چپ و چپگرایی در افریقای‌مسلمان‌غیرعرب. چپ‌در افریقا به‌تدریج‌و پس‌از جنگ‌جهانی‌دوم‌در پرتو مبارزه‌با استعمار رایج‌شد. در این‌زمان‌برخی‌از نخبگان‌و روشنفکران‌افریقایی‌در جستجوی‌باور و اندیشه‌ای‌بودند که‌بتوانند بر مبنای‌آن‌اختلافات‌داخلی‌را کاهش‌دهند و مردم‌را علیه‌استعمار بسیج‌کنند؛ از این‌رو، اندیشه چپ‌به‌عنوان‌ایدئولوژی‌مبارزه‌با استعمار در میان‌افریقاییان‌مقیم‌اروپا گسترش‌یافت‌و آنان، پس‌از بازگشت‌به‌وطن، به‌تبلیغ‌آن‌پرداختند (دیویدسون، ص523 ـ536؛ درتیام‌و مولیرا، ص801). از سوی‌دیگر، چون‌افریقا تحت‌سلطه کشورهای‌استعمارگر غربی‌بود، به‌تدریج‌پس‌از آغاز جنگ‌سرد، دامنه رقابتهای‌شرق‌و غرب‌به‌قاره افریقا نیز گسترش‌یافت‌و دولت‌شوروی‌خود را حامی‌مردم‌و هویت‌افریقایی‌و دشمن‌استعمار معرفی‌کرد. بدین‌ترتیب، از 1325 تا 1343 ش/ 1946ـ1964، 31 کشور افریقایی‌با حمایت‌گسترده بلوک‌شرق‌و در پرتو مبارزات‌جنبشهایی‌که‌بسیاری‌از آنان‌چپ‌گرا بودند، به‌استقلال‌رسیدند (درتیام‌و مولیرا، ص798، 800 ـ803؛ دخانیاتی، ص282). معدودی‌از رهبران‌افریقا، روشهای‌متناسب‌سرمایه‌داری‌و لیبرالیسم‌را برای‌کاهش‌فقر و وابستگی‌به‌غرب‌در نظر داشتند. این‌روشها، ایدئولوژی‌استعمارگران‌بود و همچنان‌جهان‌بینی‌نظام‌بین‌المللی‌ای‌را دنبال‌می‌کرد که‌به‌تضعیف‌اقتصاد افریقا ادامه‌می‌داد (تامسون، ص38؛ کوک‌کرافت، ص151ـ152).از سوی‌دیگر، برخی‌از رهبران‌افریقایی‌کوشیدند بین‌سوسیالیسم‌و اندیشه‌های‌چپ، که‌در جوامع‌غربی‌و در خارج‌از افریقا نظریه‌پردازی‌شده‌بودند، و شرایط‌ویژه جامعه افریقایی‌پیوند ایجاد نمایند. بر این‌اساس، برخی‌از آنان‌بر این‌باور بودند که‌در جوامع‌افریقایی، برخی‌اَشکال‌سوسیالیسم(مانند مالکیت‌اشتراکی‌زمین‌در روستاها و نوعی‌همکاری‌تعاونی‌در جوامع‌روستایی) وجود دارد، اما وضع‌افریقا با اروپا، که‌مبنای‌نظریه‌پردازی‌مارکس‌و انگلس‌قرار گرفته، متفاوت‌است. آنان‌به‌نوعی‌سوسیالیسم‌افریقایی‌باور داشتند که‌بتواند میان‌ارزشهای‌سنّتی‌و اندیشه‌های‌نو پیوند ایجاد کند؛ سوسیالیسمی‌که‌به‌توسعه‌و پیشرفت‌و کاهش‌فقر و افزایش‌رفاه‌اجتماعی‌و احترام‌فردی‌منجر شود (رجوع کنید به اسمیت، ص219ـ220؛ آده‌دجی، ص397ـ 398؛ تامسون، ص51). از جمله‌این‌رهبران‌افریقایی، احمد سکوتره(رئیس‌جمهوری‌گینه)، سدار سنگور (رئیس‌جمهوری‌سنگال)، جولیوس‌نایره‌ره(رئیس جمهوری تانزانیا) و قوام‌نکرومه(رئیس‌جمهوری‌غنا) بودند (رجوع کنید به بابو، ص55؛ تامسون، ص38ـ39؛ براگینسکی، ص274؛ الهی، ص313؛ آده‌دجی، ص398).در نیجریه‌در سالهای1331 تا 1334 ش/ 1952ـ1955، شمار احزاب‌چپ‌افزایش‌یافت، اما پس‌از استقلال‌این‌کشور در 1339 ش/ 1960، به‌سبب‌تفاوت‌مشی‌دولتمردان‌و عدم‌حمایت‌سیاسی‌و مالی‌از آنان،شمار احزاب‌چپ‌گرا به‌دو حزب‌پویایی‌نیجریه‌و اتحادیه مترقی‌نیروهای‌شمال تقلیل‌یافت‌و در 1343 ش/1964 شورای‌ملی‌نیجریه‌و کامرون، به‌عنوان حزب‌حاکم، نوعی‌از سوسیالیسم‌را به‌نام‌سوسیالیسم‌عمل‌گرای‌افریقایی‌عرضه‌کرد (آماکری، ص 5، 41ـ42، 46، 52؛ کی‌زربو و همکاران، ص459؛ آدامولکن، ص57ـ 58). دیگر احزاب‌چپ‌گرایی‌که‌پس‌از استقلال‌به‌عنوان‌حزب‌حاکم‌فعالیت‌می‌کردند، عبارت‌بودند از: حزب‌افریقایی‌برای‌استقلال‌گینه بیسائو (تاریخ‌استقلال: شهریور 1352/ سپتامبر 1973)، حزب‌ائتلاف‌خلق‌در غنا (تاریخ‌استقلال: 1343 ش/1964) و حزب‌اتحاد ترقی‌خواه‌سنگال (تاریخ‌استقلال: 1339 ش/ 1960؛ رجوع کنید به سورت‌کنل‌و باهن، ص175ـ176، 187؛ کی‌زربو و همکاران، ص472ـ475، 483؛ کوک، ص163). همچنین‌در کشور مالی، از 1338 ش/ 1959 از الگوهای‌چپ‌برای‌اداره کشور استفاده‌شد (رجوع کنید به احمدی‌نوحدانی، ص142، 145ـ146،320؛ کوک، ص224). چپ‌و سوسیالیسم‌افریقایی‌از حل‌مشکلات‌جوامع‌افریقایی‌ناتوان‌بود؛ ازاین‌رو، از حملات‌منتقدان‌در امان‌نماند. برخی‌ناموفقی‌آن‌را به‌سبب‌پیروی‌نکردن‌از مارکسیسم‌کلاسیک‌دانسته‌و برخی، آن‌را فقط‌ابزاری‌برای‌سرکوب‌و محدود کردن‌آزادیهای‌مدنی‌معرفی‌کرده‌اند (تامسون، ص39ـ40). پس‌از فروپاشی‌اتحاد جماهیر شوروی، اندیشه چپ‌در افریقا جای‌خود را به‌الگوهای‌لیبرالیستی‌داده‌است(کی‌زربو و همکاران، ص486، 489).منابع: سیروس‌احمدی‌نوحدانی، فرهنگ‌و تمدن‌کشور مالی، مشهد 1384 ش؛ ویلیام‌اجت‌اسمیت، نیه‌رره، ترجمه عبداللّه‌گله‌داری، تهران1355 ش؛ حسین‌الهی، تاریخ‌آفریقا، [تهران] 1368 ش؛م. براگینسکی،بیداری‌آفریقا: بررسی‌جنبش‌های‌آزادیبخش‌ملی‌در آفریقای استعماری ، ترجمه ج. علوی‌نیا و ا.ح. رضوانی، [تهران] 1352 ش؛ علی‌دخانیاتی، تاریخ‌افریقا،[تهران: توکا، بی‌تا]؛ بزیل‌دیویدسون، افریقا: تاریخ‌یک‌قاره، ترجمه هرمز ریاحی‌و فرشته‌مولوی، تهران1369 ش؛ ژوزف‌کوک، مسلمانان‌افریقا، ترجمه اسداللّه‌علوی، مشهد 1373 ش؛ لارنس‌کوک‌کرافت، راه‌افریقا: سفری‌از گذشته‌تا امروز، ترجمه خسرو قدیری، تهران1372 ش؛Ladipo Adamolikun, Politics and administration in Nigeria , Ibadan 1986; Adebayo Adedeji, "Comparative strategies of economic decolonization in Africa", in General history of Africa , vol.8, ed. Ali A. Mazrui, Heinemann, Calif.: Unesco, 1993; A.A. Amakiri, The left in Nigerian politics , Ilupeju, Lagos 1998; Abdul Rahman Mohamed Babu, African socialism, or, socialist Africa ?, Dar es Salaam 1981; Iba Der Thiam and James Mulira, "Africa and the socialist countries", in General history of Africa , ibid; Joseph Ki-Zerbo, Ali A. Mazrui, and Christophe Wondji, "Nation-building and changing political values", in ibid; Jean Suret-Canale and Albert Adu Boahen, "West Africa 1945-60", in ibid; Alex Thomson, An introduction to African politics , London 2004.
