حمزه گیلانی

حمزه گیلانی، از حکمای شیعی قرن دوازدهم و شاگرد ملامحمدصادق اردستانی*.وی اهل گیلان و ساکن اصفهان بوده و به همین سبب به اصفهانی نیز مشهور است (قزوینی، ص 135 و پانویس 2؛ آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص 228). تاریخ تولد او در منابع ذکر نشده و تاریخ وفات وی را حزین لاهیجی (ص210) اواخر محاصره اصفهان توسط افغانها (1134) گزارش کرده است.ملاحمزه از برترین شاگردان ملامحمدصادق اردستانی بود و در زمان استادش به تبحر در فلسفه مشهور بود (حزین لاهیجی، همانجا؛ قزوینی، ص 136) وی در حوزه فلسفی اصفهان از طبقه‌ای از فیلسوفان به‌شمار می‌آید که در نضج فلسفه ملاصدرا و شناساندن آن مؤثر بوده‌اند (رجوع کنید به صدرالدین شیرازی، مقدمه آشتیانی، ص صد و نوزده ـ صد و بیست). قزوینی (همانجا) وی را فیلسوفی بزرگ، حکیمی برجسته و محققی ژرف‌اندیش در مسائل حکمی و مطالب عالی دانسته است. از شاگردان او اطلاع چندانی در دست نیست و ظاهرآ ملااسماعیل خواجویی* در محفل علمی او و ملامحمدصادق اردستانی شرکت می‌کرده است (خواجویی، ج 4، مقدمه آشتیانی، ص 153).از حمزه‌گیلانی این آثار به‌جا مانده است: 1) حکمت صادقیه که تقریر درسهای ملامحمدصادق اردستانی است. حمزه گیلانی که درواقع فرزند معنوی او به‌شمار می‌رفته، در خلال تعلیم گرفتن مبحث نفس و قوای انسانی نزد استاد، به امر ایشان به تدوین آن پرداخته است. اما نگارش آن به سبب حمله افغانها به پایان نرسیده است. بعدها ملااسماعیل خواجویی آن را تکمیل کرد و دیباچه آن را ملامحمد علی تونی خراسانی، به درخواست وی تدوین کرد و کتاب را الحکمة الصادقیة نامید (رجوع کنید به حمزه گیلانی، ص 9؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 7، ص 57ـ58). به نظر آقابزرگ طهرانی (1403، همانجا) رساله منسوب به ملاحمزه گیلانی با عنوان فی تحقیق مطالب النفس و مسائلها باید همان حکمت صادقیه باشد. ترتیب فصول این اثر همانند فن ششم طبیعیات شفاء است (رجوع کنید به قزوینی، ص 136ـ137)، اما از جهت محتوا متأثر از حکمت ذوقی و فلسفه ملاصدراست (صدرالدین شیرازی، همان مقدمه، ص صدوهجده). این رساله در جلد چهارم منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، به همت سیدجلال‌الدین آشتیانی در 1358ش در مشهد چاپ شده است. 2) رسالة فی التشکیک (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 11، ص 148). 3)حواشی بر شفاء ابن‌سینا (حمزه گیلانی، مقدمه آشتیانی، ص 3ـ4). 4)شرح بخش «ان الجوهریة و العرضیة من ثوانی المعقولات» از تجریدالکلام خواجه نصیرالدین طوسی (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 6، ص 32، ج 14، ص 24).منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران 1372ش؛ محمدعلی‌بن ابی‌طالب حزین لاهیجی، تاریخ و سفرنامه حزین، چاپ علی دوانی، تهران 1375ش؛ حمزه گیلانی، حکمت صادقیه، در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر، ج 4، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: انجمن فلسفه، 1358ش؛ اسماعیل‌بن محمدحسین خواجویی، ثمرة الفؤاد فی نبذمن مسائل المعاد، در همان؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی ملاهادی سبزواری، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران 1360ش؛ عبدالنبی‌بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل الآمل، چاپ احمد حسینی، قم 1407.