چشمه ساران

چشمه‌ساران، بخشی در شهرستان آزادشهر در استان گلستان. از شمال به بخشهای مرکزی شهرستان مینودشت و آزادشهر، از مشرق و جنوب‌شرقی به بخش میامی شهرستان شاهرود، از جنوب به بخش بسطام شهرستان شاهرود و از مغرب به بخش مرکزی شهرستان رامیان محدود می‌شود.این بخش، به مرکزیت شهر نوده خاندوز، مشتمل است بر دو دهستان به نامهای خرمارود جنوبی و چشمه‌ساران (ایران. وزارت کشور، 1384ش، ذیل «استان گلستان»). بخش چشمه‌ساران دارای موقعیت دشتی و کوهستانی است. کوههای النگ با ارتفاع 898،2 متر و چکل‌یری با ارتفاع 026،2 متر در دهستان چشمه‌ساران واقع‌اند (فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، ج 4، ص 290، 293ـ294، 299).رود تیل‌آباد یا خرمارود، به طول پنج کیلومتر، از کوههای کماچال و تیل‌آباد سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری توابع چشمه‌ساران، از آزادشهر می‌گذرد و به رود گرگان می‌پیوندد. رود خاندوز، به طول چهار کیلومتر، از شاخه‌های رود رامیان، نیز پس از آبیاری روستاهای قاضی‌آباد و خاندوز، از آزادشهر می‌گذرد و به رامیان می‌پیوندد (افشین، ج 2، ص 235، 240).اهالی بخش چشمه‌ساران بیشتر به کشاورزی و دامداری و کارگری اشتغال دارند (فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور، ج 17، ص 3، 32، 124، و جاهای دیگر). جاده اصلی آزادشهر ـ شاهرود، به طول 130 کیلومتر، از این بخش می‌گذرد. گردنه خوش ییلاق در ارتفاع 050،2 متری در این مسیر قرار دارد (جعفری، ج 3، ص 489). معدن زغال‌سنگ قشلاق معصوم‌آباد، اسلام‌آباد و النگ از بزرگ‌ترین و پر ارزش‌ترین معادن کشور است که شرکت ذوب آهن اصفهان آن را استخراج می‌کند (فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور، ج 17، ص 56، ج 29، ص 8، 165). در سرشماری 1375ش، جمعیت این بخش حدود 646،30 تن بوده است (مرکز آمار ایران، ص 2). دهستان چشمه‌ساران در 23 خرداد 1380 به بخش تبدیل شد (ایران. وزارت کشور، 1382ش، ذیل «استان گلستان»). مردم این بخش شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسی و ترکی تکلم می‌کنند (رزم‌آرا، ج 3، ص 105، 112، 203، 301، 307، و جاهای دیگر).تنها شهر بخش چشمه‌ساران، نوده خاندوز است که در شمال بخش و در هفت کیلومتری جنوب شرقی آزادشهر در ارتفاع 250 متری از سطح دریا واقع است (فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور، ج 17، ص 124؛ پاپلی یزدی، ص 567).پیشینه. دژ جناسْک، واقع در بخش چشمه‌ساران، زمانی محبس قابوس وشمگیر و سپس پناهگاه وی بود (مهجوری، ص 187ـ188).نام برخی از آبادیهای بخش چشمه‌ساران، نظیر نوده، خوش ییلاق و کاشی‌دار، در مرآةالبلدان اعتمادالسلطنه (ج 2، ص 1216) آمده است.ملگونوف روستاهای بخش چشمه‌ساران را جزء بلوکهای کتول، فندرسک و کوهسار آورده و نوشته است که در بیشتر روستاهای سه بلوک مذکور، طایفه گودار ساکن‌اند که حالت صحرانشینان و بیابان‌گردان را دارند و به هر سو بین استرآباد و مازندران کوچ می‌کنند. کار آنها کارگری و دشتبانی است و به تیراندازی و شکار معروف‌اند (ص 152ـ153).منابع : اعتمادالسلطنه؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران، تهران 1373ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ همو، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ]تا پایان آبان 1384[، تهران 1384ش؛ محمدحسین پاپلی یزدی، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد 1367ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ رزم‌آرا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :17 کَزن کولی (گنبد کاوس)، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370ش، ج :29 شاهرود (گرگان)، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، 1367ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1379ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 شناسنامه آبادیهای کشور، استان مازندران، شهرستان گنبد کاووس، تهران 1376ش؛ گریگوری والریانوویچ ملگونوف، کرانه‌های جنوبی دریای خزر، یا، استانهای شمالی ایران، ترجمه امیر هوشنگ امینی، تهران 1376ش؛ اسماعیل مهجوری، تاریخ مازندران، ج 1، تهران 1381ش.