود که پیش از آن دست کم در حوزه مشهد سابقه نداشت. به نظر می رسد مدارس تأسیس شده زیر نظر آیت اللّه میلانی اولین مدارس حوزوی مشهد بودند که در آنها به طور رسمی امتحان برگزار گردید، هرچند این کار در سنّت حوزوی چندان شناخته شده نبود. میلانی همچنین به امر تبلیغ دینی اهمیت زیادی می داد، ازاین رو شمار فراوانی از روحانیان به همین منظور تحت اشراف وی ساماندهی و در اوقات مشخصی به نقاط مختلف ایران اعزام می شدند و بدون تبلیغات ظاهری در جهت تقویت بنیه دینی مردم شهرها و روستاها و آگاه کردن آنان از تبلیغات ضد دینی و ضد اسلامی فعالیت می کردند (رجوع کنید به صالحی، ۱۳۸۵ش، ص ۱۰۴، ۱۰۸ـ۱۰۹).از دیگر اقدامات آیت اللّه میلانی پشتیبانی از مؤسسات و تشکلهای دینی غیر حوزویِ مروّج معارف اسلامی، همچون کانون نشر حقایق اسلامی، بود. این کانون را محمدتقی شریعتی با همکاری تنی چند از روحانیان مشهد تأسیس کرد. کانون نشر حقایق اسلامی در ترویج تفکر نواندیشانه اسلامی و به ویژه پاسخگویی به شبهات جریانهای ضددینی در بین جوانان و تحصیل کرده های دانشگاهی مشهد، در دهه های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ش، سهم عمده داشت (رجوع کنید به وحدتی، ص ۸۰۹).حوزه علمیه مشهد در اوایل دهه چهل شمسی از جهت مالی مجموعآ نسبت به دهه های قبل وضع مناسب تری پیدا کرد (خامنه ای، ص۱۱۰؛ ظریف، ص ۸۳؛ واعظ زاده خراسانی، ص۱۹۹ـ۲۰۰). اما در اواخر این دهه حوزه مشهد وضع مالی مطلوبی نداشت (رجوع کنید به صالحی، ۱۳۸۵ش، ص ۱۲۹ـ۱۳۰). شمار طلاب مجموع مدارس مشهد در اواسط دهه پنجاه شمسی به حدود ۲۵۰۰ تن رسید (شریف رازی، ج ۷، ص ۱۰۳).پس از فوت میلانی با وجود علمای برجسته ای که در آن وقت در حوزه مشهد، به تدریس اشتغال داشتند (از جمله شیخ محمدکاظم دامغانی، متوفی ۱۳۶۰ش)، زعامت علمی این حوزه عملا برعهده دو تن قرار گرفت: یکی شاگرد خاص و برجسته میلانی، سیدابراهیم علم الهدی سبزواری (متوفی ۱۳۷۸ش، برای شرح حال وی رجوع کنید به مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ج ۱، ص ۲۱۳ـ۲۱۴) و دیگری میرزاعلی فلسفی (متوفی ۱۳۸۴ش، برای شرح حال وی رجوع کنید به شریف رازی، ج ۷، ص ۱۵۳ـ۱۵۴)، شاگرد برجسته آیت اللّه خوئی که از مدتی قبل به دعوت میلانی و به منظور تقویت بنیه علمی حوزه مشهد، در این شهر ساکن و به تدریس مشغول شده بود (رجوع کنید به صالحی، ۱۳۸۵ش، ص ۱۳۸ـ۱۳۹).حوزه علمیه مشهد به نوبه خود در پاره ای از جنبشهای اجتماعی دهه های سی، چهل و پنجاه شمسی بیش و کم نقش داشته است. در جنبش ملی کردن صنعت نفت، با وجود برخی فعالیتهای سیاسی پاره ای از گروه ها و جمعیتهای مذهبی و غیرمذهبی در مشهد، حوزه علمیه که مراحل نضج گیری دوباره پس از تعطیل دوره پهلوی اول را تجربه می کرد، فعالیت گسترده و متشکلی ارائه نکرد. بااین همه، چند تن از علما نظیر سیدیونس اردبیلی و میرزاحسین سبزواری و حاج آقاحسن قمی طرف مشورت احزاب و گروه های سیاسی قرار می گرفتند و در موارد مقتضی تلگرامی صادر می کردند (رجوع کنید به همان، ص۹۰). فعال ترین روحانی مشهد در جریان نهضت ملی نفت که نماینده طلاب تلقی می شد شیخ محمود حلبی از خطبا و مدرّسان مبرّز مشهد بود (برای نمونه رجوع کنید به جلالی، ۱۳۷۷ش، ص ۱۱۹ـ۱۲۱؛ صالحی، ۱۳۸۵ش، ص ۹۱ـ۹۲).در آستانه شکل گیری قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، در حوزه علمیه مشهد چهار جناح حضور فعال داشتند: طرفداران سیدمحمدهادی میلانی که درواقع ریاست علمی حوزه مشهد را برعهده داشت؛ طرفداران حاج آقاحسن قمی فرزند مبارز حاج آقا حسین قمی و از مراجع مشهد که در مخالفت با رژیم پهلوی بی پروا عمل می کرد؛ طرفداران شیخ مجتبی قزوینی از مهم ترین شاگردان میرزامهدی اصفهانی و استاد برجسته فقه و نیز معارف و دارای مشرب مخالف با فلسفه، که در جریان نهضت امام خمینی از ایشان حمایت می کرد؛ و طرفداران میرزااحمد کفایی و میرزاحسین فقیه سبزواری که در واقع در جهت خدمت به مردم و حوزه با رژیم پهلوی مماشات می کردند، هرچند در چشم مردم، وابسته به رژیم تلقی می شدند (جلالی، ۱۳۷۸ش، ص ۹۴ـ۱۰۱). در این قضایا بیشترین فعالیت سیاسی از آنِ میلانی و قمی بود. این دو، رسمآ با لایحه جدید انجمنهای ایالتی و ولایتی مخالفت کردند، در مسئله اصلاحات ارضی موضع صریح گرفتند و در مقابله با همه پرسی لوایح شش گانه دولت معروف به انقلاب سفید فعالیت جدّی کردند (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به همان، ص ۱۲۹ـ۱۳۰، ۱۴۱ـ۲۱۲). در پی همین مواجهات صریح بود که پس از قیام ۱۵ خرداد، آیت اللّه حاج آقاحسن قمی، هم زمان با امام خمینی در قم و آیت اللّه محلاتی در شیراز، دستگیر و به زندان تهران منتقل شد. از این رو، آیت اللّه میلانی، هماهنگ با شماری دیگر از مراجع قم و علمای بزرگ برخی شهرهای ایران، در اعتراض به دستگیری این سه مرجع تقلید راهی تهران شدند و پس از اطمینان کامل از مصونیت جانی آنان، به شهرهای خود بازگشتند (رجوع کنید به پانزده خرداد*، قیام). پس از دستگیری مجدد امام خمینی در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ و تبعید ایشان به ترکیه نیز حوزه علمیه مشهد واکنش تندی نشان داد و با پیشگامی میلانی و قمی، تلگرامهایی در جهت اعلام همبستگی با اهداف امام خمینی برای علمای قم ارسال شد (رجوع کنید به همان، ص ۲۲۶ـ۲۳۰).در انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش روحانیان مشهد شرکت فعال داشتند و منازل علمایی چون سیدعبداللّه شیرازی و حاج آقاحسن قمی، که در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ از تبعید و اقامت دوازده ساله اش در کرج به مشهد بازگشت (شاکری، ص ۹۴)، کانون تصمیم گیری و پناهگاه مردم بود و پیگیری و اجرای توصیه های رهبران نهضت و در رأس آنان امام خمینی و اداره راه پیماییها توسط علما و روحانیان مبارزی چون میرزاجوادآقا تهرانی، شیخ ابوالحسن شیرازی، سیدکاظم مرعشی، سیدعلی خامنه ای، شیخ عباس واعظ طبسی و سیدعبدالکریم هاشمی نژاد صورت می گرفت (همان، ص ۲۸). شروع حرکت سیاسی مردم مشهد را در این سال باید تشییع جنازه واعظ معروف تهران، شیخ احمد کافی در ۳۱ تیر ۱۳۵۷ دانست که در جریان آن مدرسه نواب مورد هجوم و غارت نظامیان قرار گرفت (همان، ص ۸۵). برگزاری مراسم چهلم واقعه مدرسه نواب در ۹ شهریور ۱۳۵۷ نیز که موجب بازگشایی آن مدرسه پس از چهل روز شد و در آن سیدعبدالکریم هاشمی نژاد سخنرانی کرد و علمای مهمی چون سیدعبداللّه شیرازی شرکت کردند به راه پیمایی بزرگ و تأثیرگذاری انجامید (همان، ص۹۰ـ۹۲). درواقع در این سال مدرسه نواب همواره موقعیتی مرکزی برای ساماندهی مبارزات و راهپیماییهای مردم مشهد داشت. بدین ترتیب، روحانیان مشهد که معرف حوزه این شهر بودند، تا پیروزی انقلاب رهبری مبارزات مردمی را برعهده گرفتند.

و) دوران جمهوری اسلامی. طی سه دهه اخیر، هم زمان با تحولات عمیق اجتماعی، دگرگونیهای عمده ای در حوزه علمیه مشهد رخ داده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی حوزه علمیه مشهد در مسیر آرمانهای آن بازسازی شد. عباس واعظ طبسی، از روحانیان فعال سیاسی که در مبارزات پیش از انقلاب در مشهد سهم مؤثری داشت، از سوی امام خمینی به ریاست حوزه علمیه خراسان به طور عام و حوزه علمیه مشهد به طور خاص گمارده شد. وی در آغاز با تشکیل هیئت بررسی حوزه علمیه خراسان در ۱۳۶۲ش («گزارشی از شورای برنامه ریزی مدیریت حوزه علمیه خراسان»، ص ۲۱۶)، که در سالهای اخیر به مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان تغییر عنوان داده و از تشکیلات و اختیارات گسترده ای برخوردار شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله)، مرکّب از برخی مدرّسان و کادر اداری، به ساماندهی امور علمی و معیشتی حوزه مشهد همت گمارد.در دوره پس از انقلاب، مدارس فراوانی با گرایشهای مختلف فکری بر مدارس پیشین افزوده شد. برخی از مدارس قدیم مشهد بازسازی شد، از جمله مدرسه میرزاجعفر (این مدرسه در سالهای پیش از انقلاب، ظاهراً به قصد تعمیرات، بسته شده بود) و مدرسه خیرات خان که هم اینک در ضمن مجموعه دانشگاه علوم اسلامی رضوی (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به پسندیده، ج ۱، ص ۳۷۹ـ۳۸۰) مورد استفاده طلاب قرار می گیرند و برخی دیگر مثل مدرسه های پریزاد و دودر، که هرچند به نحو مطلوبی بازسازی شده اند، اینک دروس حوزه در آنها تدریس نمی شود و به دلیل واقع شدن در مجموعه حرم رضوی، عمدتاً کاربری تبلیغی و ترویجی برای زائران یافته اند. برخی از مدارس قدیم هم، عمدتاً به سبب گسترش و نوسازی محیط و ابنیه اطراف حرم امام رضا علیه السلام تخریب شده اند، نظیرِ مدرسه بالاسر که رواق دارالولایه برجای آن ساخته شده است. مدرسه نواب نیز در همین طرح نوسازی تخریب و بر جای آن مدرسه جدیدی بنا شده است که به مدرسه عالی نواب شهرت دارد و از مهم ترین مدارس مشهد برای ارائه دروس عالی محسوب می شود (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۲۰۸ـ ۲۴۱). مدرسه سلیمان خان یا سلیمانیه نیز تخریب شده و در زمان تألیف این مقاله (۱۳۸۸ش) به جای آن در جای دیگری مدرسه ای به همین عنوان در حال ساخت است.مهم ترین مدرسه عالی مشهد که اینک دروس سطح عالی و خارج در آن عرضه می شود مدرسه آیت اللّه خوئی است که درواقع یک مجتمع بزرگ آموزش علوم اسلامی است و در آستانه پیروزی انقلاب و به عنوان جایگزین مدارسِ تخریب شده در طرح نوسازی محیط اطراف حرم امام رضا، در ساختمانی قدیمی افتتاح شد و پس از انقلاب ساختمان اصلی آن به تدریج طی سه دهه بنا و تکمیل گردید (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به همان، ج ۱، ص ۳۵۸ـ۳۶۷).براساس اطلاعات موجود در مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان در سال تحصیلی ۱۳۸۷ـ۱۳۸۸ش در حوزه علمیه مشهد ۳۱ مدرسه سطح یک، و سه مدرسه سطح دو و سه و براساس آمار سال تحصیلی ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷ش، پنج مدرسه خوابگاهی وجود دارد. همچنین اینک در حوزه علمیه مشهد دوازده مدرسه علمیه ویژه خواهران مشغول به کار است. در مجموع در شهرهای سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی غیر از مشهد هم ۴۶ مدرسه وجود دارد. برطبق آمار رسمی موجود در کارنمای عملکرد سال ۱۳۸۶ مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان که در فروردین ۱۳۸۷ منتشر شده، تعداد طلاب سطح یک مشهد ۲،۴۱۰، سطح دو و سه ۹۰۱،۳، و شرکت کنندگان در امتحانات خارج فقه ۷۳۰ و شرکت کنندگان در امتحانات خارج اصول ۲۸۳ تن بوده است (مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، ص ۹ـ ۱۱). تعداد مدرّسان دارای پرونده سطح یک ۲۳۶، و بدون پرونده ۱۲۱، کل استادان سطح دو و سه ۱۱۳، استادان دروس عمومی ۸۶ و استادان دروس خارج فقه و اصول ۲۰ تن بوده است (همانجا). براساس اطلاعات مندرج در جدیدترین خبرنامه روابط عمومی مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان (ش ۱۱، آبان ۱۳۸۸، ص ۶۹ـ۷۲) هم اینک در حوزه علمیه مشهد گذشته از دروس مقدماتی، و علاوه بر ارائه دهها درس رسائل و مکاسب و کفایه، حدود هجده درس خارج فقه و پانزده درس خارج اصول به توسط استادان ماهر و بعضاً صاحب نظر و مشهور و عمدتآ در مدرسه آیت اللّه خوئی و مدرسه عالی نواب عرضه می گردد.در سالهای اخیر، طلاب حوزه های علمیه به رسم دانشگاهیان در مدارج مختلف تحصیلی مدرک دریافت می دارند. در حوزه علمیه مشهد این مدارک را که پس از ارزیابی طلاب ارائه می شود، مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان صادر می کند. مثلا براساس آمار رسمی، این مرکز در ۱۳۸۶ش تعداد ۲۴۲ مدرک رسمی برای طلاب صادر کرده است (مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، ص ۱۲).اداره و برنامه ریزی برای مجموع مدراس حوزه علمیه خراسان اینک برعهده تشکیلاتی است تحت عنوان «مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان» که متشکل از بخشهای زیر است: ۱) کمیسیونهای تهذیب و اخلاق، پژوهش، آموزش، اجتماعی و ارتباطات، و معیشت و رفاه، ۲) مدیر اجرایی، ۳) پذیرش، ۴) آموزش و پژوهش، ۵) فرهنگی سیاسی، ۶) مرکز مشاوره، ۷) دفتر امور خواهران، ۸) اهل سنّت (همان، ص ۲ـ۲۵).در دوران پس از انقلاب اسلامی، مکتب معارفی خراسان معروف به مکتب تفکیک (درباره این اصطلاح رجوع کنید به حکیمی، ص ۴۶ـ۷۶)، با اتکا بر شخصیتهای عمده ای نظیر آیت اللّه حسنعلی مروارید (متوفی ۱۳۸۳ش) و میرزاجوادآقا تهرانی (متوفی ۱۳۶۸ش) و خاصه سیدجعفر سیدان به حیات خود ادامه داده و تا حد زیادی غلبه خود را به عنوان جریان فکریِ ناقد تفکر فلسفی از منظر آموزه های دینی، و در برابر، ارائه کننده نظامی معرفتی مبتنی بر قرآن و حدیث، حفظ کرده است. با این همه تفکر فلسفی و تدریس متون فلسفه اسلامی نیز در این سالها در حوزه مشهد رواج پیدا کرده است. در دو دهه اخیر دفتر تبلیغات اسلامی خراسان در این زمینه البته سهم بسیار مؤثری داشته است، نه تنها در ترویج فلسفه و کلام اسلامی بلکه همچنین در آشناسازی طلاب با فلسفه غرب و به طور کلی دین پژوهی با روشها و رویکردهای جدید، از طریق برگزاری دوره های متعدد درسی؛ حتی دروسی چون نهایة الحکمه و اسفار، در کنار تفسیر و عقاید جزو دروس رسمی حوزه علمیه قرار گرفته است (رجوع کنید به خبرنامه روابط عمومی مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، ص ۷۲). گفتنی است که دفتر تبلیغات اسلامی خراسان نهادی است که در عمر بیش از دو دهه فعالیت خود در مشهد با برقرار کردن ارتباط نزدیک با بدنه حوزه، و از رهگذر تأسیس رشته ها و برگزاری دوره ها و تکدرسهای مختلف مورد نیاز حوزه که در دروس رسمی به طور جدّی جایی برای آنها در نظر گرفته نشده و نیز انتشار مجلات و ارائه دیگر خدمات آموزشی و پژوهشی، عملا بیشترین تأثیر را بر مجموعه حوزه علمیه مشهد گذاشته است و توجه طلاب را به آموختن و پژوهیدن دیگر علوم اسلامی از جمله علوم قرآنی و تفسیر و حدیث و فلسفه و کلام و نیز پاره ای از علوم انسانی جلب کرده است.

منابع: محمدعلی بن صادق آزاد کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء: شرح حال علمای شیعه قرن های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم هجری قمری، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۲ش؛ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة : احیاءالداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش؛ همو طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۱ـ۴، ۱۴۰۴؛ ابن ابی جمهور، کشف البراهین فی شرح رسالة زادالمسافرین، چاپ وجیه بن محمد مسبِّح، بیروت ۱۴۲۲؛ ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ?]۱۳۲۰ش[؛ ابن بابویه، امالی الصدوق، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، چاپ نبیل رضا علوان، قم ۱۴۱۲؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛ ابن عساکر، معجم الشیوخ، چاپ وفاء تقی الدین، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ عبدالجواد ادیب نیشابوری، زندگی و اشعار ادیب نیشابوری، چاپ یداللّه جلالی پندری، تهران ۱۳۶۷ش؛ اسکندرمنشی؛ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش؛ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱-؛ عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰)؛ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش؛ حسین بدلا، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین سیدحسین بدلا»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)؛ علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، ]تهران ۱۳۶۱ش[؛ محمدبن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ش؛ محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آنها»، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳)؛ محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ش؛ تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش؛ عبدالسلام تربتی، اندیشه شهاب: گزیده ای از آثار منظوم و منثور عالم وارسته حاج شیخ عبدالسلام (شهاب الدین) تربتی قدس سرّه، چاپ علی اکبر شهابی، ]تهران ?۱۳۵۷ش[؛ عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹؛ رسول جعفریان، برگ هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۸۱ش؛ غلامرضا جلالی، تقویم تاریخ خراسان از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۷ش؛ همو، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی (ره)، تهران ۱۳۷۸ش؛ همو، «نهضت مشروطه و سرنوشت سه رویکرد سیاسی علمای مشهد»، در روحانیت و مشروطه، تهیه و تدوین مجله حوزه، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش؛ فاطمه جهان پور، تاریخچه مکتب خانه ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد (صفویه تا قاجاریه)، مشهد ۱۳۸۷ش؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ?] ۱۳۸۵[، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛ همو، الرجال، چاپ علی فاضلی، قم ۱۳۸۵ش؛ همو، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳؛ ابوالفضل حسن آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، مشهد ۱۳۸۷ش؛ محمدعلی حسینی میلانی، علم و جهاد: حیاة آیة اللّه العظمی السید محمدهادی الحسینی المیلانی قدس سرّه، ج ۱، قم ۱۴۲۷؛ محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، قم ۱۳۸۳ش؛ علی خامنه ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه عملیه مشهد، مشهد ۱۳۶۵ش؛ خوانساری؛ علی دوانی، مفاخر اسلام، ج ۱۱، تهران ۱۳۷۷ش؛ محمدباقربن اسماعیل رضوی، شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، مشهد ۱۳۸۴ش؛ غلامرضا ریاضی، دانشوران خراسان، مشهد ۱۳۳۶ش؛ همو، راهنمای مشهد، مشهد ۱۳۳۴ش؛ محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۴، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ش؛ عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛ مهدی سیدی، تاریخ شهر مشهد: از آغاز تا مشروطه، تهران ۱۳۷۸ش؛ رمضانعلی شاکری، انقلاب اسلامی مردم مشهد از آغاز تا استقرار جمهوری اسلامی، مشهد ۱۳۵۹ش؛ محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش؛ حسین شمس، «گفت و گو با آیة اللّه سیدحسین شمس»، پژوهش و حوزه، سال ۲، ش ۸ (زمستان ۱۳۸۰)؛ علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ش؛ محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری : خفیه نویس رضاشاه پهلوی، چاپ غلامحسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۹ش؛ حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت اللّه سید میرزا حسن صالحی»، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۵ش؛ محمدبن حسن طوسی، الرسائل العشر، قم ?] ۱۴۰۳[؛ رضا ظریف، «مدارس قدیمه مشهد»، پایان نامه لیسانس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۳ش؛ عزیزاللّه عطاردی قوچانی، فرهنگ خراسان : بخش طوس، تهران ۱۳۸۱ش؛ محمدعلی فاضل خراسانی، شرح دعاء عرفة، چاپ جلال الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۸۱ش؛ عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل الآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷؛ عبدالرضا کفایی، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین عبدالرضا کفایی (نوه مرحوم آخوند خراسانی)»، در حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آخوند خراسانی: مجموعه گفتار، به کوشش محسن دریابیگی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۶ش؛ «گزارشی از شورای برنامه ریزی مدیریت حوزه علمیه خراسان»، اندیشه حوزه، سال ۱، ش ۲ (پاییز ۱۳۷۴)؛ گزیده اسناد: فرمان ها و رقم های آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا قاجاریه، به کوشش ربابه معتقدی، مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ش؛ علی اکبر گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، به کوشش احمد کمالپور، مشهد ۱۳۷۳ش؛ مجتهدی، «گفتگو با آقای مجتهدی (داماد مرحوم آیت اللّه آقازاده)»، در سینا واحد، قیام گوهرشاد، تهران ۱۳۶۶ش؛ مجلسی؛ عبدالرحمان بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش؛ مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۴ش؛ کاظم مدیرشانه چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، مشهد ۱۳۸۰ش؛ مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ش؛ «مرحوم آیة اللّه العظمی حاج آقاحسین قمی»، نورعلم، دوره ۲، ش ۱ (دی ۱۳۶۴)؛ مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، کارنمای عملکرد سال ۱۳۸۶ مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، مشهد ۱۳۸۷ش؛ حسنعلی مروارید، «گفتگو با آیت اللّه مروارید»، در سینا واحد، همان منبع؛ مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ]تدوین[ ابراهیم زنگنه و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۲ش ـ؛ علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماءالشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف اللّه وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش؛ عبدالحمید مولوی، «مدرسه قدیمه دینیه نواب»، نامه آستان قدس، سال ۶، ش ۲ و ۳ (بهمن ۱۳۴۴)؛ محمدهادی میلانی، دیدگاههای علمی آیة اللّه العظمی سید محمدهادی میلانی قدس سرّه: پاسخ به پرسشهای فقهی، کلامی، فلسفی، عرفانی، تفسیری و تاریخی، به کوشش غلامرضا جلالی، مشهد ۱۳۸۴ش؛ عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی، منشأ الانشاء، ]تدوین [ابوالقاسم شهاب الدین احمد خوافی، ج ۱، چاپ رکن الدین همایونفرخ، تهران ۱۳۵۷ش؛ محمد واعظ زاده خراسانی، «مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمین محمد واعظ زاده خراسانی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)؛ حسین وحدتی، «کانون نشر حقایق اسلامی از آغاز تا انجام»، در مجموعه آثار همایش استاد محمدتقی شریعتی : مجموعه مقالات، ج ۲، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۵ش.

/اسماعیل باغستانی/