حنانه مرتضی

حنّانه، مرتضی، آهنگ‌ساز، نوازنده، رهبر ارکستر و پژوهشگر موسیقی. وی در 1301ش، در تهران متولد شد. پدرش، محمد حنانه ملقب به مدیر (مؤسس و مدیر مدرسه ثروت)، به اجبار وی را به هنرستان عالی موسیقی فرستاد. حنانه زیرنظر رودولف اوربانتس (تک‌نواز و رئیس ارکستر سمفونیک هنرستان و از استادان اعزامی از پراگ)، نوازندگی و نوشتن جملات موسیقی برای سازهای بادی را فراگرفت. در 1320ش، استادان پراگی ایران را ترک کردند و نظام آموزشی هنرستان دستخوش تغییراتی شد (حنّانه، ص 177؛ زاهدی، ص 82ـ91)، اما حنانه هم‌زمان با تحصیل در هنرستان، به‌طور خصوصی به آموختن موسیقی به ویژه کمپوزیسیون نزد پرویز محمود (متوفی 1373ش) روی آورد. وی در 1321ش، از هنرستان عالی موسیقی دیپلم گرفت (زاهدی، ص 85، 101). یک سال بعد، او و چند نفر از دوستانش به یاری پرویز محمود ارکستر سمفونیک تهران را تأسیس کردند. وی پس از محمود و روبیک گریگوریان (متوفی 1371ش)، سومین رهبر این ارکستر از 1331 تا 1333ش بود (همان، ص100ـ101، 109، 115ـ116؛ نیز رجوع کنید به حسنی، ج 2، ص 227). در 1333ش، به‌سبب ساختن قطعه «سوئیت شهر مرجان»، ویژه هزاره حکیم ابن‌سینا، از طریق انریکو چرولّی (سفیر ایتالیا) موفق به دریافت بورس تحصیلی شد و از این تاریخ، به مدت پنج سال در انستیتوی موسیقی مذهبی مقدّس در واتیکان، نزد مایسترو کاردوتچی به تحصیل آهنگ‌سازی پرداخت و پس از آن نیز مطالعات خود را تا 1340ش، در زمینه موسیقی مذهبی ایتالیا در آن کشور ادامه داد (زاهدی، ص 119ـ121؛ ملّاح، ص 595).بعد از بازگشت به ایران، از 1343ش همکاری خود را با رادیو ایران آغاز کرد و ارکستر سمفونیک فارابی را پی‌ریخت و چندی بعد به عضویت شورای عالی موسیقی رادیو درآمد (ملّاح؛ حنّانه، همانجاها). در 1344ش حنانه، از طرف رادیو ایران، در تریبون بین‌المللی آهنگسازان در یونسکو (پاریس) شرکت کرد و در جلسه مخصوص موسیقی شرق، آریای شیطان را برای حاضران پخش کرد. این قطعه‌ها بعداً از رادیوهای ایرلند و سویس نیز پخش شدند (حنّانه، ص 177ـ178). وی در اولین جشن هنر شیراز (1346ش)، پس از اجرای اثری از خود، موفق به اخذ جایزه گراند مانسیون اسپسیال شد. در دومین جشن هنر شیراز (1347ش) قطعه او به نام کاپریس برای پیانو و ارکستر سمفونیک، به رهبری فرهاد مشکات و با پیانوی لوست مارتیروسیان، اجرا شد. حنانه در 1350ش جایزه بهترین موسیقی متن فیلم را برای فیلم فرار از تله گرفت. در 1348 و 1349ش، وی در تلویزیون ایران، سرپرستی و اجرای سلسله برنامه‌هایی درباره تئوری موسیقی ایرانی برعهده گرفت (زاهدی، ص 277؛ ملّاح، همانجا). او در 1353 ش، برای تحقیق درباره موسیقی قدیم ترکی و ایرانی به ترکیه سفرکرد (زاهدی، همانجا) و تا پایان عمر (24 مهر 1368) به فعالیت و تحقیق درباره موسیقی ایران ادامه داد.برخی از مهم‌ترین آثار حنانه عبارت‌اند از: اوراتو ریو، برای کر و سُلوها و ارکستر؛ صبر و ظفر، برای ارکستر مجلسی با پیانو و هارپ؛ ترجمه جلد اول کتاب ارکستراسیون تألیف شارل کوکلن؛ تفسیرِ مقاصدالالحانِ عبدالقادر مراغی (چاپ نشده)؛ و تألیف کتاب گامهای گمشده (ملّاح، ص 596).نظریه مرتضی حنانه در موسیقی نوین ایرانی، «هارمونی زوج» است. وی با این نظریه در جهت ارکستره کردن موسیقی ایرانی تلاش می‌کرد و معتقد بود هارمونی زوج، با در برداشتن حالات گوناگون موسیقی ایرانی، می‌تواند به خوبی جوابگوی نیاز این موسیقی چند صدایی باشد. با این حال وی هیچگاه به تشریح دقیق این نظریه نپرداخت و نحوه کاربرد آن در موسیقی ایرانی و نظام محاسبه آکوردها و تسلسل آنها را توصیف نکرد (روشن‌روان، ص 49). وجه تمایز موسیقی حنانه با آثار دیگر آهنگ‌سازان ایرانی، نوع صدا دهندگی آن در ارکستر است که درباره قرابت و تأثیر صوتی آن در موسیقی ایرانی، نظریات متفاوتی بیان شده است (همان، ص 62ـ63).دیگر وجه تمایز موسیقی حنانه، بیشتر به هارمونیهای او و سازآرایی (ارکستراسیون)های او مربوط است تا فرازهای ملودیک یا چگونگی تلفیق شعر و موسیقی. قطعاتی که وی ساخته بیشتر سازی است تا آوازی. وی به پیروی از استادش، پرویز محمود، به رنگ‌آمیزی و جلوه‌های ویژه ارکستری بسیار توجه داشت، اما به استفاده از سازهای ایرانی و فواصل و پرده‌های موسیقی سنّتی (و نیز زیورها و زینتهای نغمگی خاص موسیقی ایران) چندان علاقه‌ای نداشت (درویشی، ص 99ـ100). او افزون بر گرایش به ساخت موسیقی فیلم و نوشتن موسیقی سمفونیک، برای ترانه‌های ایرانی و موسیقی مجلسی نیز ملودی می‌ساخت (همان، ص 99). مرتضی حنانه از اولین کسانی است که ساختن موسیقی فیلم را در قالب کار حرفه‌ای در ایران آغاز کرد (رجوع کنید به زاهدی، ص 191ـ213؛ نوری، ص 107ـ111). موسیقی متن برای فیلمهای کاکو (1349ش)، صمد و فولادزره (1350ش)، جعفرخان از فرنگ برگشته (1365ش) و مجموعه تلویزیونی هزاردستان (1359ـ 1366ش) و چند مستند از ابراهیم گلستان از کارهای حنانه است (زاهدی، همانجا). او از اولین کسانی بود که دوبله فیلمهای خارجی را در ایران به راه انداختند. وی از اوان تحصیل در ایتالیا نیز در فیلمهای کمدی که به فارسی دوبله می‌شد، به جای «توتو» (کمدین ایتالیایی) حرف می‌زد (شمسایی، ص 181).منابع: سعدی حسنی، تاریخ موسیقی، ]تهران[ 1336ش؛ مرتضی حنّانه، گامهای گمشده، تهران 1367ش؛ محمدرضا درویشی، «حنانه، موسیقی و... چند حاشیه»، در یادنامه مرتضی حنانه: مجموعه مقالات، به کوشش شهین حنانه، تهران: نشر قطره، 1369ش؛ کامبیر روشن‌روان، «حنانه و هارمونی زوج»، در همان؛ تورج زاهدی، ... به رهبری مرتضی حنانه، ]تهران[ 1369ش؛ منوچهر شمسایی، «یک خاطره»، در یادنامه مرتضی حنانه، همان؛ حسینعلی ملّاح، «مرتضی حنانه»، آینده، سال 16، ش 5ـ8 (مرداد ـ آبان 1369)؛ محمد نوری، «حنانه و موسیقی فیلم»، در یادنامه مرتضی حنانه، همان.